Ochrona przyrody to działanie zmierzające do ochrony i zabezpieczenia świata przyrodniczego[1]przed zanieczyszczeniem, nadmierną eksploatacją i innymi szkodliwymi skutkami działalności człowieka.
Jest częścią działań ochrony środowiska. Ustawa o ochronie przyrody jest działem II ustawy – Prawo ochrony środowiska, będącą ustawą ramową[2].
Środowisko to wszystkie elementy i zjawiska przyrodnicze wzajemnie ze sobą powiązane i uwarunkowane, jak budowa geologiczna, ukształtowanie powierzchni, sieć hydrograficzna, klimat, gleby, świat roślinny i zwierzęcy. A także przekształcenia powstałe pod wpływem sił przyrody i w wyniku działalności człowieka.
Chroniąc środowisko należy podejmować działania, które umożliwiałyby zachowanie lub przywrócenie równowagi w przyrodzie, a także zaniechać działań katastrofalnych w skutkach dla niego.
Ochrona zasobów środowiska jest regulowana ustawą „Prawo ochrony środowiska[3]”, a także przepisami szczególnymi, jak m.in. ustawy o lasach, rybołówstwie morskim, o ochronie zwierząt, o ochronie gruntów rolnych i leśnych, o rybactwie śródlądowym, o ochronie przyrody, Prawo wodne. Określa się też standardy jakości środowiska, kontroluje ich osiągnięcia, podejmuje działania zmierzające do ich nie przekraczania lub przywracania, a także ograniczenia emisji substancji czy energii ( spaliny, hałas)[4].
Normy prawne obowiązujące w naszym państwie są zbliżone do zakresu prawa w Unii Europejskiej.
Pierwsze pomniki przyrody na świecie powstały w wyniku kultu religijnego, związane były z obrzędami religijnymi, klanowymi, przeżyciami osobistymi, obronnymi. W miarę rozwoju cywilizacji wprowadzono regulację prawną ochrony przyrody. Zapoczątkowano ją w Anglii i Stanach Zjednoczonych w XIX w. Prąd ideowy – romantyzm– głoszący powrót na łono natury, był gruntem dla właściwego poznania wartości świata przyrody dla życia i rozwoju człowieka[5].
Polska, będąca w tym okresie pod zaborami, nie była w stanie w pełni chronić przyrody, ograniczyła się do działalności przyrodniczo – ochronnej.
Najintensywniej działalność ta rozwijają się na terenie zaboru pruskiego, gdzie utworzono Towarzystwo Przyrodnicze, Zachodniopruskie Muzeum Prowincjonalne. Powstał centralny rejestr ochrony przyrody rządu pruskiego, gdzie wpisywano zabytki i pomniki przyrody[6].
W zaborze austriackim, dzięki rozwojowi nauki polskiej na uniwersytetach w Krakowie i Lwowie, wydano ustawę o ochronie świstaka i kozic w Tatrach[7], dążono też do spisania zabytków przyrody i wydania odpowiedniej ustawy prawnej.
Najsłabiej działalność związana z ochroną przyrody rozwijała się w zaborze rosyjskim, gdyż władze carskie nie wyrażały zgody na urzędowe akcje, chroniące przyrodę.
Po odzyskaniu niepodległości przez państwo polskie utworzono Państwową Tymczasową Komisję Ochrony Przyrody, z biurami w miastach uniwersyteckich, jako organ doradczy i opiniodawczy[8]. Powstało też Kuratorium Ochrony Przyrody, które wyszukiwało twory przyrody i obiekty podlegające ochronie, prowadziło rejestrację zabytków, propagowało ochronę przyrody w różnych miejscowościach. Rozporządzeniem Rady Ministrów z 1925 r. Komisja została przekształcona w Państwową Radę Ochrony Przyrody.
W roku 1934 uchwalono ustawę o ochronie przyrody, wprowadzono wiele instytucji prawnych, które miały zająć się konserwatorską ochroną przyrody. Dotyczyło to m.in. utworzenia parku narodowego, wprowadzenia gatunkowej ochrony roślin i zwierząt , uznanie danego tworu przyrody żywej i nieożywionej jako pomnik przyrody, wydanie tymczasowego zarządzenia chroniącego obiekt przyrody, obowiązku przywrócenia stanu poprzedniego lub poniesienia kosztów przywrócenia tego stanu[9].
Następnie ustawy o ochronie przyrody to: ustawa z 1949 r. o charakterze konserwatorsko – biocentrycznym[10], z 1991 r.[11], która w latach 1992-2000, była dziesięciokrotnie nowelizowana, a gruntownie ustawą z grudnia 2000 r. o zmianie ustawy o ochronie przyrody[12]. Natomiast w 2004 r. uchwalono nową ustawę, która w pełni dostosowała nasze prawo do regulacji Unii Europejskiej.
Środowisko przyrodnicze to cała przyroda występująca na określonym terenie, a więc ziemia, woda, powietrze, energia słoneczna, rośliny, zwierzęta i ludzie.
To właśnie ludzie kształtują je poprzez użytkowanie terenów leśnych i rolniczych, budując domy, mieszkania, drogi, urządzając tereny zielone w miastach i osiedlach. A także przez meliorację i budownictwo wodne, użytkowanie wody, eksploatując zasoby naturalne, budując i używając budynki przemysłowe.
Polska jest krajem posiadającym najbogatsze w Europie środowiska przyrodnicze, ze względu na ilość i różnorodność gatunków, a też i zalety.
Chroniąc to środowisko ustanowiono prawne formy ochrony przyrody, wybrano też odpowiednie metody gospodarczego użytkowania jej zasobów[13].
Pod ochroną znajdują się cenne przyrodniczo parki narodowe i krajobrazowe, rezerwaty przyrody, obszary chronionego krajobrazu.
W Polsce od momentu przystąpienia do Unii Europejskiej, powstały nowe obszary chronione w ramach systemu Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000, a mianowicie: łąki, pastwiska, lasy, mokradła, torfowiska, grunty orne, rzeki, jeziora, stawy, ptaki i zwierzęta. Lasy spełniają szczególną rolę, gdyż to w nich znajdują się siedliska wielu gatunków roślin i zwierząt, powstają w nich rezerwaty i pomniki przyrody.
Umowy międzynarodowe o ochronie przyrody, obejmują swym zakresem ochronę zwierząt, roślin, ptaków, waleni, zwierząt polarnych.
Pierwszą umową była Konwencja o ochronie ptaków pożytecznych dla rolnictwa z 1902 r.[14].
Następne powstałe w latach siedemdziesiątych stanowią ważne unormowania prawne w międzynarodowej ochronie przyrody.
Konwencja o obszarach wodno-błotnych mająca znaczenie międzynarodowe powstała 2 lutego 1971r.[15]. Dotyczy środowisk życia ptactwa wodnego, które poddane są szczególnemu nadzorowi i objęte programami ochrony przyrody. W Polsce takimi obiektami, mającymi duże znaczenie genetyczne i posiadającymi różnorodność biologiczną, są Jeziora: Łukajno, Karaś, Świdwie, Słońska i Siedem Wysp.
Konwencja w sprawie ochrony światowego dziedzictwa kulturowego i naturalnego z dnia 23 listopada 1972 roku[16], dotyczy obiektów przyrodniczych o szczególnych, unikatowych znaczeniach w skali świata. Są nimi pomniki przyrody, miejsca lub obszary o ściśle wyznaczonych granicach, formacje geologiczne i fizjograficzne, strefy o ściśle oznaczonych granicach, gdzie znajdują się siedliska zagrożonych wyginięciem wielu gatunków roślin i zwierząt. Mają one wszystkie wyjątkową wartość ze względów naukowych i zawodowych.
W Polsce takimi obiektami na Liście Światowego Dziedzictwa Naturalnego są Białowieski Park Narodowy, Zamek w Malborku, Kopalnia Soli w Wieliczce.
Konwencja o międzynarodowym handlu dzikimi zwierzętami i roślinami gatunków zagrożonych wyginięciem z dnia 3 marca 1973 roku[17], ma na celu ochronę zagrożonych gatunków w krajach ich pochodzenia, i międzynarodową współpracę w tym zakresie. W aneksach do umowy załączone są wykazy gatunków zagrożonych wyginięciem obecnie lub w najbliższym czasie, których obrót i handel nimi jest ograniczony i ściśle określony[18].
Następna umowa to konwencja o ochronie gatunków wędrownych dzikich zwierząt z dnia 23 czerwca 1979 roku[19].
Celem jej jest ochrona zagrożonych zwierząt, które przemieszczają się na obszarach wielu państw. Ich wykaz znajduje się w aneksach do Konwencji.
Konwencja o ochronie gatunków dzikiej flory i fauny europejskiej oraz ich siedlisk, zawarta została 19 listopada 1979roku[20], a dotyczy ochrony ekosystemów w Europie. W załącznikach przedstawiono wykaz chronionych gatunków roślin i zwierząt, zabronione formy chwytania, zabijania i wykorzystywania w inny sposób ptaków i ssaków[21].
Najważniejszymi formami ochrony przyrody na świecie są rezerwaty ścisłe, parki narodowe, pomniki przyrody, obszary czynnej ochrony zasobów przyrodniczych, obszary czynnej ochrony gatunków i siedlisk, obszary chronionego krajobrazu.
Priorytetowe miejsce zajmują parki narodowe. Pierwszymi państwami na świecie, w których je utworzono były Stany Zjednoczone, Kanada, Nowa Zelandia i Meksyk. W Europie zaś były to Szwecja i Szwajcaria.
W Polsce do parków krajoznawczych i rezerwatów biosfery zalicza się: rezerwat Jeziora Łukajno, Babiogórski Park Narodowy, Słowiński Park Narodowy, Białowieski Park Narodowy, oraz graniczące z sąsiednimi państwami Bieszczadzki Park Narodowy, Karkonoski Park Narodowy i Tatrzański Park Narodowy.
Konwencja o różnorodności biologicznej obejmuje ochronę różnego rodzaju gatunków, ich genetykę i chroni różnorakie ekosystemy i biocenozy[22].
Nadmierna eksploatacja zasobów przyrody, zanieczyszczanie środowiska, niszczenie siedlisk, niewłaściwe wprowadzenie na swój teren uprawy nowych gatunków, odmian roślin i zwierząt, hodowanych dotychczas na innych obszarach powoduje, że gwałtownie spada bioróżnorodność.
Aby temu zapobiec należy umiarkowanie użytkować elementy bioróżnorodności, kierując się rozsądkiem, umiarem, oszczędnością. Nie pozwolić do jej obniżenia a jednocześnie utrzymać ją w stanie odpowiadającym potrzebom i pragnieniom dla współczesnych i następnych pokoleń. Strony Konwencji muszą opracować krajowe plany, programy dotyczące ochrony różnorodności biologicznej i rozważnie korzystać z jej elementów.
Państwa zobowiązane zostały do podjęcia działań mających na celu przywrócenie pierwotnego stanu zniszczonych terenów, przeciwdziałać: niszczeniom lasów, erozji i zasolenia gleb, używania środków chemicznych na ziemiach rolniczych, zanieczyszczeniu wód. A także ograniczenia działalności ludzkiej mającej negatywny wpływ na środowisko biologiczne[23].
Ochrona in situ, to ochrona w pierwotnym, naturalnym środowisku ekosystemów i siedlisk gatunków, zaś gatunków hodowlanych i udomowionych – w środowisku, w którym przyszły na świat i rozwijały się. Należy tworzyć obszary chronione, kontrolować je, ochraniać, planować zrównoważony rozwój, również poza terenami objętymi prawną ochroną.
Konwencja zawiera też przepisy dotyczące zmodyfikowanych biotechnologicznie organizmów. Każde państwo zobowiązane jest podjąć takie działania, aby zabezpieczyć ryzyko związane z użytkowaniem i uwalnianiem żywych organizmów zmodyfikowanych przez naukę.
Ochrona ex situ jest uzupełnieniem prac in situ, a dotyczy przyrody poza ich naturalnym środowiskiem. Każda strona Konwencji ustanowi środek do ochrony elementów różnorodności, w kraju, z którego elementy pochodzą, zapewni odpowiednie warunki dla ochrony a też badań naukowych nad roślinami, zwierzętami, najlepiej w państwie, z którego pochodzą zasoby genetyczne. Ustanowi także środki dla odzyskania zagrożonych gatunków i ponownego wprowadzenia do ich naturalnych siedlisk oraz zapewni kontrolę i zarządzanie procesem zbierania zasobów biologicznych z ich naturalnych siedlisk[24].
Do Konwencji o różnorodności biologicznej maja prawo przystąpić wszystkie państwa. W dniu 29 stycznia 2000 roku[25] sporządzono do niej Protokół Kartageński o bezpieczeństwie biologicznym, definiujący „ żywy zmodyfikowany organizm” i sposoby bezpiecznego wykorzystywania go.
W polskim prawie do ochrony bioróżności stosuje się przepisy ustawy o ochronie przyrody z 2004 roku i ustawy z 22 czerwca 2001 roku o organizmach genetycznie zmodyfikowanych[26].
Przyjęta i podpisana przez Polskę Konwencja o różnorodności biologicznej zobowiązuje nasze państwo do intensywnych działań na rzecz ochrony przyrody. Opierają się one na czterech zasadach.
Zasada konsolidacji wiążę się z podjęciem wszystkich możliwych działań, zmierzających do scalania prac na rzecz ochrony różnorodności biologicznej przez każdy resort, na płaszczyźnie polityki ekologicznej państwa, polityki przestrzennej w zakresie działań naukowo – badawczych, wychowawczych, prawno-ekonomicznych, kontrolnych a także rozsądnego użytkowania przyrody. Czynności te wykonywane winne być przez odpowiednio przygotowanych pracowników administracji państwowej, organizacji społecznych, placówek naukowo-badawczych, edukacyjnych.
Zasada regionalizacji, mówi o konieczności opracowania regionalnych sposobów 71 i programów ochrony różnorodności biologicznej, jak również wskazuje organy odpowiedzialne za ich koordynację i wprowadzenie w życie.
Zasada umiędzynarodowienia kładzie nacisk na niezbędne przestrzeganie międzynarodowych konwencji, porozumień, zasad, dyrektyw i rozporządzeń, dotyczących ochrony środowiska i różnorodności biologicznej, obowiązujących w UE.
Zasada uspołecznienia, polega na zachęcaniu społeczeństwa do udziału w programach ochrony różnorodności biologicznej, pobudzeniu do inicjatyw i budowaniu lokalnych więzi, braniu udziału w procesach decyzyjnych i szersze działania organizacji społecznych na rzecz ochrony przyrody.
Ochroną różnorodności biologicznej objęta jest przyroda w całym kraju, zarówno na obszarach chronionych, jak i poza nimi. Należy wskazać sposoby na jej zachowanie lub przywrócenie. Dotyczy to terenów użytkowanych i zagospodarowanych przez człowieka, jak i bardzo już zniszczonych.
Utworzona w Europie Europejska Sieć Ekologiczna – Natura 2000, ma zabezpieczać i chronić najważniejsze i charakterystyczne dla poszczególnych regionów siedliska ptaków, zagrożone i rzadkie gatunki roślin oraz zwierząt, aby przyszłe pokolenia mogły korzystać z uroków różnorodnej przyrody[27].
W UE ochrona przyrody regulowana jest przez akty prawne[28]. Europejska Sieć Ekologiczna – Natura 2000 ma na celu konieczność zachowania różnorodności biologicznej, poprzez właściwe i planowe zagospodarowanie przestrzenne, z uwzględnieniem obszarów znaczących dla dzikiej flory i fauny.
Dyrektywa 92/43 Rady EWG wymienia gatunki roślin i zwierząt, które należy objąć ochroną. Dyrektywa Ptasia zawiera wyznaczone obszary szczególnej ochrony ptactwa – pod nazwą OSO i listę gatunków ptaków, których siedliska muszą być zachowane celem przetrwania i ich rozrodu. Natomiast dyrektywa siedliskowa, nosząca nazwę SOO szczególnych obszarów ochrony kwalifikuje miejsca siedlisk naturalnych i siedlisk 434 gatunków roślin i 200 gatunków zwierząt. Innymi z zasad kierującymi ochroną przyrody są: obowiązek sporządzania wykazów posiadanych zasobów przyrodniczych, monitorowanie i nadzór stanu ochrony cennych gatunków i ich siedlisk naturalnych, obowiązek przeprowadzania niezbędnych badań do ochrony przyrody i opracowywanie uzyskanych danych.
Zakazuje się stosowania nieselektywnych metod pozyskiwania zwierząt.
Wspólnota Europejska jest jedną ze stron pięciu umów międzynarodowych dotyczących przyrody[29], a mianowicie Konwencji Bońskiej o ochronie wędrownych gatunków dzikich zwierząt z 1979 roku[30], Konwencji Berneńskiej o ochronie gatunków dzikiej flory i fauny europejskiej oraz ich siedlisk z 1979 roku[31], Konwencji Antarktycznej o zachowaniu żywych zasobów morskich Antarktyki z 1980 roku[32], Konwencji z Rio de Janeiro o bioróżnorodności[33], Europejskiej Konwencji Krajobrazowej z 2000 r. o znaczeniu krajobrazu dla przyrody i dziedzictwa kulturowego oraz jakości życia ludzi.
Polska ustawa o ochronie przyrody ma na celu utrzymanie, zachowanie, zapewnienie, ochroną walorów krajobrazowych, zieleni w miastach, wsiach, zadrzewień, przywracanie środowiska przyrodniczego, a także zachowanie kopalnych szczątków i odcisków organizmów zwierzęcych i roślinnych oraz dziedzictwa geologicznego.
Cele te realizowane są poprzez politykę ekologiczną państwa, działalność gospodarczą i inwestycyjną, plany przestrzennego zagospodarowania kraju i gmin, programy rozwoju województw i gmin, plany ochrony środowiska przyrodniczego i zagospodarowania przestrzennego wód wewnętrznych, Morza Bałtyckiego.
Następnym sposobem jest otoczenie zasobów, towarów i składników przyrody różnymi formami ochrony.
Kolejnym kierunkiem jest opracowanie i realizacja ustaleń planów ochrony dla obszarów podlegających ochronie prawnej, programów ochrony gatunków, siedlisk i tras migracji gatunków chronionych[34].
Jakość życia człowieka w obecnym świecie zależy od bezpiecznej żywności, zdrowej wody, nieskażonych terenów do wypoczynku, harmonii krajobrazu[35].
Planując systemy przyrodnicze należy więc zwiększyć zalesienie kraju, powiększość różnorodność biologiczną, utworzyć tereny ochronne dla wód podziemnych i powierzchniowych oraz systemy i obszary chronione, zgodnie z siecią Natura 2000, a także odtworzyć tereny zniszczone .
Prawo ochrony przyrody kieruje się kilkoma zasadami. Pierwszą jest zasada umiędzynarodowienia prawnej ochrony przyrody. Powstaje coraz więcej umów międzynarodowych normujących ochronę zagrożonych wyginięciem gatunków roślin i zwierząt oraz obszarów mających duże znaczenie w przyrodzie. Wzrasta też ilość państw zatwierdzających te umowy.
Druga zasada to integralność prawa ochrony środowiska z prawem ochrony przyrody. Prawo ochrony środowiska określa, jakie są wymogi dla ochrony roślin i zwierząt, jak należy interpretować przepisy ustawy o ochronie przyrody.
Zrównoważone gospodarowanie zasobami przyrody to trzecia zasada prawnej ochrony przyrody. Polega na zachowaniu, rozsądnym użytkowaniu, odnawianiu zasobów i składników przyrody zgodnie z literą prawa, w sposób rozważny, oszczędny.
Czwartą zasadę stanowi kompleksowość ochrony przyrody, mówiąca o ochronie wszystkich naturalnych miejsc życia zwierząt i roślin, całych obszarów przyrodniczych, krajobrazów, ekosystemu jako całości.
Zasada planowości opiera się na realizacji ochrony przyrody na podstawie programów ochrony środowiska, aktów prawnych, polityki ekologicznej państwa przez wszystkie organizacje mające na celu zachowanie wartości naturalnych całego środowiska, a więc wody, powietrza, zieleni, zwierząt[36].
Ziemia tworzy wraz z atmosferą, życiem roślinnym i zwierzęcym oraz bogactwami mineralnymi, współzależną całość. Zagraża jej nieodwracalne wyczerpanie zasobów i destrukcja, jeśli nie zostaną podjęte konkretne środki w celu zabezpieczenia równowagi w środowisku naturalnym.
Walka o ochroną przyrody jest niezwykle trudna. Głównym winowajcą dewastacji przyrody jest społeczeństwo konsumpcyjne.
Najbardziej istotne kwestie to wyczerpanie ozonu w atmosferze przez działanie chlorofluorowęglanów, efekt cieplarniany, zagłada lasów tropikalnych, niszczenie całych regionów przy poszukiwaniu cennych minerałów, budowa nowych dróg, autostrad.
Działania mające na celu ochronę środowiska przebiegają na wielu poziomach i przybierają różne formy, jak np. nie osuszać jakiejś doliny, nie wycinać drzew, nie zamieniać łąk i pastwisk w tereny budowlane. Można wprowadzić bardziej różnorodne i zrównoważone rolnictwo, przemysł i budownictwo skierować na tereny mniej ważne przyrodniczo. Inne metody
to zbieranie makulatury, sprzątanie lasów, sadzenie drzew, krzewów, plakaty, reklamy, zbieranie datków na ratowanie lasów, rzek, jezior.
Skuteczność działań zależy nie tylko od prawa, władzy ale i od postawy i zachowania ludzi, którzy w danym miejscu przyrodę chronią lub jej szkodzą.
Ustawodawca nakłada na społeczeństwo obowiązek w dziedzinie ochrony przyrody, aby zatrzymać trend zmniejszania się różnorodności biologicznej, otoczyć opieką najcenniejsze jej składniki, realizować funkcje ekologiczne, rekreacyjne, edukacyjne i kulturowe.
BIBLIOGRAFIA
1. Bar M., Górski M., Jerzmański J., Nowe przepisy o ochronie przyrody. Komentarz, Wrocław 2001;
2. Białocerkiewicz J., Status prawny zwierząt. Prawa zwierząt czy prawna ochrona zwierząt, Toruń 2005;
3. Bukowski Z., Prawo międzynarodowe a ochrona środowiska, Toruń 2005;
4. Ciechanowicz J., Gdańskie pomniki przyrody. Aspekty prawne, „Gdańskie Studia Prawne” 1997;
5. Ciechanowicz – McLean J., rozdz. I., Zagadnienia wprowadzające [w:], Polskie prawo ochrony przyrody, red. Prof. Zw. Dr hab. Janina Ciechanowicz – McLean, wyd. Centrum Doradztwa Informacji Defin sp. z o.o. , Warszawa 2006;
6. Grabowska G., Europejskie prawo środowiska, Warszawa 2004;
7. Grave R. H., Rodowód zachodniej polityki ochrony środowiska, „Świat Nauki” 1992, nr 9;
8. Gruszecki K., Ochrona przyrody w prawie Unii Europejskiej, „Aura” 1999, nr 5,;
9. Jendrośka J., Bar M., Bukowski Z., Protokół Kartageński o bezpieczeństwie biologicznym do Konwencji o różnorodności biologicznej. Komentarz. Wrocław – Radzików 2004;
10. Kenig- Witkowska M.M., Prawo środowiska Unii Europejskiej. Zagadnienia systemowe, Warszawa 2005;
11. Kozłowskiego S., Ocena zrównoważonego rozwoju ( ekorozwoju) w procesie transformacji polskiej gospodarki Ekspertyza, Warszawa 2002;
12. Kukliński J., Bractwo uczonych, Towarzystwo Przyrodnicze 1743-1945, „Głos Wybrzeża” z 3 stycznia 1997;
13. Mering L., Ochrona środowiska w prawie wspólnotowym i w prawie polskim, Sopot 1999;
14. Paczuski R., Prawo ochrony środowiska UE w zarysie, Toruń 1999.;
15. Pawłowski J. G., Prawo ochrony przyrody, Kraków 1927;
16. Przyborowska – Klimczak A., Ochrona przyrody. Studium prawnomiędzynarodowe, Lublin 2004;
17. Przyborowska - Klimczak A., Ochrona przyrody w prawie wspólnotowym (w:) Współpraca międzynarodowa w ochronie środowiska. Węzłowe problemy, Radom 2004;
18. Radecki W., Ustawa o ochronie przyrody. Komentarz, Warszawa 2006;
19. Radziszewski E., Prawo ochrony środowiska, Warszawa 2003;
20. Sommera J., Prawo o ochronie przyrody. Komentarz, Wrocław 1994;
21. Stochlak J., Polskie prawo ochrony środowiska. Uwarunkowania, zmiany, stan, Warszawa 2002.
...
danaprus