bulgarizmy.doc

1

Elżbieta Michow

Akademia Świętokrzyska im. Jana Kochanowskiego

Instytut Filologii Polskiej

ul. Leśna 16, 25-509 Kielce, Polska

Tel.: (48–41) 332 55 05

E-mail: elamich@o2.pl

POLONIZMY W JĘZYKU BUŁGARSKIM

(NA PODSTAWIE „SŁOWNIKA JĘZYKA BUŁGARSKIEGO”

L. ANDREJCZINA I INNYCH AUTORÓW)

Celem artykułu jest opis szeroko pojmowanej roli i charakteru wpływów języka polskiego na bułgarski na podstawie wybranego źródła leksykograficznego: „Słownika języka bułgarskiego” Ljubomira Andrejczina. Wyekscerpowany materiał słownikowy objął wyrazy związane z wszelkimi polskimi wpływami na język bułgarski, czyli zarówno jednostki, w których przejawia się funkcja polszczyzny jako języka-źródła, jak i takie, które potwierdzają wyłącznie jej funkcję medialną. W artykule przedstawiono klasyfikacje zebranych zapożyczeń: semantyczną, stylistyczną, gramatyczną oraz według drogi zapożyczania. Odzwierciedlają one kwalifikowanie słownikowe, ujawniające aktualny status omawianych zapożyczeń w języku bułgarskim oraz stan wiedzy o wyrazach polskich zarejestrowany i uwzględniony przez słownik Andrejczina, niezależnie od możliwych dalszych ustaleń etymologicznych. Przedstawione w artykule sprawdzenie kwalifikowanie drogi zapożyczania polonizmów z użyciem „Słownika zapożyczeń polskich w języku rosyjskim” W. Witkowskiego przynosi istotne dowody na silną medialną funkcję języka rosyjskiego (niekiedy ukraińskiego). Ponadto podstawowymi cechami analizowanych polonizmów są: czas przejmowania nie wcześniejszy niż w XIX w., wyłącznie słownikowy charakter (brak zapożyczeń składniowych, fleksyjnych itp.), przynależność do leksyki internacjonalnej, ale częsta także funkcja nazw realiów, związanych z kulturą narodu polskiego (m. in. w kontekście odbierania Polski jako wzoru politycznego w walce narodowo-wyzwoleńczej). Opisane w artykule pozornie nietypowe polsko-bułgarskie związki leksykalne w specyficzny sposób potwierdzają silne więzi między wszystkimi – nawet oddalonymi terytorialnie – językami słowiańskimi, które nieustannie różnymi drogami i sposobami wzbogacają wzajemnie swoją leksykę.

SŁOWA KLUCZE: językoznawstwo, slawistyka, leksykologia, leksykografia bułgarska, język polski, język bułgarski, zapożyczenia, polonizmy.

Sprawy związane z przejmowaniem i adaptacją zapożyczeń polskich w bułgarskim nie cieszyły się dotąd specjalnym zainteresowaniem językoznawców, a to ze względu na przekonanie o znikomości kontaktów leksykalnych polsko-bułgarskich, ich nietrwałym charakterze i istnieniu nielicznej grupy takich zapożyczeń, których zakres stosowania ponadto nie jest szeroki. Poglądy takie znalazły potwierdzenie w pracach językoznawców polskich i bułgarskich, opartych jednak raczej na intuicji badawczej, a nie na analizie konkretnego materiału leksykalnego, który do tej pory nie doczekał się skompletowania i naukowego opracowania. Najlepszym dowodem na niedocenianie tej tematyki jest fakt, że do tej pory nie istnieje w miarę pełna lista polonizmów w języku bułgarskim. Nasuwa się jednak pytanie, czy rzeczywiście tak mało jest śladów wpływu języka polskiego na bułgarski. Mimo kilku istniejących prac, nadal niewiele wiadomo o zasobie i roli zapożyczeń polskich w języku bułgarskim. Z tego względu celowe wydaje się ujawnianie listy polonizmów w bułgarskim, a także ustalanie funkcji innych języków pośredniczących w procesie takiego zapożyczania (przede wszystkim rosyjskiego).

Zdając sobie sprawę z istniejących rozbieżności w uznawania danego wyrazu za zapożyczenie z określonego języka[1], przyjęłam jednak do potrzeb niniejszego artykułu założenie najszersze zakresowo i uwzględniłam w nim wyrazy, które przedostały się do języka bułgarskiego albo bezpośrednio z polskiego (niewielka grupa), albo za pośrednictwem innych języków (liczna grupa zapożyczana przede wszystkim przez język rosyjski). W omawianym zbiorze znalazły się także wyrazy zarówno genetycznie polskie, jak i obce, które po pewnym (czasem nawet kilkuwiekowym) okresie istnienia w polszczyźnie rozprzestrzeniły się kulturowo w formie i znaczeniu utrwalonym najpierw w języku polskim, zanim zostały zapożyczone do innych języków (w tym do bułgarskiego). Dopiero dogłębna analiza wyrazu zapożyczonego pod kątem jego etymologii, prześledzenie wszystkich językowych ogniw pośredniczących w procesie zapożyczania i możliwych adaptacji prozodyjnych, fonetycznych, morfologicznych czy znaczeniowych pozwoli na oddzielenie ewentualnych polskich zapożyczeń bezpośrednich od pośrednich. Na wstępnym etapie badań niejednokrotnie trudno jest od razu ostatecznie ustalić drogę, jaką wyraz z języka polskiego dostał się do bułgarskiego. Poza tym w zdarza się, iż w słownikach (nie tylko bułgarskich) etymologia hasła nie jest podana precyzyjnie, często ogranicza się do podania jedynie etymologii źródłowej – polskiej, mimo że wyraz do języka bułgarskiego mógł być zapożyczony tylko drogą pośrednią. Ta częsta praktyka leksykograficzna jest powodem, że nie można (zwłaszcza we wstępnej fazie badań) przyjąć tylko jedynej zasady klasyfikacji zapożyczeń (drogą bezpośrednią). Celem niniejszego artykułu jest opis szeroko pojmowanej roli i charakteru wpływów języka polskiego na bułgarski na podstawie tylko jednego wybranego źródła leksykograficznego. Z tej przyczyny wyekscerpowany materiał słownikowy obejmuje wyrazy związane z wszelkimi polskimi wpływami na język bułgarski, czyli zarówno wyrazy, w których przejawia się funkcja polszczyzny jako języka-źródła, jak i te które potwierdzają wyłącznie jej funkcję medialną.

W pracach polskich językoznawców w zasadzie pomija się zazwyczaj problem wpływu polszczyzny na języki południowosłowiańskie. Nie wspominali o nim np. Aleksander Brückner, Zenon Klemensiewicz[2] i inni. Alfred Zaręba[3] w odrębnym artykule o wpływach polszczyzny w słownictwie innych języków słowiańskich uznał takie wpływy za znikome i wymienił za M. Wyglenowem[4] kilka wyrazów: pan, pani, sejm, złota (także pluralne złoti ‘złote, pieniądze’), Rzeczpospolita (Речь посполита – występujący w podręcznikach historii), nie biorąc przy tym pod uwagę, jak stwierdza, kilkunastu innych „które się dostały do bułgarskiego za pośrednictwem języka rosyjskiego, skutkiem czego nie można ich uznać za zapożyczenia polskie”[5]. Oczywiste zarazem dla wielu badaczy i potwierdzone licznymi argumentami jest zjawisko silnego oddziaływania języka polskiego na małoruski, białoruski i wielkoruski. W dobie średniopolskiej, zwłaszcza w XVII wieku, polszczyzna wyparła używany na Rusi język staro-cerkiewno-słowiański z jego dotychczasowej roli języka literackiego i zaczęła spełniać na Rusi funkcję języka urzędowego, stosowanego w korespondencji, w pismach sądowych, w literaturze religijno-polemicznej itd. W tym czasie (a także później – w dobie nowopolskiej do XX wieku) wiele wyrazów łacińskich, francuskich, włoskich, niemieckich (najczęściej internacjonalizmy) przeniknęło do języków ruskich za pośrednictwem polszczyzny. Są to fakty niezwykle istotne dla zbadania możliwości i skali wpływu języka polskiego na bułgarski. Bowiem – wobec specyfiki historycznych losów Bułgarii oraz potwierdzonego znaczącego wpływu języka polskiego na rosyjski, a tego ostatniego na bułgarski – obecny stan wiedzy o zapożyczeniach polskich w języku bułgarskim należy uznać za co najmniej niewyczerpujący. Brak dokładnych historycznych i etymologicznych danych o losach wielu wyrazów, które zapożyczono do języka bułgarskiego przeważnie za pośrednictwem rosyjskiego powoduje, iż ich polski rodowód nie został należycie ujawniony i zbadany, a niespecjaliści nie podejrzewają nawet możliwości polskich wpływów leksykalnych na bułgarski.

Poszukiwania możliwych zapożyczeń polskich w języku bułgarskim można oprzeć na bułgarskich źródłach, np. opracowaniach językoznawczych bądź wydawnictwach leksykograficznych[6]. Różne co do liczebności i składu są grupy polskich zapożyczeń wymieniane w akademickich podręcznikach leksykologii, np. Stanio Georgiew i Rusin Rusinow[7] odnotowali zaledwie 5 przykładów: сейм, манерка, шляхта, вензел, марена ‘trawa’[8], Rusin Rusinow[9] przytoczył 11: будка, бричка, манерка, поничка, щик, шляхта, мазурка, полка, сейм, вензел, марена, natomiast Wyrban Wytow – w jednej z nowszych prac[10] – wymienił ich 8: аренда, вензел, герб, злота, сейм, манерка, мазурка, поничка. W powyższych pracach leksykologicznych nigdzie nie zostały podane źródła, na podstawie których sporządzono listy polskich zapożyczeń. Językoznawcy bułgarscy podkreślają jednak, że nie jest łatwo wyodrębnić te zapożyczenia i poprawnie ustalić drogę, jaką przeszły, zanim dostały się do języka bułgarskiego (co zresztą widoczne jest w analizie wyrazów, gdyż różnią się one znacznie u autorów kwalifikowaniem drogi zapożyczania). Jeszcze inne zbiory zapożyczeń polskich zebrać można z artykułów i opracowań językoznawczych omawiających wyrazy polskie używane w języku bułgarskim, chociaż w językoznawstwie bułgarskim artykuły takie nie są zbyt liczne.

M. Wyglenow[11], autor dawnego lecz obszernego opracowania, wymienia aż kilkadziesiąt zapożyczeń z języka polskiego i wręcz podkreśla, że nie sposób omówić wszystkich wyrazów zapożyczonych najpierw z polskiego do rosyjskiego, a potem rozprzestrzenionych w bułgarskim języku literackim, ponieważ wymagałoby to dokładnych badań[12]. Celem artykułu jest oddzielenie czysto polskich wyrazów od wyrazów obcych, które zasymilowane najpierw w języku polskim, przeszły następnie do bułgarskiego za pośrednictwem rosyjskiego. Autor dąży także do wyodrębnienia grupy leksemów, przy zapożyczaniu których pośrednictwo polskie i rosyjskie nie musiało nastąpić (przeszły do bułgarskiego wprost z innego obcego języka). Omawiane zapożyczenia zostały podzielone w artykule na trzy grupy: a) wyrazy polskie z pochodzenia: краковяк, ксендз, куявяк, мазурка, пан, пани, полски, Полша, поляк (полякиня), рада, сейм, шляхта, шляхтич, венгерка, вензел, злота, Жеч посполита (Реч посполита); b) wyrazy pochodzące z innych języków, ale zasymilowane najpierw w języku polskim, w tym: z języka niemieckiego: бричка, будка, цел, хетман, лютня, манерка, офицер, папироса, поничка, рицар, ротмистър, шомпол, щик, туз, łacińskiego: аренда, węgierskiego: шеренга; c) internacjonalizmy, a wśród nich wyrazy: z pewnym polskim pośrednictwem: пашпорт (także пашапорт), Париж, парижанин, парижанка, капуцин, викарий, уния, уният, z prawdopodobnym polskim pośrednictwem: булка, таблица, талерка, таратайка, темляк, улан, важен, albo z podwójną drogą zapożyczania (mogły dotrzeć do języka bułgarskiego z polskiego przez rosyjski, albo wprost z języków zachodnioeuropejskich): академик, аптека, археолог, блях, цех, фалда, филолог, фуражка, мебел, медицина, медик, мундир, музика, плац, предмет, щаб, щемпел, шлифовам (шлифовка, шлиф).

Natomiast S. Iwanczew[13] wymienił bardzo liczną grupę 214 polonizmów występujących w języku bułgarskim (bez nazw miejscowych i osobowych). Podzielił je na wyrazy polskie (77 jednostek) oraz internacjonalizmy (137 jednostek), przy zapożyczaniu których nie należy pomijać pośrednictwa języka polskiego. W grupie 77 wyrazów polskich znalazło się: a) 19 egzotyzmów (nieprzekładalnych nazw polskich realiów): Полша, поляк, полякиния, полски, злота, грош; жечпосполита, рада, сейм; пан, пани, шляхта, шляхтич, улан, ксендз; nazwy tańców: полка, мазурка, краковяк, куявяк oraz inne tutaj niewymienione a liczne nazwy własne; b) 58 pozostałych wyrazów polskich, które pomimo rosyjskiego pośrednictwa przy zapożyczaniu, zachowały pewne cechy fonetyczne i na ogół to samo znaczenie, co w języku polskim: безпечен, безпечност, битност, венгерка, венгерски, Венгрия, взаимен, взаимност, вроден, вензел, гончая, готовност, граница, гранича, грубиянство, довод, докажа, донеса, донесение, знак, знача, значение, изразя, изражение, каляска, лековерен, лекомислен, мешчанин, наплив, огранича, набожност, награда, наградя, награждавам, обясня, обяснение, огромен, поздрав, позравя, поздравление, понятие, понятност, порядък, поредник, постъпка, предмет, предци, равнина, разкош, склонен, склонение, склонност, способ, ...