Waszczyk-1996-Wyjasnianie_i_przewidywanie.pdf

Opublikowano w postaci drukowanej w:

Roczniki Filozoficzne

Tom 44, zeszyt 3 – 1996, ss. 145 – 176 .

MACIEJ WASZCZYK

Gdynia

(Cyfry w klamrach { } wskazują

orygninalną paginację w Rocznikach)

WYJAŚNIANIE I PRZEWIDYWANIE W BIOELEKTRONICE

Pośród prac mieszczących się w nurcie poszukiwań odpowiedzi na pytanie o status na-

ukowy bioelektroniki, niewiele napisano na temat ogólnych celów nauk przyrodniczych, ja-

kimi są wyjaśnianie i przewidywanie 1 . Co prawda S. Kajta poświęca rozdział wyjaśnianiu,

skupia się jednak tylko na bioelektronice Sedlaka i analizuje ją jedynie z punktu widzenia

wyjaśniania modelowego. Jak okaże się jest to tylko fragment struktury bioelektronicznych

wyjaśnień. S. Zięba z kolei podważa kompetencje bioelektroniki w wyjaśnianiu natury życia i

jest to jeden z powodów, dla którego napisano poniższy artykuł.

I. WYJAŚNIANIE JAKO FUNKCJA NAUKI

Przypisywanie pierwszeństwa wśród innych przedmiotowych celów nauki wyjaśnianiu,

bywa związane z rozumieniem eksplanacji jako udzielaniu odpowiedzi na pytanie "dlacze-

go?". Taki nurt eksplikacji tego pojęcia nazywany jest klasycznym i związany jest z poglą-

dem, zgodnie z którym w nauce mamy do {146} czynienia z prawdą, lub jej aproksymacją

1 Głównie chodzi o prace: Zon J., Bioelectronics: a background area for biomicroelectronics in the science of

bioelectricity , "Roczniki Filozoficzne", 34(1986), z. 3, s. 183 -201; Zon J., "Topografia" badań w dziedzinie

bioelektroniki , [W:] Sedlak W., J. Zon, M. Wnuk (red.), Bioelektronika. Materiały VI Krajowego Sympozjum,

KUL Lublin, 20-21 listopada 1987, RW KUL, Lublin 1990, s. 11-34; Zon J., Biomikroelektronika: Wstępna

charakterystyka jej przedmiotu metod i zadań , "Roczniki Filozoficzne", 39-40(1991-1992), z. 3, s. 119-129;

Biedulski Cz., Rys historyczny bioelektroniki , [W:] Sedlak W. (red.), Bioelektronika: Materiały I Krajowego

Sympozjum, KUL Lublin, 14-15 maja 1975, TN KUL, Lublin 1979, s. 9-14; Woźniak Z., Metodologiczna cha-

rakterystyka bioelektroniki , [W:] Sedlak, Bioelektronika: Materiały I..., s. 55-68; Kajta S., Włodzimierza Sedlaka

kwantowa teoria życia, [W:] M. Lubański, S. Ślaga (red.), Z zagadnień filozofii przyrodoznastwa i filozofii

przyrody, t. XII, ATK, Warszawa 1991; Zięba S., Analiza filozoficzna bioelektronicznej koncepcji życia , "Rocz-

niki Filozoficzne", 30(1982), z. 3, s. 81-95.

(realizm eksplanacyjny) 2 . Istnieje także nurt relatywistycznej wizji nauki (Feyerabend, Toul-

min, Hanson, pośrednio Kuhn), gdzie eliminuje się problematykę wyjaśniania spośród istot-

nych działań naukowych 3 .

Jest rzeczą zrozumiałą, na co zwraca uwagę E. Nikitin, że niewłaściwe jest mówienie o

wyjaśnianiu i jego rodzajach wyłącznie w oparciu o analizę rodzaju zdań zaczynających się

od pytajnika "dlaczego?". O eksplanacji mówimy także w wypadku innych pytań ("w jakim

celu?", "kto?", "jak?", "co?", "gdzie?", skąd?", "czy zdarzenie zaszło z konieczności?"). Z

drugiej strony Nikitin wskazuje na błąd przeniesienia z języka potocznego wieloznaczności

pytania "dlaczego?", co prowadzi do pomieszania jego znaczeń ze znaczeniami pytania

"jak?". Na takim gruncie łatwo uzasadnić tezę fenomenalizmu o braku różnicy między opi-

sem a wyjaśnianiem 4 . Nie oznacza to, że analiza pytajnika "dlaczego?" jest całkowicie bezza-

sadna. K. Ajdukiewicz rozróżnia dwa znaczenia pytania "dlaczego jest tak a tak?", gdzie jed-

no z nich odnosi się do dowodu, a drugie do wyjaśniania. Pytającemu może bowiem nie być

wiadome, czy jest tak a tak, i pytanie wtedy oznacza potrzebę uzasadnienia (dowodu), gdy zaś

pytający wie, że jest tak a tak, żąda wyjaśnienia. W przypadku dowodzenia to, czego należy

dowieść nie jest jeszcze znane, zdanie uzasadniane nazywa się wtedy demonstrandum ; w

przypadku wyjaśniania to, co ma być wytłumaczone jest zdaniem stwierdzającym stan rzeczy

i nazywane jest eksplanandum 5 . W dyskusji nad naturą wyjaśniania jest to bardzo ważny mo-

ment, wskazujący na podstawową właściwość eksplanacji: to, co ma być wyjaśnione, jest

czymś znanym, i tym, co mamy wytłumaczyć poprzez zbudowanie systemu zdań tłumaczą-

cych, {147} zwanych eksplanansem. Wyjątkiem od tej zasady jest pozbawione z reguły od-

powiedniego aparatu logicznego, dopuszczające tłumaczenia metaforyczne i odwołujące się

do czysto subiektywnych kryteriów tego, co wyjaśnione i niewyjaśnione wyjaśnianie potocz-

ne 6 , oraz mające charakter nieodkrywczy wyjaśnianie dydaktyczne.

2 Kamiński S., Nauka i metoda. Pojęcie nauki i klasyfikacja nauk , TN KUL, Lublin 1992, s. 198, 224-225; Bronk

A., Wielość nauk i jedność nauki. Stanisława Kamińskiego opcje metodologiczne , [W:] Kamiński, Nauka..., s.

366. Kwestia korespondencyjnej koncepcji aproksymacji prawdy Poppera, prawdopodobności (truthlikeness),

prawdoupodobnienia (verisimilitude), to znaczy postępu nauki od błędów większej do mniejszej skali, czy też

zbliżania się do prawdy, szeroko eksplikuje Hajduk w: Hajduk Z., Uwarunkowania postępu poznawczego w

teoriach rozwoju nauki, część II , "Roczniki Filozoficzne", 39-40(1991-1992), z. 3, s. 41-45.

3 Por. Motycka A., Relatywistyczna wizja nauki. Wprowadzenie: Filozoficzny spór o naukę , Ossolineum, Wro-

cław 1984, s. 100-106; Feyerabend P. K., Wyjaśnianie, redukcja i empiryzm , [W:] P. K. Feyerabend, Jak być

dobrym empirystą, (tłum. z angielskiego), PWN, Warszawa 1979, s. 62-152.

4 Nikitin E., Wyjaśnianie jako funkcja nauki , (tłum. z rosyjskiego), PWN, Warszawa 1975, s. 10-13; Hajduk Z.,

Niektóre aspekty wyjaśniania , "Roczniki Filozoficzne", 17(1969), z. 3, s. 112; Nagel, Struktura Nauki. Zagad-

nienia logiki wyjaśnień naukowych, (tłum. z angielskiego), PWN, Warszawa 1985, s. 30, 144; Wołk T., Ewolu-

cja poglądów Ernesta Nagla na wyjaśnianie, "Roczniki Filozoficzne", 37-38(1989-1990), z. 3, s. 188.

5 Ajdukiewicz K, Dowód i wyjaśnianie , [W:] Język i poznanie, tom II, PWN, Warszawa 1985, s. 402n.

6 Hajduk, Niektóre ..., ss. 91-92; Hempel C. G., Podstawy nauk przyrodniczych , (tłum. z angielskiego), WN-T,

Warszawa 1968, s. 122-124; Nikitin, Wyjaśnianie ..., s. 8-10.

Klasyczny model wyjaśniania w naukach przyrodniczych został zaproponowany przed

blisko czterdziestu laty przez C. G. Hempla i P. Oppenheima 7 i do dzisiaj jest krytycznie roz-

wijany. Model ten, zawierając schemat wyjaśniania dedukcyjno-nomologicznego (D-N) i

probalistycznego w pierwotnej wersji, został następnie ubogacony o schemat wyjaśniania

hipotetyczno-dedukcyjnego (H-D). Eksplanandum w klasycznym modelu wyjaśniania jest

zdaniem (układem zdań) opisującym wyjaśniany fakt (obiekt, układ, zjawisko, proces), może

być też generalizacją empiryczną, prawem, czy teorią naukową. Eksplanans składa się ze

zbioru zdań wyjaśniających, które zawierają przynajmniej jedno prawo nauki (ich zbiór) i ze

zdań, które stwierdzają pewne fakty szczegółowe, zwane warunkami brzegowymi. W wyja-

śnianiu typu (D-N) podstawę wyjaśniania stanowią prawa i zasady przyrodnicze, zaś przejście

między eksplanansem a eksplanandum ma postać dedukcyjną. Podkreślenie dedukcyjności

tego przejścia nie przeczy temu, że proces konstruowania wyjaśnienia odbywa się w drodze

indukcji. Podkreśla jedynie warunek logicznej spójności stosowanych wyjaśnień. Jeżeli eks-

planans zawiera przynajmniej jedno prawo probabilistyczne, mówimy wtedy o wyjaśnianiu

probabilistycznym. Jest to takie wyjaśnianie, w którym eksplanans czyni wysoce prawdopo-

dobnym eksplanandum. Model D-H musi zawierać w eksplanansie oprócz praw i warunków

szczegółowych przynajmniej jedną hipotezę, czyli zdanie o przypuszczalnym stanie rzeczy 8

Hempel i Oppenheim podali warunki, które należy nałożyć na wyjaśnianie aby było

naukowe. Eksplanandum musi być według nich konsekwencją logiczną eksplanansa, ekspla-

nans z koleji musi zawierać przynajmniej jedno prawo ogólne, ponadto musi mieć treść empi-

ryczną, oraz zdania tworzące eksplanans muszą być prawdziwe 9 . Mazierski wskazuje na ko-

nieczność dołączenia do tego zestawu jeszcze jednego warunku: eksplanans musi zawierać

warunki brzegowe, dzięki którym prawo funguje 10 .

{148}

II. TYPY WYJAŚNIEŃ

U różnych autorów znaleźć można różnie ujęte typologie i klasyfikacje typów wyja-

śniania w naukach w ogóle, lub w jakiejś podklasie nauk 11 . Próbując znaleźć kompromis po-

między różnymi poglądami na uporządkowanie wyjaśnień stosowanych w naukach przyrod-

niczych można powiedzieć, że ze względu na charakter stosowanych w eksplanansie praw

7 Hempel C. G., Oppenheim P., Studies in the Logic of Eksplanation , "Philosophy of Science", 15(1948), s. 135-

175.

8 Wysocki J., Problem wyjaśniania teleologicznego w biologii , [W:] Lubański, Ślaga, Z zagadnień..., t. XIII,

Warszawa 1991, s. 40-43, Hempel, Podstawy ..., s. 78, 88-90.

9 Wysocki, Problem..., s. 40 n.

10 Mazierski S., Problem prawomocności i różnorodności prognoz przyrodniczych, "Studia Philosophiae Chri-

stianae", 9(1973), z. 1, s. 93n. Nieco inaczej formułuje te warunki Nikitin w: Nikitin, Wyjaśnianie... , s. 35-46.

11 Wołk, Ewolucja ..., s. 192; Wysocki, Problem... , s. 53n; Hajduk, Niektóre ..., s. 93-122; Nikitin, Wyjaśnianie , s.

47-136; Bunge, O przyczynowości. Miejsce zasady przyczynowej we współczesnej nauce , (tłum. z angielskiego),

PWN, Warszawa 1968.

wyróżniamy wyjaśnienia przyczynowe (w tym genetyczne), koegzystencjalne (strukturalne,

substancjalno-atrybutywne, systemowe, taksonomiczne, odwołujące się do innego poziomu

zdarzeń, oraz funkcjonalne), teleologiczne, oraz probabilistyczne. Ze względu na charakter

eksplanadum wyróżniamy wyjaśnienia faktologiczne, nomologiczne i teoriologiczne. Ze

względu na rodzaj relacji eksplanans-eksplanandum modelowe i przez prawo własne. Wyja-

śnianie kauzalne (przyczynowe) odwołuje się do takich praw, które w ogólnym sformułowa-

niu mogą być podciągnięte pod zasadę: "Takie same przyczyny w takich samych warunkach

wywołują takie same skutki". Odmianą wyjaśniania kauzalnego jest, stosowane w naukach

historycznych (kulturowych), ale i przyrodniczych, wyjaśnianie genetyczne. W wyjaśnianiu

tym określa się cały szereg etapów pośrednich, przez który przeszedł układ zanim osiągnął

stan, który wyjaśniamy 12 . Wyjaśnianie koegzystencjalne dokonuje się poprzez odwołanie do

prawa wskazującego stałe związki między cechami wyjaśnianianego obiektu według formuły:

Dla każdego x, jeśli x ma cechę W, to x ma cechę Z.. Wyjaśnianie odwołujące się do praw

konkomitujących różne cechy danych obiektów jest szeroko dyskutowane. W tym kontekście

mówi się o wyjaśnianiu strukturalnym, czyli wskazującym w eksplanansie na "ukryty mecha-

nizm", czy też "istotę" wyjaśnianego obiektu; substancjalno-atrybutywnym, czyli wskazują-

cym na powiązania istotnych własności, a także jego cech niekoniecznie mu przysługujących,

z danym obiektem; systemowym, czyli wyjaśnianiu poprzez wskazanie szerszego kontekstu

(układu zdań wyjaśniających) dla wyjaśnianego obiektu. Można przyjąć, z pewnym uprosz-

czeniem, że wszystkie te rodzaje wyjaśniania, a także wyjaśnianie poprzez: zaklasyfikowanie

(taksonomiczne) i odwołanie się do innego poziomu {149} zjawisk 13 , korzystają z praw koeg-

zystencjalnych i dlatego są to wyjaśnienia koegzystencjalne.

Wyjaśnianie teleologiczne polega na odwołaniu się do zasady teleologicznej, według

której finalny stan układu wpływa w istotny sposób na stan wyjaśniany. Pittendright wprowa-

dził odróżnienie finalizmu intencjonalnego (teleologicznego) od nieintencjonalnego (we-

wnętrznego, związanego z informacją - teleonomicznego) 14 . Pomijając w tym miejscu dysku-

sje z płaszczyzny witalizm-mechanicyzm przyjmuje się stanowisko, że dla rozważanego za-

gadnienia nie jest istotnym rozwiązanie kwestii, czy organizmy nieświadome działają w ukie-

runkowaniu na cel, lub działają według zakodowanego programu. Istotne jest to, że w wyja-

śnianiu stosuje się wskazanie celu jako podstawę eksplanacji danego zjawiska. Jast to posta-

wa pragmatyczna, kierująca się metodologicznym kryterium uznawania obiektów i procesów

biologicznych za celowe, powstrzymująca się tym samym od dyskusji na temat realności za-

sady celowościowej w przyrodzie 15 .

12 Nagel, Struktura..., s. 27, 31n; Hajduk, Niektóre..., s. 88, 90n.

13 Bunge, O przyczynowości... , s. 362-366; Hajduk, Niektóre ..., s. 94-111; Nikitin, Wyjaśnianie ..., s. 84-89.

14 Por. Küppers, Geneza informacji biologicznej. Filozoficzne problemy powstania życia , (tłum. z niemieckiego),

PWN, Warszawa 1991, s. 23; Zięba S., Za i przeciw teleonomicznej interpretacji życia , "Roczniki Filozoficzne",

41(1993), z. 3, s. 111-126.

15 Por. Wysocki w: Wysocki J., Zagadnienie celowości procesów biologicznych , [W:] Lubański, Ślaga, Z zagad-

nień..., t. X, Warszawa 1988, s. 209-220.

W kontekście wyjaśniania celowościowego mówi się także o wyjaśnianiu funkcjonal-

nym. Można pominąć tutaj dyskusję o to, czy wyjaśnianie funkcjonalne jest wyjaśnianiem,

czy opisem, lecz przyjąć, że wyjaśnianie funkcjonalne jest wyjaśnianiem zgodnym z klasycz-

nym modelem wyjaśniania. Tłumaczenie budowy opornika, czy serca funkcją jaką pełni w

układzie jest powołaniem się na prawo funkcjonalne stwierdzające określoną zależność ele-

mentu i układu. Prawa funkcjonalne należy jednak klasyfikować jako rodzaj praw koegzy-

stencjalnych, a wyjaśnienia funkcjonalne interpretować jako wyjaśniania substancjalno-

atrybutywne, bądź systemowe. Zależność funkcjonalna y = 2x 2 jest w zasadzie stwierdzeniem

pewnej prawidłowości dla koegzystencji x i y 16 .

Eksplanandum wyjaśniania probabilistycznego jest tłumaczone przez odwołanie się do

prawa statystycznego. Prawo statystyczne jest to takie prawo, które z posiadania przez próbkę

statystyczną pewnego rozkładu zmiennych, ekstrapoluje ten rozkład na całą populację. Można

z całą odpowiedzialnością powiedzieć, że mimo lekceważącego stosunku niektórych teorety-

ków do tego typu wnioskowania, jest to w tej chwili najbardziej rozpowszechniony w na-

ukach {150} społecznych i przyrodniczych typ wyjaśniania. W zasadzie wszystkie prawa

można uważać za przypadki graniczne prawa statystycznego, mianowicie takiego, gdzie dany

rozkład cech przysługuje populacji w 100% 17 . Z drugiej jednak strony, jeśli przyjąć ścisły

determinizm, prawa statystyczne są formułowane tylko z tego powodu, że nie można poznać

wszystkich czynników zajścia danego zdarzenia. Jest to kwestia, która sięga dyskusji o pod-

łoże (stochastyczne czy niestochastyczne) wszystkich zjawisk na poziomie mikroświata. Na

obecnym poziomie wiedzy należy, jak sie zdaje, przyjąć maksymę zaczerpniętą od M. Bunge-

'go: "Odrzucać wyjaśnianie statystyczne byłoby rzeczą równie niemądrą, jak uznawać je osta-

tecznie" 18 .

Niektóre z wyjaśnień mogą być tak przeformułowywane, iż przybierają postać bądź

kauzalną, bądź koegzystencjalną, bądź teleologiczną, bądź probabilistyczną. Związane jest to

z możliwością translacji formuły praw jednego rodzaju na drugi rodzaj. Prawdopodobnie jed-

nak bliższa analiza wykazałaby dla każdego prawa taką formułę, która jest dla niego pierwot-

na. Na przykład prawa funkcjonalne, mimo, że można je ująć kauzalnie, to w swojej istocie

nie są kauzalne, gdyż nie spełniają warunku asymetryczności. Większość zależności funkcjo-

nalnych ma charakter symetryczny i nie ulega zmianie, kiedy przyczynę i skutek "zamieni się

miejscami" 19 .

W wyjaśnianiu faktologicznym eksplanandum stanowi tak zwany "fakt", czy też "zda-

nie bazowe". Nie ma oczywiście "faktów czystych", są one zawsze zinterpretowane. Posiada-

ją oprócz charakterystyki czaso-przestrzennej, co stanowi o warunkach brzegowych dla dane-

go faktu, kontekst w postaci "wiedzy milczącej". Można mówić, iż faktem jest zdarzenie in-

16 Por. Wysocki, Problem ..., s. 69n.

17 Por. Bocheński, Współczesne metody myślenia , (tłum. z niemieckiego), "W drodze", Poznań 1992, s. 117.

18 Bunge, O przyczynowości ..., s. 366.

19 Bunge, O przyczynowości ..., s. 375 n.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: