Sławomir Cenckiewicz - GDAŃSK ’70 ZBRODNIA NIEUKARANA I BITWA O PAMIĘĆ.pdf - Dr hab. Sławomir Cenckiewicz - różne - Marian_Chomik

S ŁAWOMIR C ENCKIEWICZ

GDAŃSK ’70

ZBRODNIA NIEUKARANA

I BITWA O PAMIĘĆ *

Gdy naród otworzył skrwawione swe serce,

Panowie świat chcieli okłamać,

Lecz szybko świat poznał, kto tu jest mordercą,

A naród niełatwo okłamać

Strzelajcie panowie do braci,

Do matek i ojców strzelajcie,

Lecz naród swą pracą i za to zapłaci,

Mordercy zapamiętajcie!

Anonim, Jadą wozy kolorowe , 1971 r.

W anonimowej poezji zawiera się cała, głęboka prawda o gdańskim

Grudniu ’70 1 . To, czego Polacy-gdańszczanie nie mogli głośno wy-

krzyczeć, wyraził za nich niejeden poeta-anonim. Uderza prostota

tamtych utworów literackich, niezwykle skrzętnie zbieranych i re-

jestrowanych przez Służbę Bezpieczeństwa. I nie dziwi dzisiaj ta

policyjna zapobiegliwość, bo siła oddziaływania tej poezji to przede

wszystkim opis przeciwstawnych światów: zła komunistycznej wła-

dzy uzbrojonej w czołgi, karabiny i milicyjne pałki, naprzeciw której

stanął naród nie tylko zniewolony, ale i upokorzony koniecznością

ciężkiej pracy bez należytego wynagrodzenia. Naród, rozstrzelany

w Grudniu ’70 na ulicach Trójmiasta, Elbląga i Szczecina.

„Mordercy zapamiętajcie!” – napisał poeta, przysięgając oprawcom dzień sprawiedliwego sądu 2 .

Lecz mimo upływu prawie czterdziestu lat Grudzień ’70 jest zbrodnią nieosądzoną, zbrodnią ano-

nimową, zbrodnią bez oprawców i katów. Pozostały tylko oﬁ ary... i głos grudniowców oraz rodzin,

które wciąż domagają się elementarnej sprawiedliwości, przywrócenia proporcji, a nade wszystko

upominają się o historyczną pamięć i prawdę.

* Artykuł jest rozszerzoną i zmienioną wersją wprowadzenia historycznego do albumu Gdański Grudzień

’70. Rekonstrukcja. Dokumentacja. Walka z pamięcią , Gdańsk–Warszawa 2009, s. 14–35.

1 Zob. m.in. Poezja uliczna 1970 r. , zestawiła M. Sokołowska [w:] J. Eisler, I. Greczanik-Filipp, W. Kwiat-

kowska, J. Marszalec, To nie na darmo… Grudzień ’70 w Gdańsku i Gdyni , red. M. Sokołowska, Pelplin 2006,

s. 177–188; ibidem , s. 129–130.

2 AIPN Gd, 003/14, t. XXI, „Jadą wozy kolorowe” [wiersz stanowi jeden z załączników do pisma plut. Michała

Popławskiego z Komendy Dzielnicowej MO Gdańsk Portowa, Gdańsk, 15 I 1971 r], k. 379. Przedruk: Gdański

Grudzień ’70… , s. 294.

„Mała destabilizacja”

Koniec roku 1970 to również kres rządów I sekretarza Komitetu Centralnego PZPR Władysława

Gomułki. Powitany przez zmęczone stalinizmem społeczeństwo w 1956 r. z nadzieją, a nawet z entu-

zjazmem, Gomułka szybko zamienił ten kapitał w rozczarowanie i wszechogarniający marazm. Hasło,

które pierwotnie miało opisać względny sukces jego rządów – „mała stabilizacja”, już w latach sześć-

dziesiątych oznaczało raczej stagnację gospodarczą i wszechogarniającą biedę. Analizując rządy Go-

mułki i jego ekipy (m.in. Józefa Cyrankiewicza i Zenona Kliszki), historyk Marcin Zaremba nie wahał

się określić tego czasu mianem „małej destabilizacji” 3 . Czasu, który już od końca lat pięćdziesiątych

charakteryzował się stale pogarszającymi nastrojami społecznymi, frustracją, strajkami i antykomuni-

styczną „szeptanką”, zapowiadającą bunt przeciw władzy ludowej. Pierwszy wstrząs miał miejsce przy

okazji obchodów milenijnych w 1966 r., a w jeszcze większej skali w marcu 1968 r., i mimo narzuconej

Polakom propagandowej interpretacji, mówiącej o zorganizowanym spisku „inteligentów”, „studentów”

i „syjonistów” przeciw „socjalistycznej ojczyźnie”, ukazał on władzom Polskiej Rzeczypospolitej Ludo-

wej siłę społecznego protestu. Protestu, w którym, wbrew utrzymującym się do dzisiaj obiegowym opi-

niom, uczestniczyli także robotnicy 4 . W 1968 r., mimo brutalnej pacyﬁ kacji marcowego buntu, emigracji

kilkunastu tysięcy obywateli PRL, udziału ludowego Wojska Polskiego w stłumieniu Praskiej Wiosny

i zakulisowej walki na szczytach władzy, Gomułka jeszcze zdołał utrzymać ster rządów. Jednak symp-

tomów pogarszania się sytuacji gospodarczej i nadciągającego kryzysu nie były w stanie przysłonić ani

sukcesy piłkarskie Górnika Zabrze w europejskim Pucharze Zdobywców Pucharów, ani też parafowany

w grudniu 1970 r. układ o normalizacji stosunków między Polską Rzeczpospolitą Ludową a Republiką

Federalną Niemiec. Ekipa Gomułki zdawała sobie sprawę z zapaści, ale próbę ratowania socjalistycznej

gospodarki podjęła w sytuacji, kiedy na aprobatę społeczeństwa nie można było już liczyć.

Bezpośrednią przyczyną rewolty grudniowej była podwyżka cen opracowana w ramach reformy

przygotowanej pod kierunkiem Bolesława Jaszczuka 5 . Za pośrednictwem radia i telewizji podwyżkę

tę rząd premiera Cyrankiewicza ogłosił 12 grudnia 1970 r. (miała wejść w życie w dniu następnym).

Natomiast 13 grudnia 1970 r. treść uchwały Rady Ministrów PRL przybliżyła „Trybuna Ludu”, wy-

mieniając najpierw artykuły przemysłowe (m.in. pralki, telewizory, lampy, perfumy, szkło stołowe

i płyty gramofonowe), których ceny detaliczne uległy obniżce. Następnie wyszczególniła 46 kategorii

wyrobów z informacją o podwyższeniu cen. Podrożały wówczas m.in. mięso i przetwory mięsne

(o 17,6 proc.), mąka (16,6 proc.), powidła (36,2 proc.) i kasza (20–30 proc.), a także materiały budow-

lane i opałowe (drewno, koks, węgiel – 10–25 proc.) 6 . Decyzja o takich podwyżkach była ciosem dla

bardzo już zubożałego społeczeństwa. Co więcej, wcześniej również w kręgach partyjnych spotkała

się ona z krytyką. Wówczas po raz pierwszy podniosły się głosy mówiące o napiętej sytuacji w War-

szawie, Łodzi i Gdańsku. Podczas zebrań, organizowanych dla aktywu PZPR w celu objaśniania

okoliczności wprowadzenia podwyżek i podjętych reform, pojawiała się krytyka działań władz par-

tyjno-państwowych i uwagi o nieproporcjonalnym do zarobków wzroście cen 7 .

Mobilizacja

Komuniści brali więc pod uwagę możliwość wybuchu protestu społecznego i przygotowywali się

do zdławienia buntu. W stan gotowości postawili wojsko, milicję oraz służby specjalne. Zanim ogło-

szono podwyżkę cen, 8 grudnia 1970 r. minister obrony narodowej gen. Wojciech Jaruzelski wydał

rozkaz W sprawie zasad współdziałania MON i MSW w zakresie zwalczania wrogiej działalności,

ochrony porządku i bezpieczeństwa publicznego oraz przygotowań obronnych 8 . Dzień później ana-

3 M. Zaremba, Społeczeństwo polskie lat sześćdziesiątych – między „małą stabilizacją” a „małą destabiliza-

cją” [w:] Oblicza Marca 1968 , red. K. Rokicki, S. Stępień, Warszawa 2004, s. 27.

4 J. Eisler, Polski rok 1968 , Warszawa 2006, s. 361 i inne.

5 Idem , Grudzień 1970. Geneza. Przebieg. Konsekwencje , Warszawa 2000, s. 59.

6 Ibidem , s. 89–90.

7 Ibidem , s. 78–99.

8 L. Kowalski, Generał ze skazą. Biograﬁ a wojskowa gen. armii Wojciecha Jaruzelskiego , Warszawa 2001, s. 335.

Płonący gmach Komitetu Wojewódzkiego PZPR w Gdańsku, 15 grudnia 1970 r.

logiczne zarządzenie „w sprawie zapewnienia porządku i bezpieczeństwa publicznego” wydał szef

resortu spraw wewnętrznych gen. Kazimierz Świtała. Powołano sztaby wojewódzkie oraz Centralny

Sztab MSW z kierownikiem – komendantem głównym Milicji Obywatelskiej i wiceministrem spraw

wewnętrznych gen. Tadeuszem Pietrzakiem na czele. W tym samym dniu Centralny Sztab MSW

opracował Plan przedsięwzięć związanych z akcją „Jesień 70” . W jednostkach MSW 11 grudnia

1970 r. ogłoszono stan pełnej gotowości bojowej 9 .

W roku 1970 nastroje załóg robotniczych Trójmiasta pogarszały się z miesiąca na miesiąc, szcze-

gólnie w tzw. kompleksie stoczniowym, a zwłaszcza w zatrudniającej blisko 18 tys. osób Stoczni

Gdańskiej im. Lenina. Z danych statystycznych wynika, że zarobki miesięczne robotników w sektorze

przemysłu metalowego i elektromaszynowego wahały się od 2200 do 2500 zł (przełom 1970/1971 r.).

W samej Stoczni Gdańskiej średnia płaca miesięczna wykwaliﬁ kowanego robotnika (z nadgodzi-

9 H.M. Kula, Grudzień 1970 „oﬁ cjalny” i rzeczywisty , Gdańsk 2006, s. 98–99 i n.

nami) w 1970 r. i przez kolejne kilka lat wahała się między 3100 a 5200 zł 10 . Jednak tak wysokie

podwyżki cen zdecydowanie pogarszały sytuację stoczniowych rodzin. We wrześniu 1970 r. władze

odbierały sygnały o narastającej frustracji pracowników Stoczni Gdańskiej i przekonaniu o nadciąga-

jącym krachu gospodarczym. W październiku 1970 r. gdańska SB opisywała „narastające wzburzenie

pracowników ﬁ zycznych” stoczni, którego podłożem „stały się trudności rynkowe”. Zarejestrowano

wówczas pierwsze „wypadki odmowy pracy przez całe brygady robocze” 11 . Kiedy ogłoszono decyzję

o podwyżkach, nawet osoby lojalne wobec SB alarmowały, że wśród stoczniowców przeważa opinia,

iż władze podsycają nerwowe nastroje, chcąc „wywołać niezadowolenie wśród ludności, by doprowa-

dzić wtedy do jakichś zmian” w kierownictwie partii 12 . Niezadowolenie panowało w Gdańskich Za-

kładach Elektronicznych „Unimor”, Zakładach Naprawczych Taboru Kolejowego i Porcie Gdańskim.

W niektórych zakładach obniżono premie pracownicze o ponad 20 proc., w sklepach nastąpił „wzmo-

żony wykup artykułów spożywczych, a szczególnie kaszy, mąki, cukru, makaronu, masła, mięsa i jego

przetworów” 13 . Niepokój, o czym informowała milicja i referaty SB, panował także w Starogardzie

i Pruszczu Gdańskim, Czarnej Wodzie i Kwidzynie. Wielu robotników z tamtejszych zakładów coraz

częściej otwarcie krytykowało kierownictwo partii i państwa. Jeden z nich, Wacław Rek, zatrudniony

w Zakładzie Płyt Pilśniowych w Czarnej Wodzie, wyraził się, że „»rząd to sama banda, należałoby

tych wszystkich sk… powystrzelać«” – czytamy w jednym z milicyjnych raportów 14 . Na terenie Trój-

miasta próbę tonowania nastrojów podjął wicepremier Stanisław Kociołek, były I sekretarz Komitetu

Wojewódzkiego PZPR w Gdańsku. Jednak jego spotkanie z załogą wydziału K-3 Stoczni Gdańskiej

zakończyło się całkowitą porażką, „doznał uczucia, iż nie miał kontaktu z salą” 15 .

Sytuacja była na tyle poważna, że 11 grudnia 1970 r., z inicjatywy komendanta wojewódzkie-

go MO w Gdańsku płk. Romana Kolczyńskiego, powołano sztab antykryzysowy – Wojewódzkie

Stanowisko Kierowania (WSK), z nadzorującym pion milicyjny płk. Bolesławem Aftyką na czele 16 .

W skład kilkuosobowego sztabu, poza szefostwem MO, weszli również przedstawiciele kierownictwa

gdańskiej SB – płk Władysław Pożoga i płk Kazimierz Dudek. Przygotowany przez płk. Aftykę Plan

przedsięwzięć związanych z realizacją zadań akcji „Jesień ’70” na terenie województwa gdańskie-

go przewidywał m.in. wzmocnienie i skoszarowanie jednostek Zmotoryzowanych Odwodów Milicji

Obywatelskiej (ZOMO) z Gdańska i Elbląga, przygotowanie sprawnej łączności radiowej między ko-

mendą MO a KW PZPR, wzmożoną kontrolę operacyjną zakładów pracy, domów towarowych, szkół

i uczelni oraz duchowieństwa katolickiego. Aftyka nakazał SB, milicji, straży przemysłowej i po-

żarnej przeprowadzenie kontroli głównych zakładów województwa gdańskiego. Agentura otrzymała

natomiast zadanie „ujawnienia i likwidowania wszelkich prób aktywizowania się pojedynczych osób

i grup, organizatorów przerwań pracy, prowodyrów i demagogów” 17 . Osoby wskazane przez osobowe

źródła informacji miały zostać prewencyjnie zatrzymane i przesłuchane. W kolejnych dniach piony

operacyjne SB przygotowały szczegółowe plany działania na wypadek „zakłócenia porządku publicz-

nego”. Stan gotowości bojowej ogłoszono również w Pomorskim Okręgu Wojskowym.

Zgodnie z wytycznymi WSK w nocy z niedzieli na poniedziałek (13/14 grudnia 1970 r.) wzmoc-

niono patrole MO na ulicach Gdańska. Do tzw. kluczowych zakładów gospodarki narodowej w Trój-

mieście oddelegowano pracowników operacyjnych SB, natomiast aktyw partyjny poinstruowano, jak

przeciwdziałać ewentualnym wystąpieniom pracowników. Na terenie Stoczni Gdańskiej utworzo-

10 Rocznik statystyczny 1975 , Rok XXXV, Warszawa 1975, tab. 33 (240) – 34 (241), s. 178–179; E. Janecki,

Stocznia Gdańska im. Lenina. Życie społeczno-polityczne w latach 1945–1984 , Warszawa 1985, s. 186.

11 S. Cenckiewicz, Śladami bezpieki i partii. Studia. Źródła. Publicystyka , Łomianki 2009, s. 283.

12 Ibidem , s. 285.

13 AIPN, 0748/2, ppłk J. Żuchowski, Informacja o sytuacji rynkowej w dniu 12 XII 1970 roku, Gdańsk, 12 XII

1970 r., k. 11.

14 AIPN, 0748/15, Kronika z dnia 14 XII 1970 r. od godz. 0,05 do 24.00, b.d., k. 21.

15 J. Eisler, Grudzień 1970… , s. 87.

16 AIPN Gd, 003/45, Plan przedsięwzięć związanych z realizacją zadań akcji „Jesień ’70” na terenie

woj[ewództwa] gdańskiego, Gdańsk, 11 XII 1970 r., k. 14–17.

17 Ibidem , k. 15.

Demonstracja robotników i mieszkańsców Gdańska pod KW PZPR, 15 grudnia 1970 r.

no dwa punkty obserwacyjno-meldunkowe wyposażone w łączność radiową 18 . Jednak mobilizacja

sił milicyjnych, SB i partii okazała się nieskuteczna. Dyrektor stoczni Stanisław Żaczek 14 grudnia

1970 r. krótko po 6.00 otrzymał wiadomość, że część załogi (kilkudziesięciu pracowników) wydziału

S-4 nie przystąpiła do pracy i zorganizowała wiec. W krótkim czasie do protestu przyłączyło się kil-

kuset stoczniowców 19 . To był znak, że właśnie rozpoczął się gdański Grudzień ’70.

Niesłabnące natężenie

Po 8.00 do strajku przyłączyły się kolejne wydziały stoczniowe. Godzinę później strajkujący uda-

li się pod budynek dyrekcji zakładu. Kilka tysięcy robotników domagało się rozmów z I sekretarzem

KW PZPR, Alojzym Karkoszką, który w tym czasie przebywał w Warszawie na posiedzeniu VI Ple-

num KC PZPR. Stoczniowcy żądali także przyjazdu Gomułki, a dyrektor Żaczek tłumaczył, że choć na

podwyżkę nie miał wpływu, to może zrekompensować jej skutki zwiększeniem premii o około 5 proc.

Rozmowy zakończyły się ﬁ askiem i aby powstrzymać rozszerzanie się protestu, dyrekcja stoczni, na

polecenie SB, wyłączyła centralę telefoniczną, „zabezpieczyła tlenownię, acetylenownię, rozdzielnię

i inne punkty newralgiczne” na terenie zakładu 20 . Robotnicy zaś, nie dając za wygraną, ruszyli pod

gmach KW PZPR, śpiewając Rotę , Boże, coś Polskę i Międzynarodówkę . Skandowali hasła: „Złodzieje”,

„Chcemy chleba”, „Precz z Gomułką”. Wśród nich szli także funkcjonariusze bezpieki z „zadaniem

prowadzenia działań dezintegracyjnych, rozpoznawczych i dezinformacyjnych”. Ponadto – jak czyta-

my w meldunku SB z 14 grudnia 1970 r. – „użyto” funkcjonariuszy Wydziału B, którzy fotografowali

18 AIPN Gd, 003/11, t. 4, płk W. Jaworski, Plan przedsięwzięć operacyjnych w związku z realizacją zadań

„Jesień 70” przez Wydział III Służby Bezpieczeństwa KW MO w Gdańsku, Gdańsk, 12 XII 1970 r., k. 23–34.

19 AIPN, 0748/1, Meldunek, Gdańsk, 14 XII 1970 r., k. 40. Zob. także: IPN, 0748/2, k. 95 i 117.

20 AIPN, 0296/39, t. V, Departament III MSW, Kronika wydarzeń w Gdańsku od dnia 14 XII 1970 r., Warsza-

wa, 15 XII 1970 r., k. 67.

Sławomir Cenckiewicz - GDAŃSK ’70 ZBRODNIA NIEUKARANA I BITWA O PAMIĘĆ.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: