Czytamy Nowy Testament.pdf

Konferencje biblijne 2002/2003 —

Czytamy Nowy Testament

Ks. Waldemar Chrostowski

Paraﬁa Zwiastowania Pa«skiego,

ul. Gorlicka 5/7, Warszawa

Nieautoryzowany zapis na podstawie nagra«: J. Paczy«ski

Spis tre±ci

1 Od Ewangelii Jezusa do Ewangelii Nowego Testamentu

(14 pa¹dziernika 2002)

2002/2003 – 1

2 Ewangelia ±w. Marka

(4 listopada 2002)

2002/2003 – 8

3 Ewangelia ±w. Mateusza

(9 grudnia 2002)

2002/2003 – 15

4 Ewangelia ±w. Łukasza

(13 stycznia 2003)

2002/2003 – 23

5 Dzieje Apostolskie

(17 lutego 2003)

2002/2003 – 31

6 Ewangelia ±w. Jana

(17 marca 2003)

2002/2003 – 39

7 I i II List ±w. Pawła do Koryntian

(14 kwietnia 2003)

2002/2003 – 48

8 List ±w. Pawła do Rzymian

(12 maja 2003)

2002/2003 – 56

9 List do Hebrajczyków

(2 czerwca 2003)

2002/2003 – 66

Ostrze»enie

Ten tekst nie jest autoryzowany przez Ksi¦dza Profesora! W zwi¡zku z tym nale»y go

czyta¢ z rozs¡dn¡ podejrzliwo±ci¡ . Tekst był spisywany z nagra« z najlepsz¡ wol¡ i wielkim

nakładem pracy, ale:

² Tekst jest zapisem słowa mówionego. Z pewno±ci¡ artykuł na ten sam temat Ksi¡dz Profesor

pisałby nieco inaczej. Ale do±¢ szybko doszedłem do wniosku, »e nie jestem upowa»niony do

istotnych interwencji redakcyjnych. Czasami skracałem np. fragmenty wst¦pne, ale to raczej

tylko ze zm¦czenia spisywaniem tekstu i/lub złego nagrania. Bowiem zauwa»yłem, »e nawet

dygresje mówi¡ bardzo wiele o osobowo±ci Ksi¦dza Profesora.

² Wszystkie tytuły (dla lat i poszczególnych wykładów) s¡ tylko moim pomysłem. Wprowadzi-

łem je dla ułatwienia orientacji w tek±cie, którego nagromadziło si¦ sporo.

² Akapity, podkre±lenia tekstu itp. s¡ tylko moim pomysłem. Pomysły na redagowanie zmieniały

mi si¦ z czasem, niestety nie mog¦ sobie pozwoli¢ na prac¦ nad ujednoliceniem edycji.

² Nie udało mi si¦ odtworzy¢ pewnych fragmentów nagra«, równie» czasami jest przerwa wy-

wołana przekładaniem kasety. Starałem si¦ zaznacza¢ te miejsca w tek±cie.

² Teksty spisywałem w ci¡gu kolejnych lat ze swoich własnych nagra«, do±¢ ró»nej jako±ci. Do-

konuj¡c latem 2003 r. uzupełnie« w starych tekstach (na podstawie nowootrzymanych ta±m)

stwierdziłem, »e niestety w kilku fragmentach (spisywanych ze złych nagra«) były bzdury

zmieniaj¡ce sens wypowiedzi Ksi¦dza Profesora. Na szcz¦±cie niewiele takich przypadków

znalazłem. Ale czy wszystkie zostały usuni¦te — oto jest pytanie!

² Mniej znane nazwy i nazwiska, wszystkie słowa np. hebrajskie, itp. — pisane ze słuchu —

prawie na pewno s¡ niepoprawne. Czasami udawało mi si¦ co± zweryﬁkowa¢ w słowniku czy

encyklopedii, cz¦sto było to niemo»liwe lub brakowało mi na to czasu.

² Du»o trudno±ci sprawia mi „pobo»no±ciowa ortograﬁa”. Z jednej strony nie chciałbym szarga¢

±wi¦to±ci (a mo»e wi¦to±ci?). Za± drug¡ stron¦ – jak mi si¦ wydaje – najlepiej obrazuje stary

kawał, w którym padaj¡ słowa: „Nie maluj Mnie na kolanach, maluj Mnie dobrze!”.

W ko«cu chciałbym ujawni¢ motywy, które mn¡ kierowały przy podj¦ciu decyzji o spisywaniu

tych konferencji. Do±¢ szybko zauwa»yłem, »e słucham z zapartym tchem ale trwale zapami¦tuj¦

tylko kilka procent informacji. Wi¦c najpierw miało to by¢ tylko dla mnie, bo jestem raczej „wzro-

kowcem”. Ale przecie» mam przyjaciół i znajomych, którzy s¡ np. chorzy, albo zaj¦ci ... Wdzi¦czno±¢

kilku osób była dodatkow¡ motywacj¡. A od lata 2003 pojawiła si¦ perspektywa szerszego rozpo-

wszechnienia przez Akcj¦ Katolick¡.

Jerzy Paczy«ski

1 Od Ewangelii Jezusa do Ewangelii Nowego Testamentu

(14 pa¹dziernika 2002)

Nasze konferencje s¡ przejawem zjawiska, które nosi nazw¦ duszpasterstwa biblijnego. Do takiego

duszpasterstwa zach¦cał Jan Paweł II, ostatnio uczynił to w Li±cie Apostolskim Novo Millenio in-

eunte (?), wydanym na pocz¡tek nowego stulecia i nowego tysi¡clecia. I my±l¦ »e dobrze si¦ stało, »e

dawniej, uprzedzaj¡c nauczanie Jana Pawła II, rozpocz¦li±my t¦ inicjatyw¦ konferencji biblijnych

i »e jeste±my tej inicjatywie wierni. Oczywi±cie nie byłoby tych konferencji, gdyby nie pa«stwo,

gdyby nie zapotrzebowanie. Zatem wszystkim nale»y si¦ wdzi¦czno±¢, i paniom i panom, którzy

zdecydowali si¦, aby w poniedziałkowe wieczory w tych konferencjach bra¢ udział. Równie» na sa-

mym pocz¡tku chciałbym bardzo serdecznie podzi¦kowa¢ ksi¦dzu prałatowi, proboszczowi tutejszej

paraﬁi, który cały czas mnie dopinguje do tych konferencji.

Od wielu tygodni przy ró»nych okazjach zastanawiałem si¦ nad tematem tegorocznych konferen-

cji. Było kilka koncepcji, nie b¦d¦ ich przedstawia¢, bo to pewnie zło»yło by si¦ na swoisty wykład

biblijny, bo próbowałem i spojrze¢ na to, co ju» do tej pory robili±my, zwróci¢ uwag¦ na ju» prze-

robione tematy. I pomy±lałem sobie, »e spo±ród wielu mo»liwo±ci najprostsza i najbardziej owocna

powinna by¢ ta, która wprowadzi nas, ale nie tylko wprowadzi lecz zobowi¡»e nas do przeczytania

Pisma wi¦tego, a dokładniej Nowego Testamentu. Do tej pory bywało tak, »e omawiali±my krótsze

fragmenty Pisma wi¦tego. Rozpoczynaj¡c tegoroczne konferencje chciałbym pa«stwa zach¦ci¢ do

tego, by poczynaj¡c od najbli»szych dni si¦gn¦li pa«stwo w domu po Nowy Testament i przeczy-

tali go w kolejno±ci, któr¡ na konferencjach zasugeruj¦. Moje zadanie b¦dzie polegało na zrobieniu

wprowadzenia do lektury Nowego Testamentu, »eby odnie±¢ si¦ do tych fragmentów „które były

„zadane”. Natomiast zadanie pa«stwa polegałoby na tym, »eby si¦gn¡¢ do Nowego Testamentu, i

»eby przeczyta¢ we wskazanym porz¡dku jeden rozdział dziennie. Je»eli pa«stwo dotrwaj¡ i szcz¦±li-

wie do»yjemy do czerwca 2003 r., to powinni±my wtedy mie¢ za sob¡ wi¦kszo±¢ Nowego Testamentu

przeczytanego. Byłoby to wielk¡ satysfakcj¡, »e te kilkaset osób nie tylko słucha słowa Bo»ego, ale

»e stara si¦ Nowy Testament czyta¢. Do±wiadczyłem bowiem wielokrotnie w ró»nych sytuacjach,

»e słuchacze na ogół ch¦tnie słuchaj¡ tego, co si¦ im o Pi±mie wi¦tym mówi. Natomiast nic nie

zast¡pi osobistego kontaktu z tekstem Pisma wi¦tego. Zakład to oczywi±cie, »e ka»dy z pa«stwa

ma w domu Nowy Testament. Najlepiej w tłumaczeniu Biblii Tysi¡clecia, która jest przyj¦tym tek-

stem liturgicznym Ko±cioła katolickiego w Polsce. Trzeba jeszcze zaopatrzy¢ si¦ w jak¡± zakładk¦ i

potem sobie po jednym rozdziale czyta¢. Byłoby ideałem, gdyby pa«stwo przeczytali jeden rozdział

a na drugi dzie« powtórzyli rozdział z poprzedniego dnia i przeczytali nowy.

Dzisiaj zrobimy ogólne wprowadzenie do Ewangelii, bo wła±nie Ewangelie b¦dziemy czytali na

samym pocz¡tku, »eby±my z tym wprowadzeniem weszli do indywidualnej lektury Pisma wi¦tego

w domu. Ewangelia Marka ma 16 rozdziałów, »eby j¡ przeczyta¢ potrzeba nieco ponad 2 tygodnie.

Potem b¦d¡ pa«stwo czytali Ewangeli¦ Mateusza, która ma 28 rozdziałów — a wi¦c 4 tygodnie.

Ewangelia Łukasza — 24 rozdziały, nieco ponad 3 tygodnie, Ewangelia Jana — 22 rozdziały, znowu 3

tygodnie. Czyli w ci¡gu najbli»szych 4 miesi¦cy mieliby±my za sob¡ Ewangelie. Potem przechodzimy

do Dziejów Apostolskich, to zajmie nam jeden miesi¡c. Nast¦pnie Listy do Tessaloniczan, Listy do

Koryntian itd. W ten sposób mo»na te» b¦dzie powiedzie¢, »e te konferencje maj¡ o tyle sens, bo

wprowadzaj¡ nas w bogaty ±wiat Pisma wi¦tego. Pewny jestem, »e w±ród pa«stwa jest sporo osób,

które Pismo wi¦te czytaj¡. Mog¡ równie» pa«stwo potraktowa¢ to czytanie wieczorem jednego

rozdziału, jako wieczornego pacierza. Je»eli człowiek si¦ króciutko pomodli przed rozpocz¦ciem

czytania, nast¦pnie przeczyta tekst, zastanowi si¦ nad nim — jest to bardzo pi¦kna forma modlitwy

biblijnej. Nie po to, »eby zaniedbywa¢ inne formy modlitwy, ale zwłaszcza je»eli kto± ma problemy

z modlitw¡, ze skupieniem si¦, albo szuka jakiej± pomocy modlitewnej, to wła±nie takie czytanie

mo»e stanowi¢ dobr¡ modlitw¦. Zwłaszcza wieczorn¡ ale mo»na to czyta¢ i rano, w południe, pora

dnia jest oboj¦tna. Wa»ne jest jedno — »eby te 5 – 15 min. były czasem, kiedy mog¦ si¦ skupi¢.

Zatem radio, telewizor wył¡czone, jest to czas dla siebie i na spotkanie ze słowem Bo»ym. Je»eli

si¦ to pa«stwu uda, to mo»na b¦dzie powiedzie¢, »e jest to nie tylko swoista przygoda biblijna,

ale równie» jaki± element pracy nad sob¡. Polegaj¡cy na tym, »e człowiek ¢wiczy systematyczno±¢,

2002/2003 – 1

cierpliwo±¢, wytrwało±¢, bo s¡ to cnoty, o które warto zabiega¢.

Po tym wst¦pie chciałbym omówi¢ temat, który stanowi wprowadzenie do Ewangelii. Gdybym

miał ten wykład dla studentów, to kazałbym napisa¢ tytuł:

Od Ewangelii Jezusa do Ewangelii Nowego Testamentu

czyli w jaki sposób nast¡piło przej±cie od tego, jak »ył i nauczał Jezus, do tego, jak Ewangelie

zostały zapisane. Kilkana±cie lat temu, jeszcze w paraﬁi na Dickensa, ten temat poruszali±my. A

wi¦c od Ewangelii Jezusa Chrystusa do Ewangelii Nowego Testamentu. Oto przej±cie od Jezusa do

czterech portretów Jezusa, które mamy utrwalone na kartach Nowego Testamentu. Bo Jezus »ył

w okre±lonym miejscu i czasie, jego »ycie znamy zgrubsza wła±nie dzi¦ki Ewangeliom. Natomiast

wszystko to, co o Nim wiemy, w ka»dym razie ogromna wi¦kszo±¢, zostało zawarte w czterech

Ewangeliach, które weszły do kanonu Nowego Testamentu. I musimy sobie wyja±ni¢, jak do tego

doszło, dlaczego do tego doszło. I jak, maj¡c do dyspozycji Ewangelie, mo»emy cofn¡¢ si¦ do »ycia

Jezusa Chrystusa i zobaczy¢ to »ycie oczami Ewangelistów. Bo s¡ to cztery odmienne portrety

Zbawiciela. Ewangeli±ci mówi¡ co prawda o tej samej osobie, mówi¡ o tym samym »yciu, mówi¡

o tym samym nauczaniu, ale ka»dy z nich patrzy na Jezusa własnymi oczami. To jest tak, jak

człowiek pójdzie do fotografa i u czterech ró»nych wykona sobie portrety. Nawet fotograﬁa, która

jest tak wierna, b¦dzie ka»da inna. Ten sam człowiek został zaobserwowany przez ka»dego fotografa

w innym uj¦ciu. Nasz wizerunek zale»y tak»e od »yczliwo±ci fotografa lub jej braku.

Wszyscy czterej Ewangeli±ci byli z pewno±ci¡ Jezusowi »yczliwi. Ale ka»dy z nich był inny.

Zastanówmy si¦ nad tym, jak doszło do tego sportretowania Jezusa. Rozpocznijmy od rzeczy naj-

bardziej podstawowej.

Gdyby nie Ewangelie, zawarte na kartach Nowego Testamentu, by¢ mo»e w ogóle nie wiedzieli-

by±my o Jezusie nie mówi¡c o ty, »e by±my w Niego nie wierzyli. Bo w zwi¡zku z Jezusem mamy

do czynienia z wieloma paradoksami. Pierwszy z nich polega na tym, »e Jezus nie pozostawił po

sobie »adnego pisma. Nie pozostał po Nim »aden tekst, »aden list — nic, co by wyszło spod Jego

własnej r¦ki. W zwi¡zku z tym nie brakowało w przeszło±ci uczonych i takich docieka«, którzy

twierdzili »e mo»e Jezus nie znał sztuki czytania i pisania. Takie twierdzenia trzeba zdecydowanie

odrzuci¢ — Jezus znał sztuk¦ czytania i pisania. Wiemy o tym tak»e z Ewangelii. Przypomnijmy

sobie kilka wybranych epizodów. Kiedy Jezus wrócił do swojego rodzinnego miasta, do Nazeretu,

kiedy wszedł do synagogi, to ludzie — ucieszeni i zainteresowani, »e oto wraca do nich rodak, który

ju» stał si¦ znany, ziomek, o którym tyle słyszeli — mówi¡ do Niego: Słuchaj, masz tutaj zwój,

przeczytaj nam fragment Pisma wi¦tego a nast¦pnie go skomentuj. To był zwyczaj bardzo cz¦sty

u ydów w czasach Jezusa Chrystusa. Zreszt¡ istnieje tak»e po dzie« dzisiejszy. Istnieje tak»e i u

nas, w ko±ciele katolickim, chocia» w nieco innej formie. Mniej wi¦cej co± takiego. Je»eli ksi¡dz z

Warszawy pojedzie w Bieszczady, do Krynicy Morskiej czy gdzie± indziej i pójdzie w niedziel¦ do

tamtego ko±cioła, to proboszcz si¦ bardzo cieszy, nie tylko dlatego, »e ma go±cia, ale »e kazanie go

ominie. Od razu mówi do swojego go±cia, »e mnie słuchaj¡ co tydzie« a wi¦c prosz¦ co± im po-

wiedzie¢. Oczywi±cie go±¢, je»eli ma co±kolwiek do powiedzenia, zabiera głos i rzecz jasna bardziej

przyci¡ga uwag¦ słuchaczy, bo to jest jaka± nowa twarz. Z Jezusem było podobnie. Jezus czyta

fragment ksi¦gi Izajasza, czyta i mówi: „Dzi± spełniły si¦ słowa Pisma, które słyszeli±cie.” I tu oni

zaczynaj¡ si¦ burzy¢, bo dotkn¡ł tekstu mesja«skiego, przez który ukazuje rodakom Swoj¡ mesja«-

sk¡ i bosk¡ to»samo±¢. Do tych, którzy Go znali, mówi, »e jest kim± niecodziennym, niezwykłym.

I wtedy oni zaczynaj¡ si¦ burzy¢ i buntowa¢ i mówi¢:„ Czy» my Go nie znamy? Czy to nie jest

Jezus, syn Józefa? Czy» Jego matka nie mieszka z nami? I jego rodzina? Za kogo On siebie ma?”

I chcieli Go str¡ci¢ jako blu¹nierc¦, ale On wyszedł spo±ród nich. I wtedy padły te gorzkie słowa,

które — w tłumaczeniu na j¦zyk łaci«ski — stały si¦ przysłowiem: Non est propheta in patria sua

(Nikt nie jest prorokiem we własnej ojczy¹nie). I Jezus do±wiadczył gorzkiej prawdy, »e mówi¢ do

najbli»szych jest najtrudniej.

A wi¦c na pewno umiał czyta¢. Dochodzimy do pytania, z jakiego zwoju czytał. Ze zwoju na-

pisanego po hebrajsku, po aramejsku czy wreszcie — nie jest to banalne pytanie — po grecku? W

czasach Jezusa ydzi traktowali j¦zyk hebrajski jako j¦zyk ±wi¦ty, jako j¦zyk synagogi. A wi¦c wy-

daje si¦ najbardziej prawdopodobne, »e czytał po hebrajsku. Ale w tym czasie istniały ju» przekłady

2002/2003 – 2

tekstu hebrajskiego na bardzo zbli»ony j¦zyk aramejski. Po dzie« dzisiejszy na terenie Syrii, zwłasz-

cza w okolicach Damaszku, pewne wspólnoty chrze±cija«skie mówi¡ tym j¦zykiem sprzed 2000 lat.

By¢ mo»e zwój był pisany po aramejsku. Wreszcie istnieje domniemanie, »e tamtejsi ydzi mogli

posługiwa¢ si¦ greckim przekładem Starego Testamentu, który istniał ju» od ponad 200 lat. Była

to tzw. Septuaginta, przekład dokonany na terenie Egiptu, na terenie Aleksandrii, który stał si¦

przekładem u»ywanym przez ydów nie tylko w tzw. diasporze, czyli »yj¡cych w rozproszeniu, ale

równie» na terenie Palestyny. Do niedawna to by si¦ wydawało zupełnie nieprawdopodobne, ale pół

wieku temu odnaleziono niedaleko od Jerozolimy, na Pustyni Judzkiej, w s¡siedztwie osady Qum-

ran nad Morzem Martwym, fragmenty Starego Testamentu napisane po grecku. Je»eli tak mała

wspólnota ludzi, którzy na pewno znali j¦zyk hebrajski, miała takie teksty, nie mo»na wykluczy¢,

»e i w innych rejonach Palestyny, zwłaszcza na północy Palestyny, w Galilei, j¦zyk grecki był na

tyle rozpowszechniony, »e by¢ mo»e u»ywany był tak»e w słu»bie Bo»ej.

Jedno nie ulega w¡tpliwo±ci — Jezus był trójj¦zyczny. Na pewno mówił po hebrajsku, po ara-

mejsku i po grecku. Po hebrajsku i po aramejsku bo to był j¦zyk Jego rodziców, j¦zyk Jego matki.

W j¦zyku matki cierpiał na krzy»u — kiedy si¦ modlił: „Elli, Elli, lama sabahtani”(?) (Psalm 22) to

wypowiadał ten psalm po aramejsku, nie po hebrajsku. Wiemy, »e zawsze człowiek cierpi i umiera

w j¦zyku matki. Mo»e zna¢ wiele j¦zyków, ale j¦zyk matki jest decyduj¡cy w takich krytycznych

chwilach. Ale z drugiej strony, kiedy za± rozmawiał z rzymskim namiestnikiem Piłatem, rozmawiał

bez tłumacza. Musiał wi¦c rozmawia¢ po grecku, gdy» Rzymianie, to te» jest paradoks, mówili nie

tylko po łacinie tylko cz¦±ciej mówili po grecku. Imperium rzymskie zaj¦ło cały ±wiat, ale jako j¦zyk

mówiony miało j¦zyk grecki, a nie łaci«ski. Łacina rozpowszechniła si¦ kilka wieków pó¹niej, i to

dzi¦ki chrze±cija«stwu, dzi¦ki Ko±ciołowi, kiedy powstał przekład Pisma wi¦tego na j¦zyk łaci«ski

dokonany przez ±w. Hieronima w IV i V wieku znany jako Wulgata . Wcze±niej łacina nie była

j¦zykiem tak powszechnie mówionym jak greka.

A wi¦c Jezus umiał czyta¢. Jezus równie» umiał pisa¢. Przypomnijmy sobie epizod z kobiet¡

pochwycon¡ na cudzołóstwie. Przyprowadzono j¡ do Jezusa nie po to, »eby wysłucha¢ Jego s¡du,

ale by Go pochwyci¢, »eby mie¢ powód do oskar»enia Go. S¡dzono, »e s¡ tylko dwie mo»liwo±ci. „Co

mamy z ni¡ zrobi¢?” Gdyby odpowiedział: „Post¡pcie według surowego »ydowskiego prawa”, czyli

musiałaby zosta¢ ukamieniowana, powiedzieliby: „Zobaczcie, jaki okrutny! Mo»e jeszcze mogłaby

si¦ poprawi¢! On mówi o miłosierdziu, a tutaj jaki jest!” Gdyby powiedział: „Pu±¢cie j¡ wolno”,

powiedzieliby: „On nie zachowuje Prawa! Prawa Moj»esza, i prawa religijnego, i prawa pa«stwowego!

Wprowadza — mówi¡c dzisiejszym j¦zykiem — jaki± liberalizm. Do czego On nas prowadzi?”

Odpowied¹ „Tak” i odpowied¹ „Nie” — obie były złe. W tej sytuacji Jezus nachyliwszy si¦ pisał

palcem po ziemi. Kiedy ci z najbli»szego otoczenia zobaczyli, co On tam pisze, zacz¦li wycofywa¢

si¦ i odchodzi¢. Oczywi±cie komentatorzy Nowego Testamenty zawsze dochodzili, co Jezus pisał

na ziemi. Od staro»ytno±ci powtarzane jest domniemanie, »e Jezus patrzył na tych, którzy byli

najbli»ej i pisał ich grzechy. Wtedy ten w drugim rz¦dzie wolał si¦ cofn¡¢, by nie doczeka¢ si¦ czego±

takiego. A kiedy ju» odeszli dalej, Jezus zwrócił si¦ do kobiety tymi słowami: „Niewiasto, nikt ci¦

nie pot¦pił?” „Nikt”. „To i Ja ci¦ nie pot¦piam, id¹ i wi¦cej nie grzesz!” Jedna z najpi¦kniejszych

scen Nowego Testamentu, ale nas interesuje o tyle, »e pokazuje Jezusa, który pisał palcem po ziemi.

Oczywi±cie to nie było trwałe, nikt nie odczyta ju» tego, co Jezus wtedy napisał. Faktem jest, »e

nie zachował si¦ jakikolwiek fragment papirusu, pergaminu czy czegokolwiek innego, o czym mo»na

by powiedzie¢, »e został napisany r¦k¡ Zbawiciela.

W przeszło±ci odległej i bli»szej istniały tendencje, »eby przypisywa¢ jakie± napisy Panu Jezuso-

wi. Mo»e to napisał Pan Jezus, mo»e ma z Nim zwi¡zek. Oczywi±cie s¡ to rzeczy bardziej fantazyjne,

bardziej wskazuj¡ na ludzk¡ potrzeb¦ takich pami¡tek ni» maj¡ zwi¡zek z rzeczywisto±ci¡. Nawet

niedawno pokazywano mi napis hebrajski b¡d¹ aramejski (bo litery s¡ takie same): „Jeshua” —

inskrypcja pochodzi z I wieku — z sugesti¡ »e to jest podpis Jezusa. Gdyby co± takiego było, byli-

by±my na pewno szcz¦±liwi, ale w »aden sposób udowodni¢ si¦ tego jednak nie da. jest to po prostu

imi¦ Jezus napisane po hebrajsku lub aramejsku, które by¢ mo»e odnosi si¦ do Jezusa Chrystusa,

bo pochodzi z grobowca i mo»e wskazywa¢ na jakiego± chrze±cijanina, który z imieniem Jezusa na

ustach został pochowany.

2002/2003 – 3

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: