SYSTEMY PARTYJNE W USTROJU PANSTW WSPÓŁCZESNYCH NA PRZYKŁADZIE:

STANÓW ZJEDNOCZONYCH, WIELKIEJ BRYTANII, NIEMIEC

Definicja partii politycznej i systemu partyjnego.

              Zjawiskiem normalnym dla stosunków panujących we współczesnych państwach jest występowanie partii politycznych i systemów partyjnych. Istniej wiele definicji partii politycznej czy też systemów partyjnych. Uwarunkowane jest to tym, że partie działaj w różnych systemach politycznych czy też są różnie interpretowane przez autorów definicji.

              Według K. A. Wojtaszczyka dominują dwa sposoby definiowania: eksponujące jedną cechę, albo uwzględniające zespół elementów wzajemnie powiązanych. Autorzy budujący definicje na podstawie jednego elementu, odwołują się najczęściej do programu partii, jej struktury organizacyjnej oraz wykonywanych funkcji. I tak np. Edmund Burke opisuje partie jako „zespół ludzi krzewiących wspólnym staraniem sprawę narodową” zaś bardziej pełniejszy obraz odzwierciedla definicja Wiesława Skrzydły, który traktuje partie polityczną jako „zorganizowaną grupę osób dobrowolnie zrzeszonych, wyznających podobne zasady polityczne wyrażone w programie, które stanowią podstawę działalności, zmierzającej do zdobycia lub utrzymania władzy w państwie i zrealizowania tą drogą swoich interesów” [1].

              Dla bardziej odpowiedniego opisywania współczesnych systemów partyjnych, należy przyjąć definicję wieloelementową.

Partia polityczna, to zorganizowana na zasadach dobrowolności grupa ludzi o wspólnych preferencjach politycznych, która w celu realizacji swoich zamierzeń dąży do zdobycia lub utrzymania władzy państwowej.[2] Współczesne partie polityczne charakteryzuję: specyficzna organizacja, ideologia, program, cel oraz funkcje jaką pełnią w systemie politycznym państwa.

W literaturze poświeconej partiom politycznym istnieją różne stanowiska w kwestii definiowania systemu partyjnego. Cześć autorów opiniuję system partyjny jako układ legalnie egzystujących w danym państwie partii politycznych.

Znacznie rozszerza zakres pojęciowy systemu partyjnego definicja proponowana przez W. Zakrzewskiego, którego zdaniem system partyjny jest to „mechanizm współdziałania bądź rywalizacji organizacji społecznych w walce o władzę i w jej sprawowaniu”.[3]

Biorąc pod uwagę powyższe stwierdzenia, system partyjny można zdefiniować jako: formy i warunki współpracy lub rywalizacji partii politycznych w walce o zdobycie władzy politycznej albo jej sprawowanie.[4]

Funkcje i kwalifikacja systemu partyjnego.

              Funkcje systemu partyjnego są nieco odmienne od funkcji partii politycznych. Wynika to z faktu, iż system partyjny spełnia zadania o wiele szersze niż poszczególne stronnictwa polityczne. Dlatego też funkcje tego systemu możemy podzielić na:

a)     funkcje polityczne.

b)    funkcje kulturowe.

Opierając się na powyższym podziale możemy wskazać na następujące funkcje polityczne systemu partyjnego:

§        stanowi on formę legalnej walki o władzę polityczną,

§        jest mechanizmem umożliwiającym organizowanie państwa,

§        integruje i aktywizuje politycznie społeczeństwo,

§        umożliwia formowanie ośrodków władzy i wyłanianie ekip rządzących.[5]

Funkcje kulturowe systemu partyjnego są natury rzeczy nieco inne od powyższych . Biorąc pod uwagę kryterium kulturowe, system ten:

§        jest forum kształtowania opinii publicznej,

§        rozwija kulturę polityczną społeczeństwa,

§        wpływa na kulturę polityczną „klasy politycznej”.[6]

W politologii funkcjonuje wiele kwalifikacji systemów partyjnych. Najprostsze z nich to podział według kryteriów ilościowych na systemy jedno-, dwu-, i wielopartyjne. Podstawowym wyróżnikiem jest tutaj, nie fizycznie funkcjonująca w systemie politycznym liczba ugrupowań, lecz ilość partii czynne uczestnicząca w życiu politycznym. Kolejnymi koncepcjami były typologie systemów partyjnych oparte na kryteriach jakościowych np.: według kryterium konkurencyjności partii oraz systemu niedopuszczające konkurencyjność. [7]

Jeszcze innym kryterium uwzględniające dwie zmienne; liczba partii oraz ich rozmiar w ramach systemu partyjnego jest:

§        system dwupartyjny: występują w nim dwie różne partie mające znaczną przewagę nad małymi partiami. (brytyjski i amerykański)

§        system dwupartyjny i półpartyjny: występują w nim dwie różne partie oraz trzecia – mała, znacznie słabsza jednak mająca duży wpływ w systemie partyjnym, czyniącą ją najczęściej pożądanym partnerem do różnych koalicji np. niemiecka PDF

§        System wielopartyjny oparty o dominacje jednej partii.[8]

W literaturze występują również propozycje kwalifikacji systemów na systemy demokratyczne i niedemokratyczne.

System partyjny Stanów Zjednoczonych

              Amerykański system partyjny różni się od systemów europejskich ze względu na swoją genezę, charakter działających w nim partii i specyfikę instytucjonalizacji prawnej. Jest typowym systemem dwupartyjnym. Dominujące partie to: Partia Republikańska i Partia Demokratyczna. Istniej również inne partie, które nie mają jednak znaczenia politycznego.

              Jednym z uwarunkowań kształtujący współczesny amerykański system partyjny była historia. Przyczynami kształtowania się odrębnych opcji politycznych była najpierw walka o niepodległość a później kontrowersje wokół projektu i uchwalenia konstytucji w 1787 r. Sprzyjały także temu dominacja w przeszłości i współcześnie wartości konserwatywnych i liberalnych w funkcjonowania społeczeństwa, gospodarki i polityki. Czy też wprowadzona za prezydentury Jacksona ustawa o urzędach państwowych, przekształcając wiele stanowisk w funkcje wyboru (tzw. zasada zwycięzca bierze wszystko). Wskutek tego partie przekształcały się nie tylko w narzędzia zdobywania władzy, lecz także narzędzie do obsadzania posad a co za tym idzie zapewnienie dochodu wybranym członkom partii.

              Struktura organizacyjna obu wielkich partii formalnie jest podobna do innych partii na świecie, z tym, że nie ma tutaj niższych form organizacyjnych zrzeszających masy członkowskie. Na czele partii stoją komitety ogólnokrajowe (formalnie wybierane, co 4 lata przez zjazdy partyjne). Na niższym szczeblu znajdują się komitety okręgowe a na samym dole władze lokalne. Każdy szczebel partii uprawia własną politykę mająca za główne zadanie organizacje wyborów władzy miejscowej i nadrzędnej.

              Na czele komitetu ogólnokrajowego stoi przewodniczący, który kieruje aparatem partyjnym oraz zajmuję się sprawami organizacyjnymi ( jest oficjalnym reprezentantem, utrzymuje kontakt z elektoratem, mediami, liderami partyjnymi w kongresie). Komitet planuje i organizuje konwencje prezydencką, określa zasady wyboru delegatów, ustala dyscyplinę partyjną. Zbiera się dwa razy w roku. Powoływanie komitetów odbywa się według bardzo zróżnicowanych zasad, ustalonych przez lokalne ustawodawstwie.

              System dwu partii umacnia również sposób instytucjonalizacji prawnej. Konstytucja amerykańska nie reguluje pozycji prawnej partii politycznych. Nie ma też ustaw federalnych o partiach politycznych. Szczegółowa instytucjonalizacja prawna dokonywana jest w ustawodawstwie stanowym. Ustawy stanowe regulują m.in. sposób wybierania delegatów na partyjne konwencje lokalne (hrabstw, stanów), terminy zwoływania konwencji, terminarz i sposób działania, sposób wyznaczania urzędników partyjnych, sposób kwalifikowania kandydatów do wyborów, sposób wybierania przez partie delegatów na konferencje krajową, sposób finansowania kampanii wyborczej, sposób prowadzenia prawyborów.[9]

              Systemowi dwupartyjnemu sprzyjają również stosowane w USA zasady państwowego finansowania partii politycznych (finansowanie większych partii). Kongres przyznaje z funduszy federalnych kwoty, które rekompensują wydatki partii poniesione podczas konwencji normalizacyjnych oraz koszty prowadzenia działalności. Partii polityczne korzystają również ze świadczeń od osób prywatnych. Zasady tego finansowania określa rozbudowane na szczeblu federalnym ustawodawstwo o finansowaniu partii politycznych.[10]

System partyjny Wielkiej Brytanii

              Brytyjski system partyjny jest systemem dwupartyjnym w tym znaczeniu, że walka o władze praktycznie odbywa się między dwoma partiami: Partią Konserwatywną i Partią Pracy. Inne partie uczestniczą w wyborach, ale nie mają realnych szans na zwycięstwo i uczestnictwo w rządzie. O brytyjskim systemie partyjnym decydują: specyficzny charakter konfliktów społecznych i zasady systemu wyborczego. Systemem wyborczym w Wielkiej Brytanii jest system większościowy (pluralistyczny)

              Ustabilizowany kształt brytyjskiego systemu partyjnego uwarunkowany jest zarówno czynnikami historycznymi, politycznymi jak i społeczno – gospodarczymi.

              Z tradycji ustrojowej wyrósł sposób prawnej regulacji pozycji partii politycznych w Wielkiej Brytanii. W regulacji tej, w przeciwieństwie do rozwiązań kontynentalnych, normy prawa pisanego mają drugorzędne znaczenie. Dominuje praktyka ustrojowa i konwenanse parlamentarne. Dostarczają one istotnych rozstrzygnięć wpływających na umocnienie partii politycznych i systemu dwupartyjnego. Należą do nich m.in. zasada partyjności w procedurze nominacji szefa rządu i zasada kooperacji. Zasada partyjności w procedurze nominacji szefa rządu oznacza, iż monarcha musi powierzyć liderowi partii politycznej, posiadającej większość w Izbie Gmin, misję sformowania rządu. Zasada kooperacji stanowi, iż program prac Izby Gmin jest ustalany na mocy porozumienia między premierem a liderem opozycji. Z praktyki politycznej wyrosłą instytucja gabinetu cieni, który w obu partiach działa w sposób ciągły, analizując politykę rządu.[11]

Należy zauważyć, że szczególną rolę w kształtowaniu sceny politycznej odgrywa przyjęty w wyborach do Izby Gmin większościowy system wyborczy (system większości względnej w okręgach jednomandatowych, co oznacza, że wybrany jest ten kandydat, który otrzyma relatywnie więcej głosów niż każdy z pozostałych w danym okręgu wyborczym).

              Struktura organizacyjna Partii Konserwatywnej przypomina piramidę, na której wierzchołku skupia się całą władza. Podstawę tworzą stowarzyszenia lokalne, których sieć ukrywa się z podziałem na okręgi wyborcze. Prowadzą one działalność rekrutacyjną i propagandową, ale ich głównym zadaniem jest walka wyborcza. Teoretycznie należy wysuwanie kandydatów na posłów. W rzeczywistości jednak decydujący głos w tej sprawie mają ograny centralne.

              Koordynacje działalności stowarzyszeń danego regionu zajmują się federacje regionalne. Centralnymi organami partii są Konfederacja Partii Konserwatywnej, Centralna Rada i Komitet Wykonawczy. Konfederacja i Centralna Rada zbierają się raz na rok, a przywódca partii nie ma obowiązku stosowania się do podjętych uchwał. W praktyce partią kieruje Komitet Wykonawczy, który obraduje co miesiąc w składzie: przywódca wraz z pozostałymi członkami kierownictwa oraz pewna liczba delegatów z federacji regionalnych. Zwolennikami parti są rózne warstwy i grupy społeczne, przede wszystkim: przedsiębiorcy, urzędnicy wolne zawody, ziemiaństwo. Obecnie partia liczy ponad 1 mln członków.

              Partia pracy liczy obecnie ponad 5,6 mln członów, z czego 300 tysięcy to członkowie indywidualni a 5,3 mln to członkostwo poprzez związki zawodowe. Partia prawie w 90% utrzymuje się z wpłat związków zawodowych (tzw. fundusz polityczny). Partia jest swoistą federacją składająca się ze stowarzyszeń społecznych( robotnicy, mniejszości etniczne, drobni urzędnicy, rolnicy, ludzie wolnych zawodów). Struktura organizacyjna składa się z dwóch układów. Pierwszym z nich jest frakcja parlamentarna. Na jej czele stoi Komitet Parlamentarny z liderem partii. Drugi układ tworzy masowa organizacja członkowska. Na szczeblu centralnym kieruje nią Krajowy Komitet Wyborczy. Szczebel terenowy tworzą organizacje partyjne w okręgach wyborczych zrzeszających szeregowych członków partii oraz lokalne oddziały związków zawodowych i stowarzyszeń.

Najważniejszym organem jest formalnie Doroczna Konferencja Partii Pracy mająca najważniejsze uprawnienia: formułowania założeń programu politycznego; podejmowania uchwał obowiązujących całą partię, kierowania działalnością aparatu wykonawczego.

Inne partie nie odgrywają znaczącej roli w brytyjskim systemie partyjnym należą do nich: partia Liberalno-Demokratyczna, nacjonalistyczne partie; walijska i szkocka, skrajnie prawicowy Front narodowy, Partia Zielonych oraz postkomunistyczna Partia Demokratycznej Lewicy.

System partyjny Niemiec.

Niemcy są wielopartyjna republiką związkową z dwuizbowym parlamentem – Bundestag (662 miejsca) i Bundesrat. Występuje tu dwuipółpartyjny system partyjny. Zjednoczenie Niemiec spowodowało ekspansję zachodnioniemieckiego modelu systemu partyjnego w Niemczech Wschodnich. Było to konsekwencją zapotrzebowania na nowy, odpowiadający miejscowym warunkom, styl polityczny, uwzględniający problemy lokalne. Głównymi ugrupowaniami politycznymi obecnych Niemiec są: SPD, CDU, CSU, FDP, Sojusz’90-Zieloni, PDS i Republikanie.

System partyjny Niemiec porównawszy chociażby z krajami Europy Zachodniej jest wyjątkowo stabilny i uporządkowany. Wykrystalizowaniu uległ po II wojnie światowej. Partią o najstarszej tradycji jest SPD - istnieje od końca XIX wieku, była najsilniejszą partią niemiecką. Obok SPD do tzw. (partii ogólnonarodowych) należy również chadecja (CDU i CSU).[12]

Tradycyjnie rolę języczka u wagi pełnią liberałowie z FDP (rządzili prawie nieprzerwanie aż do 1998 roku, raz z CDU, raz z SPD - stąd też często nazywani są partią "obrotową". Partią izolowaną na szczeblu ogólnokrajowym jest PDS - następczyni honeckerowskiej SED. W latach 1990-2002 reprezentowana była w Bundestagu, głównie przez posłów z byłego NRD, na w zachodniej części Niemiec nie udało jej się do dzisiaj zapuścić korzeni. PDS krytykuje z pozycji lewicowych rząd Schrödera, zarzuca mu odejście od lewicowych ideałów, które jakoby zawsze bliskie były PDS.[13]

BIBLIOGRAFIA

§        Druki zwarte

Chmaj M., Sokół W., Żmigrodzki M., Teoria parti politycznych, Lublin 2001.

Wojtaszczyk K. A., Partie polityczne w państwie demokratycznym, Warszawa 1998.

Współczesne partie i systemy partyjne, pod red. W. Sokoła, M. Żmigrodzkiego, Lublin 2003

§        Materiały encyklopedyczne

Mała encyklopedia wiedzy politycznej, pod red. M. Chmara, W. Sokoła, Toruń 1999.

§        Źródła internetowe

http://pl.wikipedia.org/wiki/Niemcy#Polityka

2