JANUSZ PAJEWSKI BU�CZUK I KONCERZ Z dziej�w wojen polsko-tureckich Obwoluta, ok�adka, karta tytu�owa ROBERT FRYDRYSIAK n iiwiwiiai imm DI8W31A1 >/pisane c�o Redaktor MARIA �LUSARSKA Redaktor techniczny HALINA TRYNISZEWSKA Korektor IWONA WIDERA � Copyright by Pa�stwowe Wydawnic �Wiedza Powszechna", Warszawa 1978 PRINTED IN POLAND PW �Wiedza Powszechna" � Warszawa 1978 r. Wydanie III. Nak�ad 10 000 + 300 egz. Obj�to�� 16,5 ark. wyd., 21 ark. druk. + 2,5 ark. wk�adek. Papier druk. sat. kl. IV, 70 g, 82 X 104. Oddano do sk�adania 20 VII 1977 r. Druk uko�czono w lipcu 1978 r. Rzeszowskie Zak�ady Graficzne � Rzesz�w, ul. Mar-chlewskiego 19. Druk wk�adek � ��dzkie Zak�ady Graficzne, ul. PKWN 18 Zam. 2239/77. C-4-35 Cena z! 45,� WST�P W VII w. n.e. ubogie szczepy semickie wyruszy�y z pusty� P�wyspu Arabskiego na podb�j bogatych i urodzajnych kraj�w. Kierowa�a nimi ��dza zdobycia bogactw i ch�� przyswojenia sobie warunk�w �ycia zamo�niejszych lud�w, stoj�cych na wy�szym ni� one stopniu rozwoju cywilizacji. Or�em ideologicznym by� w ich r�ku islam. Religia ta, stworzona w pierwszej po�owie VII w. przez proroka Mahometa, nakazywa�a wierzy�, �e �jeden jest tylko B�g, Allach, a Mahomet jest jego prorokiem". Obowi�zkiem wyznawc�w by�o szerzenie islamu na ca�ym �wiecie ogniem i mieczem. Raj, obiecany przez Mahometa wszystkim poleg�ym w walce z niewiernymi, pobudza� zapa� i odwag� wojownik�w proroka. Islam ��czy� wi�c sprawy pozagrobowe z �yciem doczesnym i wywiera� silny wp�yw na psychik� i spos�b dzia�ania wiernych. Koran, �wi�ta ksi�ga Islamu, to nie tylko zbi�r zasad religijnych i nakaz�w etycznych, ale r�wnie� kodeks prawny. Wyznawca islamu zowie si� muslim, st�d polskie okre�lenie: muzu�manin. Staropolska, zaprawiona wzgard� i niech�ci�, nazwa brzmi: bisurman. Ju� w VIII w. pa�stwo muzu�ma�skie, rz�dzone przez nast�pc�w Mahometa, tzw. kalif�w, rozci�ga�o si� od g�r Azji �rodkowej i od rzeki Indus a� po wybrze�a Atlantyku. Pocz�tkowo feudalni mo�now�adcy arabscy mieli ca�kowity wp�yw na rz�dy; stracili go jednak do�� szybko. W drugiej po�owie VIII stulecia kalifat zmieni� sw�j jednolicie arabski charakter i przekszta�ci� si� w imperium islamu, kt�re obj�o r�ne ludy i r�ne kultury. Okoliczno�� ta sta�a si� z czasem jedn� z przyczyn jego rozk�adu. Wkr�tce powsta�y oddzielne pa�stwa muzu�ma�skie i w Hiszpanii, i w Afryce P�nocnej, i w Azji �rodkowej, gdzie Buchara by�a p�niej przez pewien okres g��wnym o�rodkiem kulturalnym islamu. Do�� wcze�nie weszli muzu�mani w kontakt z Turkami, przyby�ymi z wielkich step�w azjatyckich. Pocz�tkowo Turcy pojawiali si� w pa�stwach islamskich jako niewolnicy, szczeg�lnie za� niewolnicy kszta�ceni do s�u�by wojskowej, tzw. mamelucy. Kalifowie z rodu Abbasyd�w otoczyli si� przyboczn� gwardi� tureck�; zdoby�a ona w kr�tkim czasie stanowisko podobne temu, jakie w Rzymie cezar�w zajmowali pretorianie. W r�nych cz�ciach rozk�adaj�cego si� pa�stwa mamelucy zak�adali w�asne dynastie. Pierwsza powsta�a w Egipcie w roku 868. W XI w. ogromne znaczenie zdobyli Turcy seld�uccy, zwani tak od panuj�cego rodu Seld�uk�w. Seld�ucy przyj�li islam ju� w X w. i weszli w s�u�b� r�nych w�adc�w muzu�ma�skich. W 1055 r. opanowali Bagdad. W drugiej po�owie XI stulecia su�tani seld�uccy w�adali ju� wielkim pa�stwem, kt�re obejmowa�o Persj�, Mezopotami�, Syri� i du�� cz�� Azji Mniejszej. �ywio� turecki zdobywa� przewag� w �wiecie islamu. W wieku XIII w�dr�wki lud�w mongolskich z g��bi Azji do Europy wypar�y liczne szczepy tureckie na zach�d, do Anatolii i Syrii, i jeszcze bardziej wzmog�y si�y Turk�w. Po�r�d koczownik�w tureckich, kt�rzy pod naciskiem mongolskim opuszczali ojczyste stepy Turkiestanu, by� i Sulejman, m�ny dow�dca niewielkiego oddzia�u wojowniczych pasterzy � nomad�w. P�niejsi kronikarze, genealogowie i panegiry�ci panuj�cego w Turcji domu su�ta�skiego obdarzyli Sulejmana nie tylko wspania�ym, perskim, kr�lewskim tytu�em szacha, ale i d�ug�, niemniej wspania�� list� przodk�w, si�gaj�c� a� starego biblijnego patriarchy Noego. Sulejman szach mia� by� postrachem wrog�w. �mier� znalaz� w wezbranych nurtach rzeki gdzie� ko�o Alep-po. Syn jego Ertogrul, s�awiony w starych kronikach jako pot�ny w�adca, zdoby� na czele swych koczownik�w prawie niezale�ne stanowisko. Ale dopiero wnuk Sulejmana a syn Ertogrula, Osman (Otman), jest prawdziwym za�o�ycielem pa�stwa tureckiego i dynastii panuj�cej w Turcji do roku 1922. Od jego imienia pochodzi powszechnie u�ywana nazwa imperium osma�skiego lub otoma�skiego. Z wi�kszym lekcewa�eniem Turk�w ni� znajomo�ci� rzeczy pisa� Miko�aj Rej: �Pasterze lubo pro�ci w kup� si� zebrali, Otomana, te� ch�opa, za kr�la obrali".l Osman wyr�nia� si� m�stwem i przebieg�o�ci�. Do nieprzyjacielskich zamk�w potrafi� wprowadza� chy�kiem swych wojownik�w przebranych za kobiety. Uczt� weseln� lub s�siedzkie odwiedziny umia� wyzyska� do zniszczenia przeciwnika czy zdobycia twierdzy. Zwyci�skie wojny odda�y mu w posiadanie du�� cz�� Anatolii i utworzy�y podstaw� do budowy wielkiego mocarstwa otoma�skiego. W 1326 r., na kr�tko przed �mierci� Osmana, syn jego Orchan zdoby� Burs�, gdzie niezw�ocznie za�o�ono stolic� nowego pa�stwa. Wyb�r na stolic� Bursy, miasta le��cego na p�nocnym zachodzie Azji Mniejszej, wskazywa� z g�ry kierunek ekspansji tureckiej. Mia�a ona i�� przede wszystkim ku Bizancjum, nast�pnie ku Europie. W 1354 r. przeszli Turcy przez Dardanele; w 7 lat p�niej, w roku 1361, w r�ce tureckie dosta� si� Adrianopol. W roku 1389, w wyniku nowego wielkiego zwyci�stwa su�tana Mu-rada I nad Serbami w bitwie na Kosowym Polu, Ser- bia zosta�a wasalem Turcji. W 1396 r. zaw�adn�li Turcy Bu�gari�. Czy w bitwie na Kosowym Polu brali udzia� Polacy? Milcz� o tym �r�d�a polskie. Wspominaj� natomiast rzecz t� kroniki tureckie podaj�c, �e w sukurs przyby�y Serbom �narody s�owia�skie, kt�re s� obecnie znane pod imieniem Leh i �eh".2 Turcy s�dz� wi�c, �e w�wczas w�a�nie, w walkach o niepodleg�o�� Serbii, pierwszy raz zetkn�li si� z Polakami. W tym samym roku kr�l w�gierski, Zygmunt Luk-semburczyk, chc�c uprzedzi� spodziewany najazd turecki na W�gry, wyruszy� na Ba�kany. Posuwa� si� wzd�u� Dunaju. W jego szeregach obok W�gr�w znalaz�o si� rycerstwo polskie, francuskie, angielskie i niemieckie. Na wie�� o zbli�aniu si� armii wroga su�tan Bajazet I przerwa� rozpocz�te przed niedawnym czasem obl�enie Konstantynopola i pospieszy� zagrodzi� drog� nieprzyjacio�om. 25 wrze�nia 1396 r. dosz�o do spotkania opodal miasteczka Nikopolis nad Dunajem w Bu�garii. W obozie kr�la Zygmunta �wietni rycerze chrze�cija�scy spierali si� o to, kt�rej nacji przypadnie honor uderzenia w pierwszej linii i rozpocz�cia bitwy. Pierwsi ruszyli do boju Francuzi, lecz z�udzeni manewrem tureckich spahis�w, czyli regularnej konnicy, symuluj�cych ucieczk�, dostali si� w zasadzk� bez wyj�cia. W�grzy walczyli dalej. Powiod�o im si�, zadali bowiem Turkom znaczne straty. Ostatecznie jednak nad niekarnym i niezgranym rycerstwem zachodnim g�r� wzi�a osma�ska �elazna dyscyplina wojskowa. Zwyci�stwo tureckie, pod Nikopolis nie przynios�o gro�nych skutk�w dla Europy, gdy� su�tan Bajazet napotka� w�a�nie w owym czasie godnego siebie przeciwnika. By� nim chan mongolski, Timur Lenk, czyli Timur Kulawy, zwany tak�e Tamerlanem, kt�ry zagarn�� ca�� Azj� �rodkow� i Bliski Wsch�d, spustoszy� Iran, p�nocne Indie, Mezopotami�, Syri� i wdar� si� 8 do Azji Mniejszej. W lipcu 1402 r. Bajazet przegra! bitw� z wojskami Timura opodal Angory, dzisiejszej Ankary, i dosta� si� do niewoli, gdzie 8 miesi�cy p�niej pope�ni� samob�jstwo. Nast�pi� okres zamieszek wewn�trznych i walk mi�dzy synami Bajazeta. W�grzy, Serbowie, Grecy odetchn�li z ulg�, ale nie na d�ugo. W 1413 r. przewag� osi�gn�� Mehmed li� ca�� energi� wzi�� si� do pracy nad przywr�ceniem spoisto�ci pa�stwa i umocnieniem silnej w�adzy su�ta�skiej. Skutki nie da�y na siebie d�ugo czeka�. Murad II (1421�1451) m�g� ju� wznowi� dzie�o zabor�w. Walczy� z Bizancjum, okrojonym da Konstantynopola i najbli�szej okolicy, dokonywa� podboj�w w Azji Mniejszej, rozszerza� swe panowanie na Ba�kanach, wojowa� z Wo�ochami nad Dunajem, z Serbami w Bo�ni, zagra�a� bezpo�rednio W�grom. w s NA POLACH WARNY W roku 1440 kr�la polskiego, m�odocianego, szesnastoletniego w�wczas W�adys�awa III, syna i nast�pc� Jagie��y, wybrano kr�lem w�gierskim. 21 kwietnia W�adys�aw wyruszy� z Polski do swego nowego w�adztwa, 19 maja stan�� w Budzinie, 17 lipca zosta� uroczy�cie ukoronowany przez prymasa W�gier. Unia dynastyczna polsko-w�gierska stawia�a przed Polsk� nowy dla niej i donios�y problem stosunk�w z Turcj�. Niebezpiecze�stwo tureckie by�o g��wn� przyczyn�, dla kt�rej panowie w�gierscy odsun�li od nast�pstwa tronu nieletnie potomstwo zmar�ego w pa�dzierniku 1439 r. kr�la Albrechta habsburskiego i nie zgodzili si� na okres regencji. Liczono te� niew�tpliwie na czynn� pomoc polsk�. Po�o�enie W�gier by�o istotnie trudne. Od po�udnia, od Ba�kan�w i Dunaju, wzmaga� si� nap�r Turk�w. Ani Zygmunt Luksemburczyk, ani jego zi�� i nast�pca Albrecht habsburski nie zdo�ali zorganizowa� skutecznej obrony i przeciwstawi� si� inwazji otoma�skiej. Przeciwnie, uwik�ali W�gry w wojny husyckie i w skomplikowan� polityk� dynastyczn� Luksemburg�w i Habsburg�w. Od m�odego Jagiello�czyka oczekiwano rozwi�zania pi�trz�cych si� trudno�ci. Tymczasem rozgorza�a wojna domowa. Wywo�a�a j� wdowa po Albrechcie, kr�lowa El�bieta. Nie chcia�a si� ona pogodzi� z utrat� korony i energicznie podj�a 11 walk� o prawa kr�lewskie dla swego syna, W�adys�awa Pogrobowca, urodzonego w 1440 r. Dopiero �mier� El�biety w 1442 r. zako�czy�a konflikt. Przez pierwsze lata panowania W�adys�awa W�grzy ograniczali si� do obrony i z ca�kowitym powodzeniem odpierali ataki tureckie. W 1440 r. zwyci�sko wytrzymali d�ugie, sze�ciomiesi�czne obl�enie Belgradu, wa�nej twierdzy nad Dunajem, uwa�anej powszechnie za bram� do W�gier. W roku 1442 trzykrotnie zmusili do ust�pienia Turk�w atakuj�cych Siedmiogr�d. Nie znaczy to oczywi�cie, by W�grom w dalszym ci�gu nie z...
gluslaw32