Hełmy wendelskie.doc

Hełmy wendelskie: ozdoby i plastyka figuralna na hełmach.

Sergiej Bodajew

Ozdoby

„Wizytówką” hełmów wendelskich zdają się być bardzo oryginalne ozdoby. Najbardziej charakterystyczne z nich –to cienkie brązowe płytki z wytłaczanym wzorem pokrywajęce wiele hełmów w całości lub częściowo. Często takie płytki były pokrywane ołowiem, rzadziej złocone. Utrzymywane były w miejscu za pomocą ramek z wąskich brązowych pasów. Ramki przymocowane były do hełmu za pomocą nitów. Płytkami mógł być pokryty cały hełm lub osobne odcinki. (na ogół dzwon), a w hełmach z detalami ażurowymi niekiedy cały hełm z wyjątkiem odcinków ażurowych. Taki sposób ozdabiania był unikalny, i poza Skandynawią i Anglią wendelskiej epoki nie spotykany. Analiza ornamentu na dekoracyjnych płytkach i jego stylu wychodzi poza ramy niniejszego artykułu i wymaga oddzielnych badań. Na ogół był to albo ornament plecionkowy, albo sceny narracyjne ( w tym okresie batalistyczne). Do naszych czasów dotrwały nie tylko płytki z zachowanych hełmów, ale też formy do ich sporządzania. Niemało takich form znaleziono w Torslund w Szwecji.

Nosale i okulary półmaski  także mogły mieć brązowe nakładki z ornamentem.

Ażurowe detale hełmów także miały funkcję dekoracyjną. Ażurowe części nie były pokrywane brązowymi płytkami, ale metalowe pasy z których się składały mogły być uzupełniane brązowymi. W połączeniu z kolorowym materiałowym lub skórzanym podszlemnikiem wszystko to musiało wyglądać bardzo efektownie.

I dolna i górna część grzebienia mogła być ozdobiona sztrychowaniem, [podłużnymi rowkami- przyp J.] naniesionym w taki sposób, że grzebień stawał się prążkowany. Z obu stron grzebienia umieszczone były główki zwierząt. Na ogół, były one przedstawione przestrzennie, ale czasem prezentowały sobą widok z góry. Nawet na hełmach bez grzebienia z przodu mogła być przyczepiona brązowa taśma z takim właśnie pokryciem imitująca grzebień. Jakie zwierzęta były przedstawiane- trudno powiedzieć, ale  biorąc pod uwagę widok całości grzebienia, można stwierdzić, ze to smok. W Anglii spotykano hełmy z wyobrażeniem głowy ptaka wodnego. Czasami oczy stanowiły główki nitów, którymi głowa była przymocowana do hełmu. Czasem te główki mogły być ozdabiane granatami.

Głowa zwierzęcia zawsze znajdywała się na samym dole kopuły hełmu, a początku nosala. Po obu jego stronach , umieszczone były na ogół brązowe brwi. W odróżnieniiu od hełmów z innych okresów i innych ludów, w których brwi służyły do przymocowywania nosala, w hełmach wendelskich (w których nosal nie był kuty oddzielnie tylko był przedłużeniem podłużnej taśmy dzwonu), brwis miały czysto dekoracyjny charakter. mogły one być ozdobione sztrychowaniem, srebrnymi wstawkami, złoceniem i innymi.

Tak jak brwi tak i znajdująca się międy nimi głowa zwierzęcia inkrustowane były granatami (co w ogóle było charykterystyczne dla sztuki europejskiej tego okresu).

Bardzo charakterystyczną cechą wendelskich hełmów były końce brwi niemal zawsze uformowane w postać stylizowanych głów zwierząt. Niekiedy głowy zwrócone były w stronę części skroniowych hełmu, przy tym zazwyczaj stanowiły widok z góry. Drugi wariant, szczególnie często spotykanyy w hełmach z Walsgard- końce brwi zagięte do  góry i w przód, tak, ze ujęte z pprofilu pyski zwierząt rozwijały się do siebie.

Angielskie hełmy często ozdabiane były figurką dzika. W Skandynawii nie ma znalezisk takich hełmów, ale są ich przedstawienia.

Plastyka figuralna na hełmach

Na brązowych płytkach ozdabiających wendelskie hełmy, między innymi nierzadko przedstawieni są wojownicy w hełmach (patrz, rysunki płytek z Torslund). Któ został przedstawiony na tych płytkach –rzeczywiści wojownicy (z punktu widzenia artysty), bogowie czy bohaterscy przodkowie- nie wiadomo, ale też nie jest to szczególnie ważne. W którymkolwiek wypadku, na tych wyobrażeniach widać także charakterystyczne detale wendelskich hełmów, jak półmaski, policzki i pokrywające hełmy ozdobne prostokątne płytki, co świadczy o tym, ze są one dosyć realistyczne. Bardzo często na wyobrażeniach hełm ozdobiony jest figurką dzika, ptakami lub rogami, na końcach których są główki zwierzęce. U znalezionych skandynawskich hełmów z tego okresu nie ma żadnej plastyki figuralnej, oprócz podobnych do smoków grzebieni. Figurki dzików na hełmach („odyńców-opiekunów”, jak są one określone w poemacie „Beowulf”) stosowane były w Anglii, ich przedstawienia są także w Irlandii. Hełmy z figurkami ptaków i rogami z okresu wczesnego średniowiecza nie zostały w ogóle znalezione.

Prawdopodobnie figurki na hełmach stanowią kontynuację bardzo starej- jeszcze przedrzymskiej- celtyckiej tradycji. Rogate hełmy pojawiały się u Celtów i innych plemion „barbarzyńskiej” Europy w tym także i na terytorium Skandynawii na przełomie II i II tysiąclecia przed naszą erą. Dwa praktycznie jednakowe hełmy z rogami znaleziono w Vix (Dania) (rysunek po prawej). Oprócz rogów te hełmy były ozdobione brązowym grzebieniem z kitą z końskiego włosia; po bokach hełmu między grzebieniem i rogami przymocowane były dwa gniazda na pióra. Do tego czasu odnoszą się dwie figurki wojowników w podobnych hełmach znalezione w Grewens Wenge, Dania (patrz, środkowy rysunek w dolnym rzędzie).

Celtowie posługiwali się rogatymi hełmami aż do podboju rzymskiego- i tak brytyjski hełm, znaleziony w Tamizie koło mostu Waterloo (na dole po prawej) odnosi się do I wieku przed naszą erą. Zaznaczyć trzeba, ze wiele celtyckich rogatych hełmy miały na końcach rogów kulki, stylizowane główki zwierząt i tym podobne, co odpowiada skandynawskim wyobrażeniom wendelskich hełmów. W Kiumeszti ( Rumunia) znaleziono jeden celtycki hełm z IV wieku przed naszą erą z figurką ptaka ( na dole po lewej stronie).

O kontaktach z Celtami mówią znaleziska celtyckich rzeczy w Skandynawii, przede wszystkim na terytorium Danii. Pośród innych, w Gundesrup (Dania) znaleziono kocioł celtyckiej roboty  z III-I wieku przed naszą erą., na którym pomiędzy innymi wyobrażeniami są wojownicy w hełmach z dokładnie takimi ozdobami jakie są na wendelskich przedstawieniach- figurki ptaków, zwierząt, rogi z kulkami na końcach.

Tak samo pomiędzy momentem zaprzestania stosowania celtyckich hełmów( rzymskim podbojem Galii i Brytanii) i początkiem Wendelskiej epoki jest tak ogromny okres czasu, że proste zapożyczenie jest tu mało prawdopodobne.

Ogólnie rzecz biorąc, pytanie o używanie w Skandynawii Wendelskiej epoki plastyki figuralnej na hełmach (oprócz dzików) zostaje otwarte.