samogłoski nosowe.pdf

Gwary polskie

Samogłoski nosowe

Autor: Halina Kara¶

{smoothgallery image=M928.gif&title=Leksykon&caption=Wymowa samogłosek nosowych (i grup eN,

oN) w gwarach. Oprac. A. Krawczyk-Wieczorek na podstawie: Urbañczyk 1962.}Samogłoski nosowe.

Artykulacja samogłosek nosowych jest skomplikowana. Składaj± siê na ni± poł±czone ruchy warg, jêzyka

i podniebienia miêkkiego, które opuszczaj±c siê umo¿liwia przej¶cie powietrza przez komorê nosow±.

Artykulacja ustna i nosowa mo¿e przebiegaæ równocze¶nie (wymowa synchroniczna) lub rezonans

nosowy mo¿e byæ opó¼niony w stosunku do artykulacji ustnej (wymowa asynchroniczna, czyli rozło¿ona).

W jêzyku ogólnopolskim wymowa samogłosek nosowych (synchroniczna lub asynchroniczna) jest zale¿na

od ich s±siedztwa. W pozycji przed spółgłoskami zwartymi (zwarto-wybuchowymi, zwarto-szczelinowymi)

ich wymowa jest zawsze rozło¿ona: ¶wienty, ¶wieñciæ, tempy (a nie przesadnie poprawnie: ¶wiêty,

¶wiêciæ, têpy). Wymowa synchroniczna nosówek wystêpuje jedynie przed spółgłoskami szczelinowymi, tj.

przed s, ¶, sz, z, ¼, ¿, ch, f, f’, w, w’, por. m±¿, w±ski, wêch, i w wygłosie, ale dotyczy to

tylko -±: id± drog± (-ê w wygłosie mo¿e ulegaæ odnosowieniu, np. ide drog± = idê drog±). Odnosowieniu

ulegaj± te¿ nosówki przed l, l’, ł, np. zaczeli, zaczoł (nie przesadnie poprawnie: zaczêli, zacz±ł).

Skomplikowana artykulacja nosówek jest m.in. przyczyn± du¿ych ró¿nic w zakresie ich wymowy w

gwarach. Samogłoski nosowe s± bardzo zró¿nicowane zarówno pod wzglêdem artykulacji ustnej, jak i

rezonansu nosowego. Ze wzglêdu na warto¶æ ustn± samogłosek nosowych mo¿na wyró¿niæ 4 zasadnicze

typy wymowy gwarowej: 1) zgodn± z jêzykiem ogólnopolskim, tj. ê, ± (czyli nosowe e i nosowe o lub

odpowiednie poł±czenia eN, oN); 2) w±sk± lub zwê¿on± wymowê ê jako blisk± nosowemu i lub y; a

nosówki tylnej ± jako zbli¿onej do nosowego u; 3) szerok± wymowê nosówki przedniej ê jako głoski

bliskiej nosowemu a (nosówka tylna jest wówczas albo zgodna z jêzykiem ogólnopolskim albo zwê¿ona

do nosowego u), zob. Szeroka wymowa ê i grupy eN; 4) wymowê jednakow± obu nosówek ze wzglêdu na

ich spłyniêcie w jeden szereg, czyli o nosowe. Artykulacja samogłoski przedniej ê zgodna z jêzykiem

ogólnym jest rzadka (na pograniczu wschodnim), czêstsza natomiast jest w odniesieniu do ± (głównie

Polska ¶rodkowa i wschodnia). Najbardziej rozpowszechniona jest wymowa w±ska lub zwê¿ona obu

nosówek. Stopieñ ich zwê¿enia mo¿e byæ ró¿ny: gêy¶, gyn¶, wi±zaæ, wi±uzaæ, wiunzaæ (zob. W±ska

(zwê¿ona) wymowa samogłosek nosowych). Artykulacja szeroka ê, czyli zbli¿ona do nosowego a (jak w

okresie staropolskim), wystêpuje w gwarach Pomorza, bli¿szego Mazowsza, południowej Małopolski (choæ

tu nastêpuj± zmiany podobne do tych, jakie siê dokonały w małopolskich gwarach jednonosówkowych) i

¦l±ska (ale tu po spółgłoskach miêkkich wymowa w±ska: ciyn¿ki). Zob. Szeroka wymowa ê i grupy eN.

Zatarcie ró¿nic artykulacyjnych miêdzy obiema samogłoskami nosowymi i spłyniêcie ich w jeden d¼wiêk ±

(czêsto odnosowiony) zaszło w południowej Małopolsce w pasie podgórskim od Jaworzna po S±cz: g±¶,

wi±zaæ = gê¶, wi±zaæ (zdenazalizowane dojo krowo = dojê krowê). Samogłoski nosowe ró¿ni± siê w

dialektach tak¿e sił± rezonansu nosowego i sposobem jego wykonania. Ze wzglêdu na rezonans nosowy

mo¿na wyró¿niæ: 1) wymowê synchroniczn± (równoczesn±), zob. Synchroniczna wymowa samogłosek

nosowych; 2) asynchroniczn± (rozło¿on±), czyli dwuelementow± (zob. Rozło¿ona wymowa samogłosek

nosowych), 3) wymowê odnosowion±, czyli z zanikiem rezonansu nosowego (zob. Zanik nosowo¶ci).

Wymowa synchroniczna w ka¿dej pozycji: gan¶, tandy, w±s, r±cka wystêpuje na Podkarpaciu, zachodnim

¦l±sku, w pasie od Rzeszowa po Ostrołêkê, przy czym ł±czy siê przewa¿nie z szerok± artykulacj± ê. Na

pozostałych terenach przed spółgłoskami zwartymi i zwarto-szczelinowymi panuje wymowa

asynchroniczna: miyndzy, myncy = miêdzy, mêczy, a na wschodzie i w czê¶ci południowego ¦l±ska taka

wymowa tak¿e przed spółgłoskami szczelinowymi: mon¿, jynzyk = m±¿, jêzyk. Nosowo¶æ ± (najczê¶ciej

asynchroniczna) robiom, siedzom utrzymuje siê w Polsce południowo-zachodniej i ¶rodkowej. Czasem

nosowo¶æ jest zastêpowana przez j, ł (= u niezgłoskotwórcze): ksziyej¿a = ksiê¿±, wołsz = w±¿. Por.

Denazalizacja, Wtórna nosowo¶æ, Samogłoski przed spółgłoskami nosowymi.

http://www.gwarypolskie.uw.edu.pl

Kreator PDF

Utworzono 7 November, 2010, 22:08

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: