wprowadzenie.doc

wprowadzenie

Przez długi czas w swej historii Polska była krajem wielonarodowościowym. Jeszcze do wybuchu II wojny światowej około 34% mieszkańców Polski nie było Polakami (Tomaszewski, 1985 r.). Sytuacja ta zmieniła się po 1945 roku, kiedy okazało się, że w granicach Polski mieszka zaledwie około 2,5% ludności o narodowości innej niż Polska (Tomaszewski, 1991 r.). Był to oczywisty rezultat wojny.
    W wyniku planowej hitlerowskiej eksterminacji narodu żydowskiego nacja ta zniknęła niemal całkowicie z terenów Polski (z 3,5-milionowej społeczności pozostało około 300 tys. osób).
    Nowe granice Polski po wojnie zostały "przesunięte" na zachód w stosunku do położenia przed rokiem 1939. W ten sposób ziemie zamieszkałe częściowo przez ludność polską znalazły się za wschodnią granicą państwa, zaś na terenach zachodnich i północnych osiedlonych było dużo Niemców. Powojenna polityka ówczesnych władz Polski, poprzez przesiedlenia ludności niemieckiej na zachód i ukraińskiej na wschód, dążyła do utworzenia państwa będącego monolitem narodowościowym. Przez długie lata uważano, iż problem mniejszości narodowych w Polsce już nie istnieje. Tymczasem zmiany ustrojowe systemu politycznego pod koniec lat 80-tych wraz z demokratyzacją życia przywróciły na światło dzienne niegdyś nie istniejący problem państwa wielonarodowościowego. Stąd w ostatnich latach można zauważyć wyraźny wzrost zainteresowania tą tematyką.

Społeczność żydowska, jako że przed II wojną światową stanowiła ponad 10% ogółu mieszkańców Polski pozostawiła po sobie wiele różnorodnych obiektów zaliczanych do dóbr kultury materialnej. Jednak z dawnej kilkutysięcznej liczby cmentarzy, synagog i innych budynków służących żydowskiemu kultowi religijnemu, obecnie tylko nieznaczna część przypomina to, czym była kiedyś. Zachowane obiekty nie mogą być traktowane w żadnym wypadku jako w pełni reprezentatywne dla bujnie rozwiniętej przedwojennej kultury materialnej Żydów.
    Po nazistowskim wykorzenieniu każdego śladu żydowskiej egzystencji nastąpił prawie 50-letni okres zaniedbania, opuszczenia, a nawet dewastowania większości miejsc, w których zdołały przetrwać obiekty często o dużej wartości historycznej i artystycznej. Dopiero od kilku lat prowadzi się szczegółową inwentaryzację pozostałości kultury materialnej Żydów, powstają liczne komitety i fundusze tak w kraju, jak i za granicą, które chronią i odrestaurowywują te obiekty.

Z perspektywy kilkudziesięciu lat ślady bytności Żydów na ziemiach Polski mają dla jednych zwiedzających wartość sentymentalną, dla innych zaś, głównie młodych Żydów, są ciekawymi pamiątkami kultury żydowskiej w Polsce. Dla lokalnej społeczności mają one duże znaczenie dydaktyczne, natomiast dla szeregu zainteresowanych mogą stanowić atrakcją turystyczną.

Obecnie zabytki kultury żydowskiej w Polsce nie mają żadnych w pełni kompletnych rejestrów czy osobnych katalogów i przewodników. Wydane w 1929 roku dzieło Majera Bałabana "Zabytki historyczne Żydów w Polsce" dawno się zdezaktualizowało. Natomiast w 1990 roku ukazały się w formie przewodnika "Pamiątki i zabytki kultury żydowskiej w Polsce" Przemysława Burcharda. Niestety pozycja ta zawiera wiele błędów rzeczowych, danych niekompletnych, nieprawdziwych i w dużej części również nieaktualnych.
    Inwentaryzacją obiektów kultury materialnej Żydów w Polsce od kilku lat zajmują się pracownicy Żydowskiego Instytutu Historycznego w Warszawie - Eleonora Bergman i Jan Jagielski. W 1989 roku przygotowali oni dla Komitetu Ochrony i Restauracji Zabytków Żydowskich listę zachowanych synagog i cmentarzy żydowskich. W 1995 roku lista ta została dopełniona, uaktualniona i przedstawiona w formie raportu Światowego Funduszu Zabytków dla Rządowej Komisji Stanów Zjednoczonych d.s. Ochrony Dziedzictwa Zagranicznego (United States Commission for the Preservation of America's Heritage Abroad). W tym też roku (1996) raport ten został opublikowany w USA i jest jak dotąd jedynym w miarę kompletnym spisem bożnic i cmentarzy żydowskich w Polsce. Obecnie (1996) w języku polskim przygotowywany jest przez ŻIH katalog zachowanych synagog i cmentarzy i być może jeszcze w bieżącym roku zostanie oddany do druku.

Cele i zadania tego bloku

W ostatnich latach kultura i obiekty materialne mniejszości narodowych, w tym szczególnie mniejszości żydowskiej, budzą coraz większe zainteresowanie i są przedmiotem badań różnych dziedzin nauki: historii, sztuki, architektury, religioznawstwa, socjologii i inne.

Ten blok jest w pewnym zakresie nowatorską pracą - być może pierwszą rozpatrującą obiekty kultury materialnej Żydów również w kontekście waloru turystycznego. Podstawowym zadaniem jest więc przedstawienie pewnej inwentaryzacji tych obiektów, oraz określenie ich przydatności dla potrzeb turystyki i krajoznawstwa.

Kolejnym zadaniem tego bloku jest przedstawienie i opisanie w możliwie syntetyczny sposób obecnego stanu wiedzy na temat istniejących w Polsce pozostałości kultury materialnej Żydów. Istnieje ogromna potrzeba, by ta dziedzina została poznana przez społeczność polską, która więcej wie o Holokauście, niż o bogatej kulturze żydowskiej unicestwionej w czasie wojny. Również młodzież żydowska i izraelska nie zdaje sobie w pełni sprawy, jak była bogata kultura ich przodków w przedwojennej Polsce. To co dziś mogą oni zobaczyć w Polsce, to nie tylko pomniki i muzea martyrologii, które głównie są im przedstawiane. Dlatego praca ta zwraca uwagę, iż zabytki i pamiątki kultury żydowskiej powinny być lansowane zarówno dla młodych Żydów, jak i wszystkich turystów w dużo większym zakresie niż do tej pory.

Celem tego bloku jest także uświadomienie, iż dobra kultury materialnej Żydów są również dziedzictwem kulturowym Polski, i jako takie powinny być w należyty sposób szanowane, oceniane i ochraniane.