Ĺ»ycie codzienne SkandynawĂłw w epoce WikingĂłw.pdf

Alicja Tyburska

Życie codzienne Skandynawów w epoce Wikingów

www.kruki.org

Alicja Tyburska

Życie codzienne Skandynawów w epoce Wikingów

(koniec VIII – XI wiek).

Poniższy referat ma na celu przedstawienie najistotniejszych

zagadnień ze świata i życia codziennego mieszkańców Skandynawii

w okresie wczesnego średniowiecza. Bogaty materiał źródłowy -

zarówno źródła pisane, jak i znaleziska archeologiczne – pozwala na

odtworzenie wielu elementów życia ówczesnych ludzi, takich jak

stroje, ozdoby, siedziby, rzemiosło, środki transportu, czy wreszcie

obyczajowości i wierzeń. Tematyka referatu obejmuje tereny

Skandynawii kontynentalnej - obecnej Danii, Norwegii i Szwecji –

oraz Islandii zasiedlonej przez norweskich przybyszów w X w.

Źródła do badań nad epoką wikingów można podzielić na dwie

zasadnicze grupy: źródła pisane i źródła archeologiczne. Na

pierwsze z nich składają się teksty powstałe w Skandynawii oraz

poza nią – napisane przez przybyszów z zewnątrz – podróżników

czy misjonarzy chrześcijańskich. Pisząc o pierwszej, „rodzimej”

podgrupie, mamy na myśli napisy na kamieniach runicznych i sagi

powstałe w XIII – XV w. na Islandii, np. Jómsvikingasaga (Saga o

Jómswikingach), Heimskringla (Krąg ziemski) oraz Edda – dwie

ostatnie są dziełem wybitnego poety, Snorriego Sturlusona. Do

drugiej podgrupy zaliczamy relacje podróżników bizantyjskich i

arabskich (np. Ibn Fadhlana) oraz dzieła łacińskojęzycznych

kronikarzy – Duda ( De moribus et actis primorum Normanniae

Ducum z ok. 1020 r.), Thietmara z Merseburga, Adama z Bremy

(część poświęcona Szwedom i Duńczykom w Gestae

Hammaburgensis ecclesiae pontificum z ok. 1075 r.) oraz Saxo

Gramatyka ( Gesta Danorum z ok. 1200 r.). Innym źródłem są

roczniki klasztorne, które zawierają informacje na temat działań

Skandynawów jako najeźdźców. Warto podkreślić, że o wiele więcej

jest zapisków o poczynaniach wikingów za granicą. Podsumowując

– w interesującym nas okresie tradycje pisarskie były różne: u

chrześcijan omawia się sprawy Skandynawii i wikingów głównie w

rocznikach i niektórych dziełach historycznych, podczas gdy

mahometanie umieszczają swoje wiadomości w dziełach

geograficznych. Obie cywilizacje – chrześcijańska i islamska – są w

zasadzie zgodne co do traktowania wikingów jako pogańskich

barbarzyńców 1 ; w źródłach do omawianej epoki są oni przedstawiani

jako agresorzy (którymi niewątpliwie byli) wymuszający okupy,

1 E. Roesdahl, Historia wikingów, Gdańsk 2001, s. 15 nn.

Alicja Tyburska

Życie codzienne Skandynawów w epoce Wikingów

www.kruki.org

zabójcy i grabieżcy. Brak natomiast wiadomości o osiedlaniu się ich

w innych krajach (co miało miejsce), kontaktach handlowych i

sposobie życia.

Druga grupa, jaką są znaleziska archeologiczne, daje nam

bogate źródło wiedzy o świecie materialnym wikingów. Pomijając

dary grobowe i ukryte skarby, większość znalezisk to przedmioty

wyrzucone i śmieci. Takich znalezisk w postaci szmat do

smołowania statków dostarczyły wykopaliska w wikińskim porcie w

Hedeby – okazało się, że dawniej były to części ubiorów. Drewniane

konstrukcje domów nie zachowały się (w odróżnieniu od łodzi

pogrzebowych zakonserwowanych w pokładach ziemi wraz z

wyposażeniem oraz kościołów klepkowych), jednak można szukać

po nich śladów natrafiając na tzw. zagłębienia po słupach będących

szkieletem budynku. Aby uzyskać odpowiedni obraz dawnych

budowli i przedmiotów, dowiedzieć się, w jaki sposób

funkcjonowały, jakiej techniki i nakładu pracy użyto do ich

wytworzenia, często konieczne jest sporządzenie odpowiedniego

modelu lub rekonstrukcji rysunkowej. Archeologia eksperymentalna,

obejmująca również statki i domy, spełnia zarówno wymogi

badawcze, jak i popularyzacyjne 2 .

Życie materialne.

1. Budownictwo:

Domy na wsi i w mieście wznoszono na wyraźnie od

wydzielonych działkach ogrodzonych zazwyczaj płotem lub

parkanem. Inne budynki gospodarcze były budynkami wolno

stojącymi. W zależności od miejscowych zasobów do budowy

używano rozmaitych materiałów, przede wszystkim drewna, a gdy

go brakowało, zastępowały je glina, kamienie, torf, darń lub

kombinacje tych materiałów. W miarę rozwoju techniki budowlanej

odchodzono od zakopywania wolno stojących słupów wspierających

dach od wewnątrz zastępując je podporami z kamieni, aby zapobiec

gniciu. Zewnętrzny kształt większości domów zależał od rodzaju

użytego budulca i typu konstrukcji. Małe kopulaste chaty na wpół

zakopane w ziemi najbardziej przypominają trawiaste wzgórki.

Jedynie domy klasy zamożnej wyróżniały się wielkością,

wyszukanym kształtem i dobrym wykonaniem, a prawdopodobnie

również ozdobami i jaskrawą kolorystyką 3 . Większość wnętrz była

bardzo ciemna, ponieważ nie znano (przeszklonych) okien, a otwory

w ścianach były niewielkie i zaopatrzone w okiennice. Źródłem

światła było palenisko pośrodku podłogi z mocno udeptanej ziemi.

2 Tamże, s. 23

3 Tamże, s. 43

Alicja Tyburska

Życie codzienne Skandynawów w epoce Wikingów

www.kruki.org

Nieco światła dawał też otwór kominowy. W razie potrzeby

stosowano kaganki oliwne; świece woskowe oświetlały domy

najbogatszych i wnętrza kościołów. Drzwi wejściowe były na ogół

proste, choć niektóre z nich zdobiły rzeźby i żelazne okucia. Znano

zamki, a kradzież z zamkniętego pomieszczenia uważano za

szczególnie ciężkie przewinienie. Funkcję klucznicy pełniła

najczęściej pani domu. Odzież chowano w skrzyniach lub kufrach.

Sypialnie znajdowały się w oddzielnych izbach lub na specjalnie do

tego celu przystosowanych podwyższeniach zabezpieczających

przed zimnem. Kobiety, pracujące zazwyczaj w domu, miały w nim

swój własny warsztat tkacki, którego używały przez cały rok, a

zwłaszcza – wraz z mężczyznami – w trakcie długich zim.

1.1. Budynki mieszkalne (na przykładzie Stöng, Islandia):

Stöng jest jednym z kilku normańskich stanowisk w dolinie

rzeki Thjórsá ( Þjórsjárdalur ) , które udało się zidentyfikować.

Wybuch wulkanu Hekla w XIII w. spowodował, że miejsce to

zostało zasypane warstwą okruchów i popiołu, co z kolei pozwoliło

na doskonałe zachowanie darniowych ścian na kamiennych

fundamentach. Odkopany w 1939 r. kompleks mieszkalny składa się

z głównej halli, oddzielnej obory dla bydła, a także ze stajni i kuźni

do przerobu miejscowego żelaza bagiennego 4 . Nie wiadomo, jak

dokładnie wyglądała ta osada, ponieważ aktywność wulkanu

spowodowała spore zmiany w rzeźbie terenu, co jednak nie

przeszkodziło w dokładnej rekonstrukcji halli, która stanęła w

1974r. w niewielkiej odległości od stanowiska. Zewnętrzne ściany

zbudowano z kwadratów darni ułożonych ściśle na kamiennym

fundamencie, dach także pokryto darnią. Ściany i dach wyłożono też

izolującą warstwą drewna. Wnętrze halli podzielono na dwa główne

pomieszczenia, każde z centralnie umieszczonym paleniskiem i

ławami do spania.

1.2. Kościoły klepkowe:

Kościoły klepkowe, tzw. stavkirke , to jedne z

najznamienitszych przykładów sztuki skandynawskiej epoki

wikingów. Występują na terenie całej Skandynawii, jednak

najwięcej z nich znajduje się na obecnym terytorium Norwegii.

Konstrukcja klepkowa pojawiła się wraz z procesem chrystianizacji

– pierwsze kościoły tego typu powstały w XI wieku. Nieco

wcześniej taki typ konstrukcji zastosowano w budynkach

mieszkalnych. Pierwsze kościoły o konstrukcji klepkowej nie

zachowały się, ponieważ ich podstawę stanowiły bale wbijane

pionowo w ziemię (podobnie jak w przypadku budynków

4 C. Batey, H. Clarke, R. I. Page, N. Price, Wielkie kultury świata. Wikingowie,

red. J. G. Campbell, Warszawa 1998, s. 172

Alicja Tyburska

Życie codzienne Skandynawów w epoce Wikingów

www.kruki.org

mieszkalnych); ulegały bardzo szybko gniciu. Jednak już w XII w.,

aby zapobiec działaniu wilgoci, drewniane ściany unoszono nad

gruntem dzięki rzędowi lekko zakrzywionych zachodzących na

siebie pionowych desek. Przytrzymywały je poziome obejmy – jedna

u góry, a druga u doły ściany. Jest to najprostszy typ konstrukcji

klepkowej; najwyższą formę budowle wznoszone tym sposobem

osiągnęły w XII i XIII w. Najpiękniejsze stavkirke znajdują się we

Flatatunga na Islandii, w szwedzkim Hemse oraz w Norwegii – m.

in. w Borgund i Urnes (ten ostatni zabytek, od którego nazwę wziął

jeden ze stylów w sztuce, jest wpisany na Listę Światowego

Dziedzictwa UNESCO).

2. Zajęcia ludności. Handel w miastach i rzemiosło:

2.1. Handel:

Wikingowie dzięki swoim okrętom zdominowali w

interesującym nas okresie szlaki handlowe przede wszystkim

północnej Europy. W celach handlowych wybierali się także na

południe i wschód. Skandynawia obfitowała przecież w surowce

pożądane w innych zakątkach Europy: w futra, pierze i puch,

drewno i dziegieć, rudę żelaza, łupek do wyrobu osełek, steatyt, kły

morsów i bursztyn. Środkiem płatniczym było zazwyczaj srebro –

odnaleziono „transakcyjne” sztabki i specjalnie pocięte kawałki tego

kruszcu. Używano także innych materiałów, np. źródła wspominają,

że na Islandii płacono wełną. W wyniku wymiany handlowej kupcy

z Północy zyskiwali takie egzotyczne towary, jak m. in. jedwab i

inne luksusowe tkaniny, wino, przyprawy czy bardzo poszukiwane w

tym czasie srebro. Niejednokrotnie takie dobra pozyskiwano drogą

rozboju i rabunku.

2.2. Miasta:

O miastach sprzed epoki wikingów niewiele lub zgoła nic nie

wiadomo. Jest całkiem prawdopodobne, że istniało ich dość mało.

Wiązało się to ze słabą władzą królewską i – co za tym idzie –

niewystarczającą ilością środków potrzebną na założenie ośrodka

miejskiego. Dopiero wiek poprzedzający nadejście epoki wikingów i

późniejsza ekspansja Skandynawów przyniosły potrzebę urbanizacji.

Wczesnośredniowieczne miasta skandynawskie nie powinny

jednakże kojarzyć się z żadnym znanym przykładem miast z

omawianego okresu. Na pewno nie było w nich wielkich kamiennych

budowli, niewiele niestety wiadomo o administracji. Cennymi

źródłami są przekazy pozostawione przez podróżników arabskich

oraz prace wykopaliskowe prowadzone na terenach ówczesnych

najprężniej działających ośrodków miejskich: w Ribe i Hedeby w

Danii oraz w Birce w Szwecji. Pomimo, że badania archeologiczne

Alicja Tyburska

Życie codzienne Skandynawów w epoce Wikingów

www.kruki.org

w Hedeby rozpoczęto blisko 100 lat temu, to dotychczas zbadano

około 5% tego wikińskiego miasta 5 .

Hedeby, założone na początku IX w., było miastem leżącym u

wschodniej podstawy Półwyspu Jutlandzkiego, w samym centrum

handlowej drogi ze wschodu na zachód. Było więc miejscem

odwiedzanym przez kupców z niemal całej Europy, a także spoza

niej (Arabowie). W okresie rozkwitu Hedeby zamieszkiwało 1500

osób. Osada, co wiemy dzięki doskonałemu stanowi zachowania,

została bardzo dobrze rozplanowana. Domy budowane na planie

prostokąta znajdowały się na działkach otoczonych rowami lub

drewnianymi płotami. Ulice wykładane były drewnem dla

zabezpieczenia przed zalewaniem nisko położonej osady. Studnie,

również wykładane drewnem, dostarczały słodkiej wody. Do

nabrzeża prowadziły rozmieszczone co pewną odległość schodki

kończące się małymi platformami, na których prano bieliznę. Od

brzegu po głęboką wodę wbito falochrony będące podstawą molo, do

którego przybijały statki handlowe. Zawartości takich statków były

niekiedy imponujące: arabskie srebro, orientalne jedwabie,

południowe wino czy lawa z odległej Islandii to tylko niektóre z

wielkiej listy dóbr, jakimi handlował w Hedeby wschód z zachodem.

Co warto zaznaczyć, to fakt, że towary znad Morza Północnego

przybywały do tego ośrodka najczęściej drogą lądową, wzdłuż

Danevirke (dosłownie „wału Danów/Duńczyków” zbudowanego za

rządów króla Haralda Sinozębego, kiedy Dania przechodziła okres

ciągłych konfliktów z Niemcami). Rzemieślnicy zamieszkujący

Hedeby handlowali z mieszkańcami pobliskich wsi wymieniając

proste przedmioty własnej produkcji, takie jak grzebienie i

biżuterię, na żywność. Dzięki rosnącemu prestiżowi i stopniowi

zamożności to ważne miejsce wymiany handlowej stało się obiektem

częstych napaści z zewnątrz – kres jego istnieniu położył najazd

Słowian w 1066 roku. Oczywiście nie wszystkie osady kończyły w

tak dramatyczny sposób; Ribe np. jest nieprzerwanie zamieszkane

od VIII w. aż do dzisiaj.

2.3. Rzemiosło:

Skandynawscy rzemieślnicy ery wikingów zajmowali się

przede wszystkim – obok produkcji przedmiotów codziennego

użytku – wyrobem biżuterii i broni, snycerstwem oraz rytami w

kamieniu. Znakomicie obchodzili się z obróbką metali szlachetnych,

rogu czy kości. Rzemiosło kwitło w miastach i ośrodkach

handlowych. Najwyżej ceniono płatnerzy, którzy zajmowali się

wyrobem mieczy, toporów, grotów włóczni i strzał oraz umb

5 Tamże, s. 80 n.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: