Twardowski Jan ks _ Jak tęcza(1).pdf

Jan Twardowski

Jak tęcza co sobą nie

zajmuje miejsca

Wybór wierszy

Wybrała, opracowała, wstępem i kalendarium opatrzyła

Aleksandra Iwanowska

Wstęp

„Jestem bardzo wdzięczny tym, którzy pisali recenzje i artykuły o moich wierszach.

Stale się od nich uczę. Zdarzało się jednak, że omawiając moje wiersze, pisano o

dialektyce, antynomiach, Pascalu, Heraklicie, Heglu, koegzystujących realiach.

Przeraziłem się. Otworzyłem tom moich wierszy i natrafiłem na takie teksty: «polna

myszka siedzi sobie, konfesjonał ząbkiem skrobie», «kto bibułę buchnie, temu łapa

spuchnie», «siostra Konsolata, bo kąsa i lata», «rysowałem diabła bez rogów, bo

samiczka» — I uspokoiłem się” — tak zapisał w „Niecodzienniku” ksiądz Jan

Twardowski.

Oddajemy do rąk Czytelnika retrospektywny tom wierszy, który pokazuje nie tylko

rozwój doświadczeń autora, ale — co odnosi się do wcześniejszych wierszy — stanowi

rodzaj poetyckiego pamiętnika. W czasach nieżyczliwych dla wierszy religijnych, kiedy

nie mogło być mowy o ich druku, w takiej właśnie formie Ksiądz zapisywał swoje

spostrzeżenia, przeżycia, refleksje, wspomnienia. Pisał w sposób bardzo osobisty,

prosty, przyjmując ubogie środki wyrazu. Pisał do i dla ludzi, których znał. Nie miał

przy tym szczególnych ambicji poetyckich. Wiersze traktował trochę jak listy, trochę

jak zwierzenia i opowiadał o wsi, lesie, dzieciach, które uczył, kościołach, w których

pracował, przyrodzie, jaka go otaczała. Zapisy te dalekie były od uczonej poezji.

Przypominały raczej bezpośrednią rozmowę z serca do serca. W druku znalazły się

dzięki Jerzemu Zawieyskiemu, który spowodował drugi — po tomiku „Powrót

Andersena”, wydanym w nakładzie czterdziestu egzemplarzy w 1937 roku — poetycki

debiut Jana Twardowskiego. W1959 roku ukazały się „Wiersze”. „Debiutów” było

kilka. Dopiero po jedenastu łatach ukazał się tom następny — „Znaki ufności”

(1970), a kolejny znów po dziesięciu, „Poezje wybrane” (1980). Po 1980 roku do

księgarń śmielej zaczęły trafiać następne tomy, a zjawisko lat dziewięćdziesiątych

zdumiewa samego twórcę, w jednym roku bowiem ukazuje się po kilka tytułów i

wszystkie w wielotysięcznych nakładach. Są to nie tylko wiersze, obok nich także proza

ewangeliczna, opowiadania dla dzieci, aforyzmy, anegdoty.

Prostota i zwięzłość są cechami wyróżniającymi autora każdej z wymienionych form

przekazu. Mały, nieco starszy i dużo starszy czytelnik bez trudu odnajdzie bliski sobie

język wypowiedzi, mimo że w miarę upływu lat, wraz ze wzrastającymi możliwościami

druku, wzbogacone zostały poetyckie środki wyrazu i rozszerzona problematyka

utworów.

Ksiądz Twardowski należy do autorów wybranych najpierw przez czytelników, potem

przez wydawców. Sam niczego nie narzuca, a każda z publikowanych pozycji jest

odpowiedzią na potrzebę chwili. Trudno w dzisiejszej rzeczywistości przebić się

wierszem religijnym. Ale na szczęście w świecie niewiary odzywa się zakrzyczany głos.

Wiersze księdza Twardowskiego stanowią próbę przebicia się przez skorupę

materializmu, egoizmu, grubiaństwa. Wśród odbiorców zdobyły sobie więcej niż

popularność. Stały się bliskie sercu, trafiły do torebek i kieszeni, by lapidarnymi, ale

jakże celnymi stwierdzeniami, ocenami, a i pytaniami uderzyć w sedno przeżywanych

doświadczeń i po prostu pomóc.

O swoim widzeniu świata ksiądz Jan Twardowski tak mówi: „ W tym, co nieważne —

jest coś ważnego, w tym, co niepotrzebne — jest coś potrzebnego, w tym, co nieświęte

— jest coś świętego. „Jego wzrok wewnętrzny, „trzecie oko”, patrzy na rzeczy i

sprawy, dostrzegając ich paradoksalną naturę. Intuicja i wrażliwość stale wynajdują

coś „na opak”, wbrew przyjętym schematom. Smutny świat, pełen tragizmu, gwałtu,

przemocy wypełniony jest jednocześnie miłością, poświęceniem, nawróceniami: „Zło

jest romantyczne a dobro zwyczajne I dobro wciąż na ostatku bo zło jest ciekawe.”

Paradoks tego świata.

Z takiego spojrzenia zrodziły się jasno zakreślone intencje — wydobyć i odczytać sens

tego, co ukryte, by poprzez zaskoczenie pobudzić do refleksji, podjąć próbę

przerwania stereotypu myślowego, nakłonić do odejścia od automatyzmu skojarzeń i

zachowań. Dostrzeganie paradoksów jest według autora jedyną możliwą drogą do

pogodzenia się z wewnętrzną sprzecznością otaczającej człowieka rzeczywistości:

„Świat można zaakceptować, jeśli się dostrzeże wartość czy nawet więcej — urok

dramatu, jaki jest składnikiem życia” („Poezje wybrane”, 1980). Zaakceptować z

pogodą i optymizmem, eliminującym bezwolną, bierną konieczność, nawet wbrew

sobie.

Ksiądz Twardowski uważa swoje wiersze za rodzaj rozmowy z kimś bliskim, w której

chce podzielić się własnymi przeżyciami, pytaniami, poszukiwaniami, obserwacjami,

płynącymi także z faktu, iż jest księdzem. Tematy rozmów? Fundamentalne: Bóg,

wiara, miłość, przemijanie, śmierć, przyroda. Me udaje przy tym nowoczesnego, nie

pretenduje do wykreowania nowego kierunku literackiego. Wypracował wszakże przez

lata swój własny język wypowiedzi: „Nie śledzę kierunków, nurtów i tendencji

przejawiających się w poezji. Piszę tak, jak mi dyktuje myśl” („Rzeczpospolita”

1990). Chociaż nie stara się nikogo naśladować, nie ukrywa silnych związków z

rodzimą literaturą, także z tą dawną. Deklaruje to często w wywiadach, konkretne zaś

odniesienia zawiera w wierszach. A samą poezję podciąga wręcz do rangi antidotum

na przejawy bezsensu doczesnego świata.

Dla Twardowskiego — czytelnika, ale i autora wierszy zarazem, poezja jest przejawem

dobra, serdeczności, przekazem, który nie jest zatruty nienawiścią, złością, sporami i

jako taki próbuje wnosić ład i harmonię, oczyścić, odtruć dzisiejszą rzeczywistość. Do

przywoływanych często pisarzy, jak: Kochanowski, Sęp Szarzyński, Mickiewicz, Prus,

Orzeszkowa, Lenartowicz, Syrokomla, Lechoń, Baczyński czy Kamieńska, trzeba

jeszcze dodać jedno nazwisko — Józef Baka:

Królewno ze Skępego

podaj rączkę

proszę

uratuj wiersze nieśmiałe i bose

takie co nie biegną jak krytyk za modą

szanują księdza Bakę z klerykalną brodą

takie co nie świecą jak szyja ozdobna

za które nie płacą dolarami Nobla

(„Królewno”)

Twórczość tego jezuity, kaznodziei i poety późnego baroku, jego sposób widzenia

świata — żyjącemu kilka wieków później piszącemu księdzu jest bliski od dawna:

„Kiedy szukam inspiracji dopisania wierszy — wyznaje — sięgam do baroku. Myślę,

że w okresie baroku powstawała polska poezja religijna intelektualna. W epoce

konfliktów przeciwieństw, upadku kultury antycznej, w okresie sporów religijnych,

kiedy nie uznawano obiektywnego piękna w naturze, dostrzeżono brzydotę estetyczną

jako sferę doznań interesującą plastyków. Lubię czytać Sępa Szarzyńskiego,

Grabowieckiego, Morsztyna, a przede wszystkim księdza Józefa Bakę, niegdyś

ośmieszonego, dzisiaj cenionego. Myślę, że jego szkielety, o których pisał, nie tylko

straszyły, ale i bawiły. […] moje wyliczanki też są trochę barokowe”

(„Powściągliwość i Praca” 1991). W twórcze Baki ujmuje go dosadny, zwięzły sposób

wyrażania myśli, ale przede wszystkim wprowadzony do wiersza religijnego humor;

imponuje mu postawa autora, który miał odwagę przełamać patos poezji religijnej.

Na twórczość Baki uwagę studenta polonistyki Jana Twardowskiego skierował jego

promotor pracy magisterskiej o „Godzinie myśli” Słowackiego, Wacław Borowy.

Odnalezionym przez Stanisława Estreichera wierszom Józefa Baki poświęcił on

rozdział swej monografii o poezji XVIII wieku, za co zresztą przypłacił oburzeniem

znacznej części środowiska naukowego, które oceniło tę twórczość jako grafomański

objaw zepsucia smaku czasów saskich. Borowy wykazał, że autor pisząc swoje wiersze

uśmiechał się, czym dowiódł prawdziwego poczucia humoru, mimo że pisał o śmierci i

piekle. Humor księdza Baki do dziś pozostaje bliski księdzu Twardowskiemu, który —

z kolei — humor uczynił cechą szczególną swego pisarstwa. Jeden z najnowszych

wierszy, „Do księdza Baki”, jest wyraźnym ukłonem w stronę osiemnastowiecznego

poety:

Stuk puk do nieba.

— Kto to?

— To ja. Noc.

Święci już śpią na błękitnej trawce.

Za humor i trumienkę mam chrapkę

pocałować księdza Bakę w łapkę

Bakę, ale także Sępa Szarzyńskiego, Wacława Potockiego ceni przede wszystkim jako

poetów paradoksu, których język, w jakim się wypowiadali, oparty był na

sprzecznościach, na zasadzie concors discordia, „zgodnej niezgodności”, czyli na

budowaniu kontrastów, mieszaniu humoru z tragizmem (jak na przykład u Baki:

„Śmierć babula, / Jakcybula I Łzy wyciska, I Gdy przyciska”; „Poezje”, 1986). Taki

sposób formułowania myśli o prawdach, wykraczających poza ludzką logikę, autorowi

„Znaków ufności” — tomu, który wywołał prawdziwą rewolucję w poezji kapłańskiej,

popartą dziesiątkami recenzji i esejów wytrawnych krytyków — stał się szczególnie

bliski: „Myślę, że o Bogu można mówić tylko językiem paradoksów. Bo i wiara jest

paradoksalna: Trójca Święta, Bóg stał się człowiekiem, Eucharystia, widzenie po

śmierci Boga twarzą w twarz — to są wielkie paradoksy. Bóg mówi językiem

nielogicznym według naszej logiki, więc jak można mówić o Nim innym językiem?”

(„Słowo” 1994). Winnym wywiadzie wyznaje: „Lubię piętrzyć paradoksy: miłości,

wiary, śmierci — dotyczące wymiarów egzystencji. Uważam, że ich rozwiązanie leży

tylko w naturze Boga” („Nowe Książki” 1981). Drogę myślenia paradoksalnego

proponuje człowiekowi końca XX wieku, by zbliżył się i pokochał to, co go przerasta,

a nie przestraszył się i odszedł. Zbliżył się i został. Został i pokłonił się przed

niezrozumiałym, bo przecież gdyby pojął Boga, uczyniłby zeń wytwór własnego

umysłu („to co zrozumiałeś to już nie jest Bogiem”). Zaznaczmy na marginesie, iż

Artur Sandauer, zastanawiając się nad motywami, które kazały Twardowskiemu

sięgnąć po paradoks, sformułował logiczną prawidłowość: „ Świat jest nieskończenie

poznawalny? Dobrze. Znaczy to jednak, że będziemy go poznawali bez końca, czyli —

że jest nieskończenie niepoznawalny” („Polityka” 1985).

Korzeni widzenia świata poprzez paradoksy należy w tych wierszach szukać nie tylko

w literaturze baroku, ale i — może przede wszystkim — w Piśmie świętym, będącym

podstawową pisarską inspiracją księdza — autora: „ W Ewangelii jest mowa o

umarłych, o ślepcach, trędowatych — a ostatecznie wszystko jest dobrą nowiną”

(„Życie Warszawy” 1991). Wyłuskuje więc zeń paradoksy jako jedyną drogę nie tyle

do zrozumienia, ile właśnie zbliżenia się do Tajemnicy: krzyż może nie być znakiem

hańby i cierpienia, ale znakiem miłości; cierpienie może nie być nieszczęściem, ale

próbą wierności Bogu i doświadczeniem, które ma człowiekowi pomóc w dojrzewaniu;

słabość, przeżywana z Bogiem, jest siłą; Droga Krzyżowa może budzić nadzieję, jeśli

zrozumie się, iż nie jest ważne, jak Jezus cierpiał, ale dlaczego cierpiał; śmierć

niczego nie zamyka, przeciwnie — j jest bramą prowadzącą do dalszego życia (topos

literatury dojrzałego baroku: „Mors ianua est”), jest spotkaniem z Bogiem („śmierć

na śmierć nie umiera „). Dramat w świetle wiary nabiera nowego znaczenia. W

cierpieniu, kalectwie, brzydocie piszący wiersze kapłan dostrzega i odsłania ukrytą

wartość, niewidoczne piękno, a nawet więcej: ukryty skarb, znaczenie, które może

dostrzec tylko subiektywny wzrok wewnętrzny („Prośba „: „Żyrafo dryblasie z

trójkątną główką…”). Niestrudzenie pokazuje, że wcale nie mocne, walczące o siebie i

świadome siebie, dominujące „ja”, kreowane przez psychoterapię schyłku XX wieku,

ma moc. Przeciwnie: siłą staje się cisza, pokora. Prawdziwą wielkością staje się

umniejszanie. Trudno nauczyć się własnej nieważności, ale tylko wtedy można

dostrzec moc w wierze, tym bogatszej i głębszej, im bardziej postawa pokory,

nieważności wypłynie z wewnętrznego poczucia wyzwolenia i radości.

Inny jest jednakże cel Twardowskiego — autora wierszy, kiedy wydobywa i formułuje

paradoksy, inny poetów baroku. O ile ci ostatni nastawiali się na zadziwianie i

olśniewanie, o tyle Twardowski — ksiądz, posługujący się piórem, wyznaczył sobie

rolę swego rodzaju apostoła, świadomego, iż do Boga najczęściej prowadzi pozorny

nonsens:

Wszystkie Mleczne Drogi

jak miecz między nami

krzyż wciąż nieskończony

przestrzeń niepoznana

wąski pasek cnoty

zbliża mnie do Ciebie

to co Cię oddala

(„Zbliżenie”)

Zadziwienie czytelnika środkami wyrazu nigdy nie było celem pisarskim autora. W

jego wierszach natomiast zwraca uwagę postawa człowieka, który świadom własnej

małości wobec niepojętego ogromu i spraw spoza ludzkiej logiki, nie wykazuje

postawy buntu. Przeciwnie: stale dziwi się. Wynika to z przyjęcia z wiarą i

subordynacją tajemnic. Jako ksiądz głoszący kazania w kościele Sióstr Wizytek w

Warszawie i jako autor wierszy od wielu lat podejmuje próbę zbliżenia się do tego,

czego rozum ludzki pojąć nie jest w stanie, ale w taki sposób, by — jak zaznacza —

słowa same sobą nie były zmęczone i nie zagłuszyły żaru i pokory, koniecznych do

pochylenia się nad niezrozumiałym. Z postawą dziecka odkrywa wciąż nowy sens i

staje zadziwiony wobec ogromu spraw przekraczających poznanie. Jeśli czytelnik

również nad tym, co nieprzekazywalne i niewyrażalne zatrzyma się w proponowanej

postawie zadziwienia, odkryje, że istota Tajemnicy stanie się bliższa. Autor cierpliwie

próbuje czytelnika „zarazić” swoim podziwem, chce go zachwycić niepojętym

Bogiem, który „jest jeden I i nigdy samotny”, Jego zamysłem: „czy nie dziwi cię I

mądra niedoskonałość / I przypadek starannie przygotowany”, i niepojętą dla

człowieka Bożą logiką i ekonomią: „sprawiedliwość Twoja jest nierównością „

„gdyby każdy miał to samo nikt nikomu nie byłby potrzebny”.

Siła przekazu prawd niepojętych leży, według księdza Twardowskiego — powiedzmy to

jeszcze raz — jedynie w języku paradoksów. Nie kryje swej fascynacji zbudowaną z

paradoksów kolędą Karpińskiego: „Bóg się rodzi — moc truchleje, I Pan niebiosów

— obnażony; / ogień krzepnie — blask ciemnieje, I ma granice — nieskończony”, i —

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: