Zen a sztuka.pdf

BARBARA CICHY:// ZEN A SZTUKA

HYBRIS nr 8 (2009)

ISSN: 1689-4286

Barbara Cichy

Uniwersytet Jagielloński

Zen a sztuka

Wstęp

Wśród licznych paradoksów zen wymienić można i ten, że choć zdecydowanie

odrzuca wszelką reprezentację, to jednak przez wieki stanowił i stanowi nadal

niewyczerpane źródło inspiracji dla wielu rodzajów sztuki japońskiej. Jego wpływy

odnajdujemy między innymi w literaturze, teatrze, ceremonii herbaty, jak również w

kaligrafii, malarstwie, architekturze ogrodów czy sztukach walki. I choć ojczyzną zen

(chińskie chan ) są Chiny, to jednak dopiero w Japonii zaobserwować można jego

szersze oddziaływanie i głębokie zakorzenienie w społeczeństwie, do czego

niewątpliwie przyczynili się dwaj jego wielcy propagatorzy w tym kraju, a jednocześnie

wybitni filozofowie – mnisi Eisai (1141-1215) i Dōgen Kigen (1200-1253). Cała kultura

japońska jest ściśle powiązana z zen, który wkroczył w niemal każdą dziedzinę życia, co

jest ciekawe, ponieważ wpływ innych szkół buddyjskich ograniczał się przede

wszystkim do sfery religijnej. Pisał o tym Eugen Herrliger w książce Zen w Sztuce

Łucznictwa : „japońska sztuka, postawa duchowa samuraja, japoński styl życia,

moralne, a poniekąd także intelektualne życie Japończyków, temu właśnie zawdzięcza

swą osobliwość, że wyrasta z buddyzmu zen, toteż wymyka się rozumieniu osób z tą

gałęzią buddyzmu nie zaznajomionych” [Herrlinger 1987, 15-6].

Nie bez znaczenia pozostaje tutaj fakt, iż od samego początku klasztory zen

stanowiły wspaniałe centra kultury, w których rozwijała się zarówno nauka jak i sztuka

(tam kwitło malarstwo i kaligrafia, pielęgnowano ścieżkę herbaty i sztukę ogrodów), co

w dużej mierze związane było z przenikaniem buddyzmu chan do Japonii i z migracją

japońskich mnichów studiujących w Chinach. Ze swoich podróży „przywozili” oni nie

BARBARA CICHY:// ZEN A SZTUKA

tylko zen, ale i inne wartościowe wytwory kultury chińskiej. Obrazowo przedstawia to

Alan W. Watts w Drodze zen : „Statki pełne mnichów, stanowiące niemal pływające

klasztory, kursowały pomiędzy Chinami, a Japonią, przewożąc nie tylko sutry i

klasyczną chińską literaturę, lecz także herbatę, jedwab, wyroby garncarskie, kadzidło,

obrazy, lekarstwa, instrumenty muzyczne i wszelkie zdobycze kultury Kraju Środka –

nie wspominając o chińskich artystach i rzemieślnikach” [Watts 2003, 215]. Ta swoista

wymiana kulturalna, jak również poparcie, które zyskał zen wśród arystokratycznych

rodów ówczesnego okresu (z przyczyn politycznych) i zajmującej wysoką pozycję klasy

wojowników (ze względu na swój praktyczny charakter i prostotę w sferze

obyczajowości) wpłynęły w sposób istotny na silny związek buddyzmu zen i sztuki

Japonii i sprawiły, że to właśnie zen w dużym stopniu wyznaczał smak artystyczny

tamtej epoki. Pośród kapłanów i mnichów zen znaleźć by można zresztą wielu

wybitnych twórców, czy to malarzy – takich jak Nōami, Shūbun, Sesshū, czy poetów –

sam mistrz Dōgen, założyciel szkoły zen sōtō, jest autorem pięknych wierszy, w których

wyraz znajduje jego filozofia. Także wielcy mistrzowie chanoyu – tzw. chajin – ludzie

herbaty, często wywodzili się z kręgów bliskich zen, wystarczy wspomnieć postać

Takeno Jōō czy Sen-no Rikyū.

Przede wszystkim jednak na uwagę zasługuje pewna zbieżność, czy też raczej

pokrewieństwo, istniejące między tymi dwoma zjawiskami. Wydaje się możliwym

odnalezienie i wskazanie takich wspólnych cech, które sprawiają, że „droga sztuki” jest

również „drogą zen”. Warto również przyjrzeć się kluczowym pojęciom i ideom

estetyki ukształtowanej i spopularyzowanej pod wpływem zen, aby lepiej zrozumieć

ową współzależność.

Droga sztuki – droga zen

Legenda sięgająca początków zen podaje, że któregoś dnia Budda Śiakjamuni,

mający wygłosić naukę na Górze Sępa, nie wyrzekł ani słowa, tylko z ofiarowanego mu

bukietu kwiatów wyjął jeden i w milczeniu podniósł go w górę. Żaden z obecnych tam

mnichów nie pojął znaczenia tego gestu, jedynie Mahakaśjapa odpowiedział pełnym

BARBARA CICHY:// ZEN A SZTUKA

zrozumienia uśmiechem. W ten sposób został on pierwszym spadkobiercą dharmy w

tej trwającej po dziś dzień linii bezpośredniego przekazu poza słowami, wprost do

umysłu.

Ta opowieść wskazuje na istotę zen, u której podstaw leży ów milczący gest

Buddy sprzed ponad dwu tysięcy lat. Zen to przede wszystkim czyste doświadczenie, a

ludzki język nie jest w stanie uchwycić tego, co w nim najważniejsze. Dlatego mamy

tyle problemów ze zrozumieniem go – zen wymyka się jakimkolwiek próbom

budowania pojęć, utrzymując, że właściwe mówienie o rzeczywistości nie jest możliwe,

a prawda nie może być ujęta w słowach, w których niewoli się znajdujemy (choć jak

żartobliwie zauważa we wstępie do książki byłego opata klasztoru Nanzenji w Kioto,

Daisetz Teitaro Suzuki, wybitny znawca i propagator zen na zachodzie: „to właśnie

mistrzowie zen są najbardziej rozgadani i uzależnieni od wszelkiego rodzaju słowa

pisanego” [Shibayama 1998, 10]). Odrywają nas one od spraw najistotniejszych,

prowadząc do konceptualnych wniosków osiąganych na drodze spekulacji i

rozumowania. Stąd nacisk kładziony na bezpośredniość w sposobie nauczania,

podważanie nieomylności myślenia zgodnego z logiką (metoda koanów), a także

znacząca rola przekazu niewerbalnego. Słynny czterowiersz autorstwa Bodhidharmy –

dwudziestego ósmego patriarchy, który, jak głosi tradycja, pod koniec V wieku n. e.

przeniósł zen z Indii do Chin, podsumowuje zen w ten oto sposób:

„Szczególna tradycja poza tekstami,

Nie polegając na literach,

Wskazując bezpośrednio na umysł,

Dokonując wglądu we własną naturę, osiągamy stan Buddy” 1

To, co zen stara się uchwycić, to istota rzeczywistości, istota samego życia i żaden

dyskurs nie będzie tutaj – gdzie logiczna interpretacja zjawisk zawodzi – odpowiedni.

Potrzeba bowiem innej formy poznania niż poznanie intelektualne i jakiegoś

szczególnego narzędzia wyrazu.

Cyt. za: [Suzuki 1955, 48].

BARBARA CICHY:// ZEN A SZTUKA

Tym narzędziem może stać się sztuka, gdyż „uwolnienie się od intelektualnego

ujmowania rzeczywistości jest czynnikiem wyzwalającym dostrzeżenie piękna w akcie

twórczym i jego realizację w kontemplacji estetycznej” [Szymańska 2002, 6]. Sztuka,

podobnie jak zen, posiada ową „magiczną” zdolność przekazu poza słowami, z pomocą

której odsłania niedostępne w inny sposób uniwersalne aspekty ludzkiego ducha.

Poprzez artystę dokonuje istotowego wglądu w naturę rzeczy i całego wszechświata.

Gdybyśmy chcieli (łamiąc tym samym, co prawda, wielokrotnie podkreślaną w zen

zasadę, że to, co ważne, nie może zostać przedstawione przy użyciu pojęć i analiz)

sformułować definicję oświecenia (jap. satori lub używane wymiennie kenshō ), do

którego osiągnięcia zmierza zen, to brzmiałaby ona bardzo podobnie. Jest ono właśnie

czymś w rodzaju wewnętrznego postrzegania, intuicyjnego uchwycenia samej

rzeczywistości: „podejście zen polega na wniknięciu wprost do samego przedmiotu i

widzenia go jakby od wewnątrz. Znać kwiat to stać się kwiatem, być kwiatem, kwitnąć

jak kwiat i radować się słońcem oraz deszczem. Kiedy się to dokonuje, kwiat mówi do

mnie, a ja znam wszystkie jego sekrety, wszystkie jego radości, wszystkie jego udręki –

wszystkie drgnienia jego wewnętrznego życia. Nie tylko to: wraz z moją wiedzą o

kwiecie poznaję wszystkie sekrety wszechświata, włączając w to wszystkie sekrety

mojej własnej jaźni, które wymykały mi się przez całe życie, ponieważ byłem dwoma:

tym, który dąży i przedmiotem, do którego dążyłem” [Suzuki 1995, 23]. Znikają zatem

wszelkie rozróżnienia, którymi się posługiwaliśmy, dualizm przedmiotu i podmiotu,

poznawanego i poznającego. Dzięki temu uzyskujemy nowy punkt widzenia,

pozwalający nam zobaczyć świat takim, jakim on jest, w swej „takości” (sanksr.

tathata ), nie zapośredniczony przez to, co abstrakcyjne i pojęciowe. Świat konkretny i

rzeczywisty, a nie będący wytworem umysłu. Dotykamy tajemnicy życia, a jak twierdzi

cytowany już D. T. Suzuki, w Zen and Japanese Culture , książce poświęconej

zagadnieniu kulturotwórczej roli zen, duchowa bliskość zen i sztuki wiążę się właśnie z

tym, iż: „tajemnice życia wnikają głęboko w strukturę sztuki. A sztuka ukazuje je w

najbardziej głęboki i twórczy sposób, poruszając nas aż do głębi naszego istnienia.

Największe dzieła sztuki, czy jeśli chodzi o malarstwo, muzykę, rzeźbę, czy też poezję,

posiadają niezmiennie tę właściwość – coś zbliżającego je do Boga. Artysta w

BARBARA CICHY:// ZEN A SZTUKA

momencie, gdy jego twórczość sięga wyżyn, staje się przedstawicielem twórcy. Ten

wyjątkowy moment w życiu artysty, używając terminologii zen, to doświadczenie

satori ” [Suzuki 1973, 219].

Satori , niedostępne poprzez nauczanie w tradycyjnym słowa tego znaczeniu,

wykorzystuje swoją własną metodę, dzięki której dotyka tajemnic w nas obecnych, a

wymykających się rozumowi. Życie, mówi Suzuki, jest pełne tajemnic, a wszędzie tam

gdzie pojawia się odczucie tajemniczości pojawia się też, w ten, czy inny sposób, zen.

Artyści określają to mianem shin-in lub ki-in , czyli duchowego rytmu, którego

podejmowanie konstytuuje satori. Wiedza, jaką oferuje nam intelekt, nie daje wglądu

w naturę rzeczywistości, nie pozwala dostrzec znaczenia życia i piękna rzeczy wokół

nas. A jest to konieczne, aby stać się mistrzem czy też artystą: „Każda sztuka ma swoją

tajemnicę, swój „duchowy rytm”, swoje myō , jak zwą to Japończycy [...]. Prawdziwy

artysta, taki jak mistrz zen, jest jedynym, który wie jak docenić myō rzeczy. Czasami

myō nazywane bywa yūgen lub gemmyō [...]. Każde wielkie dzieło sztuki zawiera w

sobie yūgen , dzięki czemu dostrzegamy przebłysk tego, co wieczne w świecie

bezustannych przemian: przenikamy tajemnice Rzeczywistości” [tamże, 210].

Wyrażając się poprzez sztukę, satori, stwarza dzieła pulsujące duchowym rytmem –

shin-in , emanujące tajemniczością – myō i pozwalające zrozumieć, czy może raczej

odczuć to, co niezgłębione – yūgen . W ten sposób zen „pomaga ludziom Japonii wejść

w kontakt z obecnością tajemniczego, twórczego impulsu we wszystkich dziedzinach

sztuki” [tamże, 221].

Zen często „przemawia” głosem sztuki, co najlepiej widać obcując z dziełami

artystów czerpiących zeń inspiracje. Cechuje je przede wszystkim prostota, skromność,

a nawet swego rodzaju niedoskonałość. Jest to sztuka bardzo oszczędna w środkach

wyrazu, wystarczy wspomnieć poezję haiku , będącą chyba najlepszym przykładem

uchwycenia intuicji zen. Jakże trafnie, te zaledwie parę linijek, oddaje chwilę, w której

dostrzegamy wewnętrzną prawdę rzeczy, dokonujemy wglądu w naturę rzeczywistości.

Jest ona niczym błysk niosący ze sobą moment zrozumienia, tak jak to było z poetą

Bashō, którego najbardziej znane i chyba najchętniej cytowane w ogóle, haiku o żabie

wskakującej do starego stawu, jest zapisem takiej właśnie ulotnej wizji.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: