METROLOGIA
5.1. Pojęcie i zakres metrologii historycznej
5.1.1.Metrologia historyczna jest to nauka o stosowanych w przeszłości miarach i systemach mierzenia.
5.1.2. Przedmiotem badań metrologicznych są nie tylko jednostki miar, ale przede wszystkim systemy mierzenia. Stąd obok jednostek miar metrologia interesuje się systemami mierzenia, narzędziami mierzenia, sposobami mierzenia oraz całym splotem różnorakich interesów społecznych z tym związanych. Aby te zadania wykonać musi metrologia badać pochodzenie i rozwój jednostek miar oraz systemów mierzenia. Szczególną rolę w tym przypadku odgrywają badania stosowanych nazw i poszukiwanie dla nich wspólnego mianownika.
5.1.3. Zadaniem metrologii jednak nie może być tylko przeliczanie historycznych jednostek miar ma współczesny nam i zrozumiały system metryczny - metrologia musi zajmować się przede wszystkim systemem tych miar, w sensie omówionym wyżej. Stąd też na równi potraktuje takie zagadnienia, jak problem genezy kontroli systemu miar przez państwo, warunki wykonywania owej kontroli; stosunek zmienności cen do niezmienności miar, czy też społeczne warunki umożliwiające unifikację systemów metrologicznych.
5.2. Rozwój badań metrologicznych
Niektóre ustalenia z zakresu metrologii historycznej czynione były już przez geometrów, a później przez wiele urzędów, do których trafiły sprawy związane z unifikacją miar. Dużo uwagi temu zagadnieniu poświęcił Tadeusz Czacki, oraz grupa uczonych związanych z warszawskim Towarzystwem Przyjaciół Nauk i Stanisławem Staszicem. Zmierzali oni do adaptacji systemu metrycznego do warunków polskich w oparciu o powstający system nowopolski. Jednakie pierwsze prace ściśle historyczne podjął dopiero Franciszek Piekosiński w drugiej połowie XIX w. Wiele trwałych ustaleń przyniosły prace nad osadnictwem, zwłaszcza w kręgu Franciszka Bujaka, które z konieczności dotykały zagadnień metrologicznych i nie mogły ich zostawić nierozwiązanymi. Jednakże trwałe podwaliny pod polską metrologię historyczną stworzyły dopiero badania Edwarda Stamma i Aleksego Gilewicza, czyli badania prowadzone w ciągu ostatniego półwiecza. Jednakże ich cechą charakterystyczną, poczynając od badań Franciszka Piekosińskiego, jest przyjęcie mniej lub bardziej wyraźnie założenia, że wszelkie miary poczynając od średniowiecza, wykazują tendencję do przyjmowania stałych, zunifikowanych i porównywalnych wartości. Dopiero w powojennych badaniach, zwłaszcza historyków gospodarczych, powoli wyłaniają się mechanizmy społeczne i gospodarcze.
Pierwszą próbę systematycznego wykładu metrologii historycznej w Polsce podjął Witold Kula, który zwrócił szczególną uwagę nie na technikę przeliczeń miar historycznych, lecz na ich aspekty gospodarcze i społeczne. Nie bez znaczenia dla postępu badań są wyniki uzyskiwane ostatnio w zakresie metrologii numizmatycznej.
5. 3. Pierwotne systemy metrologiczne u Słowian
5.3.1. W społeczeństwach pierwotnych uczciwość w zakresie stosowania miar i wag jest synonimem sprawiedliwości. Zyskuje nie tylko gwarancje ze strony władzy; ale przede wszystkim sankcje sakralne.
5.3.2.1. Warunkiem wszelkiego mierzenia jest umiejętność liczenia, zatem rozkwit wiedzy matematycznej. Podstawą i pomocą przy liczeniu była liczba palców (kości) rąk i nóg. Stąd stosowane było liczenie dwójkami, trójkami, piątkami, dwunastkami, piętnastkami i dwudziestkami. Jest to w zasadzie system duodecymalny, bliski fenicko-asyryjskiemu, używanemu także w Europie. W metrologii znalazło to wyraz w fakcie, że wiele jednostek mierżenia odpowiada właśnie dwom, trzem, pięciu, dwunastu lub piętnastu jednostkom.
5.3.2.2. Najwcześniej powstały liczebniki główne, a następnie liczebniki porządkowe, służące do porządkowania mierzonych wielkości. One z kolei spowodowały potrzebę tworzenia znaków, służących do zapamiętania owych wielkości, czyli potrzebę tworzenia cyfr. Powoli wytworzyły się dwa sposoby zapisu, addytatywny, w którym sumuje się znaki liczbowe. Drugi to pozycyjny, gdzie o wartości decyduje położenie znaku w zapisie.
5.3.3. Systemy metrologiczne słowiańskie mają charakter antropologiczny. Źródłem bowiem pojęć metrologicznych jest sam człowiek i wykonywana przezeń praca. System metrologiczny słowiański, jeżeli w ogóle można mówić, iż był on tylko jeden, wynikał z charakteru stosunków społeczno-gospodarczych, zachodzących w danym czasie. Ta zależność obu zjawisk decydowała, iż obce systemy metrologiczne, nie trafiając na odpowiednie warunki, zarówno akceptacji, jak i dalszego rozwoju, nie znajdowały zastosowania praktycznego.
Badając systemy metrologiczne słowiańskie nie można zapomnieć o tych zjawiskach. Jest rzeczą wysoce prawdopodobną, iż owe systemy są z gruntu oryginalne. Nie dostrzegamy w nich bowiem wpływów obcych systemów. Nie są to również systemy chronologicznie zamknięte. Nie tylko że w miarę narastających stosunków międzyplemiennych następują zapożyczenia, ale i zmieniające się stosunki społeczno-gospodarcze wyciskają na nich swoje piętno, tracąc niektóre jednostki, lub też tworząc nowe, zachowując jednak pewną ilość dawnych. W miarę rozwoju stosunków z resztą Europy, zaczynają przenikać również niektóre elementy używanych tam systemów; modyfikując rodzime jednostki, bądź też utożsamiając się z nimi jedynie przez przyjęcie nazwy. Przyczyną łatwości adaptacji obcych systemów metrologicznych przez systemy słowiańskie był stosowany także na zachodzie Europy przy liczeniu system duodecymalny.
5.8.4. Mierzenie długości, jako wynik mierzenia odległości, dało początek wszelkiemu mierzeniu, dzięki temu, iż służy ono do poznania wielkości liniowych. Jako jednostki miernicze służyły tutaj szerokość palca (cal), dłoni, pięści (4 palce); długość piędzi, stopy oraz obwodu głowy. Większe odległości mierzono według niektórych czynności człowieka, wyciągnięte poziomo ręce `(około 178 cm) lub średnia wysokość postawy człowieka przy rozstawionych nogach, liczona od ziemi do ramion (około 148 cm). Tak powstały takie jednostki, jak sążnie (sągi, siąg). Większe odległości szacowano liczbą kroków lub czasem zużytym na jej przebycie albo liczbą koniecznych odpoczynków. Tak powstało stajanie, wiorsta i mila. Jednostkę miary odległości określał również rzut kamieniem, toporem czy strzałą. Pewną rolę odegrała donośność ryku bydła, odgłos uderzenia siekierą w drzewo itp.
5.3.5. Miary powierzchni u Słowian mają zdecydowanie produkcyjny charakter a takie określenia jednostek jak: rodzina, dom, dworzyszcze czy dym, nie tylko utrzymały się niezwykle długo, ale nawet służyły do celów fiskalnych. Najstarszą jednostką była włóka, czyli obszar, który można było uprawić przy pomocy pary wołów i zebrać zeń plony. Szacuje się, iż był to obszar przy systemie uprawy dwupolowej odpowiadający 6 -10 ha (1 ha = 10 000 mţ), przeciętnie 8 ha. Oczywiście była to jednostka względna, gdyż zależała zarówno od gleby, jak i jakości wołów i stosowanych narzędzi uprawy. Stąd też zaczęto używać jako określeń jednostkowych nazw takich narzędzi, jak radło, socha, a później pług, przyjmując iż równa się ona powierzchni odpowiadającej zaoranej przestrzeni w ciągu 1 dnia pracy przy pomocy pary wołów (radło, socha) lub 1 wołu, albo pary koni (pług). Radło lub sochę (aratrum bovum, aratrum parvum) szacuje się jako odpowiednik 1/2 lub 1/3 późniejszego pługa, a więc około 8 - 9 ha. Jednostki te mają charakter jedynie znaczeniowy i mogą być tylko szacowane.
5.3.6. Miary objętości u ludów słowiańskich biorą swój początek z używanych naczyń, zróżnicowanych w zależności od pracy wykonywanej przez ich użytkowników. Przede wszystkim były to jednak naczynia konsumpcyjne, transportowe lub produkcyjne. Mierzono nimi zarówno płyny, jak i ciała stałe, sypne. Nie tyle były one jednak. określonymi jednostkami objętości, co ze względu na powszechność używania umożliwiały orientację w szacunku ilości i pojemności. Najwcześniej ten charakter zatraciły naczynia służące do mierzenia zboża, uzyskując charakter miar znaczeniowych. W wytworzeniu się znaczeniowych jednostek mierzenia płynów analogiczna funkcja przypada naczyniom wyrabianym przez bednarzy; którzy przy produkcji dbali o przestrzeganie określonej objętości (ceber, beczka itp.). Jednakże jednostki te nigdy...
Damian2101