DZIEJE �YD�W W POLSCE WYB�R TEKST�W �R�D�OWYCH XI-XVIII wiek Recenzenci: prof. dr hab. Maurycy Horn, dr Barbara Jakubowska, prof. dr hab. Irena Maciejewska �J ksi��ka ukaza�a si� dzi�ki subwencji FUNDACJI IM. STEFANA BATOREGO Ksi��ka zalecana przez Ministra Edukacji Narodowej do u�ytku szkolnego i wpisana do zestawu ksi��ek pomocniczych do nauki historii na poziomie szko�y ponadpodstawowej. Numer w zestawie 283/93 ISBN: 83-85888-00-4 Wydawca: �ydowski Instytut Historyczny w Polsce, ul. T�omackie 3/5, 00-090 Warszawa Zesp� redakcyjny w sk�adzie: dr Zofia Borzymi�ska (kierownik), mgr Ewa �widerska, mgr Andrzej �bikowski PAWE� FIJA�KOWSKI DZIEJE �YD�W w POLSCE WYB�R TE KST�W �R�D�OWYCH XI-XVIII WIEK �YDOWSKI INSTYTUT HISTORYCZNY W POLSCE i*Lvtl ob BIBLIOTEKA INSTYTUTU WSTOHYCZNEGO Uniwersytetu Warszawskiego Projekt ok�adki: Dorota W�jcicka-�urko Wyb�r ilustracji na ok�adk�: Zofia Borzymi�ska i Dorota W�jcicka-�urko Ilustracja przedstawia Zw�j Estery autorstwa Nalana ze Z�oczowa (Z�otowa?); I po�owa XIX wieku; w zbiorach Muzeum �IH Y T Wpisano do inwentarza Sk�ad: �Partners" DTP, ul. Wernyhory 31,02-727 Warszawa Spis tre�ci Od Autora ......... Wst�p ........... I. Przywileje. Obowi�zki. Zakazy II. Z �ycia gmin ....... III. �r�d�a utrzymania ..... IV. Barwy wsp�istnienia . . . Wykaz �r�de� ........ Literatura (wybrane pozycje) . . S�owniczek trudniejszych termin�w 7 8 15 42 66 77 113 117 118 Od Autora Wydane dotychczas wybory �r�de� do dziej�w �yd�w w Polsce s� niedost�pne dla przeci�tnego czytelnika, g��wnie ze wzgl�du na ich niewielkie nak�ady i czas, jaki up�yn�� od edycji. Ponadto s� to wydawnictwa po�wi�cone b�d� wybranym problemom z historii �yd�w, b�d� wybranej epoce historycznej, Tylko nieliczne maj� charakter popularyzatorski, szkolny. Takimi s� na przyk�ad �Teksty �r�d�owe do nauki historii �yd�w w Polsce i we wschodniej Europie" (z. l A i 1B), wydane w latach 30. przez Rafa�a Mahlera i Emanuela Ringelbluma. Prezentowane w tej ksi��ce wypisy �r�d�owe obejmuj� okres od narodzin pa�stwa polskiego do ostatecznego upadku Rzeczypospolitej szlacheckiej. Praca powsta�a w stosunkowo kr�tkim czasie. Dlatego te� oparta jest g��wnie � cho� nie wy��cznie � na ju� istniej�cych wyborach �r�de�. Materia� podzielono na cztery rozdzia�y tematyczne, ukazuj�ce najwa�niejsze zagadnienia z historii �yd�w w dawnej Polsce. Zbi�r sk�ada si� wy��cznie z tekst�w w j�zyku polskim, b�d�cych jednak cz�sto t�umaczeniami z j�zyk�w oryginalnych: hebrajskiego, �aciny, niemieckiego, francuskiego i angielskiego. Dokonuj�c wyboru odrzucono dokumenty, kt�rych styl i s�ownictwo by�yby zbyt trudne dla czytelnika nie maj�cego fachowego przygotowania. Opracowuj�c teksty przyj�to zasad� opatrzenia ich �je�eli to by�o konieczne � komentarzem i przypisami odnosz�cymi si� do dat, fakt�w i os�b oraz wyja�niaj�cymi zwroty obce i archaizmy wyst�puj�ce w specyficznym znaczeniu. W przypisach podano r�wnie� orientacyjn� lokalizacj� pojawiaj�cych si� w tek�cie ma�ych miejscowo�ci. Nie uczyniono tego w odniesieniu do miast znajduj�cych si� w obecnych granicach Polski oraz du�ych miast za granic�, kt�rych lokalizacja jest og�lnie znana. Wybi�rczo potraktowano tak�e postacie historyczne. Natomiast pozosta�e terminy, cz�sto powtarzaj�ce si� w wielu tekstach lub wa�ne dla tematyki �ydowskiej, wyja�niono w �S�owniczku trudniejszych termin�w" zamieszczonym na ko�cu pracy. Wst�p W IX-X w. przez ziemie polskie przebiega� jeden z g��wnych szlak�w handlowych �wczesnej Europy. Wi�d� on z arabskiej Hiszpanii poprzez Niemcy, Czechy, Ma�opolsk� (Krak�w) na Ru� i dalej do pa�stwa Chazar�w (rozci�gaj�cego si� nad brzegami Morza Kaspijskiego). Szlakiem tym pod��ali liczni kupcy, cz�sto narodowo�ci �ydowskiej. Oni w�a�nie dali pocz�tek osadnictwu �ydowskiemu na terenach tworz�cego si� pa�stwa polskiego. W�r�d przybysz�w znale�li si� tak�e uchod�cy poszukuj�cy schronienia przed prze�ladowaniami, kt�re zacz�y si� po og�oszeniu pierwszej wyprawy krzy�owej. �W roku od wcielenia Pa�skiego 1098 � pisa� Kosmas w Kronice Czech�w � doniesiono ksi�ciu Brzetys�awowi, �e niekt�rzy z �yd�w uciekli, niekt�rzy potajemnie swe bogactwa przenosz� cz�ci� do Polski, cz�ci� na W�gry". Z po�owy XI w. pochodzi wzmianka o �ydach mieszkaj�cych w Przemy�lu. Przed 1200 r. powsta�a gmina �ydowska we Wroc�awiu; tamtejsi �ydzi byli w�a�cicielami pobliskich wsi Ma�y Tyniec i Sokolniki. Z pierwszych lat XIII w. pochodz� informacje o wsiach �ydowo ko�o Gniezna i �ydowo ko�o Kalisza. Wiadomo, �e w 1237 r. �ydzi mieszkali r�wnie� w P�ocku. �ydowscy osadnicy tworzyli za zgod� w�adc�w gminy (kaha�y), b�d�ce wsp�lnotami zorganizowanymi zgodnie z zasadami religii �ydowskiej, posiadaj�cymi rabina, zarz�d (seniorzy, starsi kahalni), w�asne s�downictwo oraz komisje i bractwa zajmuj�ce si� r�nymi dziedzinami �ycia. Gmina dysponowa�a synagog�, szko��, szpitalem-przytu�kiem, �a�ni� rytualn�, cmentarzem i innymi instytucjami wa�nymi dla interes�w wsp�lnoty. �ydowscy mieszka�cy wczesno�redniowiecznej Polski byli przede wszystkim kupcami. Przypuszczalnie dzier�awili r�wnie� komory celne, a z ca�� pewno�ci� mennice. Dowodem na to s� brakteaty (jednostronnie bite denary) z napisami hebrajskimi z mennicy Mieszka III Starego, a tak�e innych ksi���t panuj�cych w XII-XIII w. i niekt�rych biskup�w. Znacz�ca rola, jak� odgrywali �ydzi w �yciu gospodarczym XIII-wiecznej, rozbitej na wiele ksi�stw Polski, sprawi�a, �e jeden z ksi���t, Boles�aw Pobo�ny, nada� w 1264 r. przywilej dla �yd�w wielkopolskich (oparty na przywilejach nadanych wcze�niej �ydom austriackim i czeskim). Gwarantowa� on wolno�� wyznania i organizowania wsp�lnot religijnych (gmin) w my�l wymog�w judar-zmu, swobod� dzia�alno�ci gospodarczej oraz bezpiecze�stwo �ycia i mienia. Jako �s�udzy skarbu" ksi���cego �ydzi mieli podlega� wy��cznie w�adzy ksi�cia, a w praktyce � jego urz�dnik�w: wojewody i podw�j e wodziego (s�dziego �ydowskiego). Reakcj� Ko�cio�a katolickiego na powy�sze przywileje by�y anty�ydowskie uchwa�y podj�te przez synod polskiej prowincji ko�cielnej, kt�ry odby� si� we Wroc�awiu w 1267 r. Ale uchwa�y synodalne nie by�y na og� przestrzegane. Nie uda�o si� Ko�cio�owi odizolowa� �yd�w od chrze�cija�skich mieszka�c�w kraju. �wcze�ni �ydzi polscy utrzymywali bliskie kontakty z mieszka�cami miast i osiedli targowych, wielu z nich pos�ugiwa�o si� wy��cznie j�zykiem s�owia�skim. W�r�d �yj�cych we Wroc�awiu w pierwszej po�owie XIV w. �yd�wek pojawiaj� si� dwie o s�owia�skich imionach: Libusza i Druszna. XIV stulecie to okres nap�ywu do Polski znacznej liczby �ydowskich uchod�c�w z Europy Zachodniej, prze�ladowanych w Hiszpanii, Francji i Niemczech. Przybysze byli przyja�nie przyjmowani w pa�stwie Kazimierza Wielkiego. W 1334 r. kr�l rozszerzy� przywilej Boles�awa Pobo�nego na �yd�w mieszkaj�cych w ca�ej Polsce. P�niej, po unii polsko-litewskiej w Krewi� (1385 r.), Wielki ksi��� Witold nada� w latach 1388-1389 przywileje �ydom litewskim. W XIV-XV w. osiedla �ydowskie istnia�y ju� we wszystkich du�ych i wielu mniejszych miastach, a ich mieszka�cy odgrywali coraz wi�ksz� rol� w �yciu gospodarczym pa�stwa. �ydowscy kupcy utrzymywali kontakty handlowe z Wenecj�, Konstantynopolem i Moskw�. Krakowski patrycjat z ciekawo�ci� i zawi�ci� przypatrywa� si� karierze Lewka, w�a�ciciela wielu plac�w i dom�w, bankiera kr�la Kazimierza Wielkiego, dzier�awcy �up solnych w Bo�ni i Wieliczce. U schy�ku XIV w. dotar�y do Polski echa nastroj�w anty�ydowskich, dominuj�cych w�wczas w Europie Zachodniej. W 1399 r. w Poznaniu oskar�ono �yd�w o zbezczeszczenie hostii, w 1407 r. pog�oska o mordzie rytualnym wywo�a�a pogrom �yd�w w Krakowie. Jednak�e ludno�� ta zachowa�a sw� pozycj�. Wspomniany powy�ej Lewko ko�czy� sw� karier� zawodow� jako bankier W�adys�awa Jagie��y i Jadwigi. Jego funkcj� przej�� p�niej �yd Wo�czko, dzier�awca �up solnych w Drohobyczu, z woli kr�la zak�adaj�cy wsie na Rusi Czerwonej i sprawuj�cy w nich urz�d w�jta. Polityka Kazimierza Jagiello�czyka wobec �yd�w by�a niekonsekwentna. W�adca ten ulega� wp�ywom to kanonika krakowskiego Jana D�ugosza i kardyna�a Zbigniewa Ole�nickiego, niech�tnych �ydom, to zn�w arcybiskupa lwowskiego Grzegorza z Sanoka i wyk�adowcy Akademii Krakowskiej Filipa Kallimacha de Buonaccorsi, organizuj�cych humanistyczne dysputy z uczonymi �ydowskimi. Szacuje si�, �e u schy�ku XV w. w Koronie mieszka�o oko�o 18 000 �yd�w i oko�o 6000 na Litwie. Wzrost liczby �yd�w sprzyja� krystalizacji oblicza kulturowego tej spo�eczno�ci. Przede wszystkim coraz wyra�niej rysowa�a si� jej odr�bno�� j�zykowa. Zadecydowa� o tym nap�yw znacznej liczby osadnik�w z kraj�w niemieckich, gdzie w XI-XIII w. rozpocz�� si� proces formowania j�zyka �ydowskiego (jidisz). Powsta� on na bazie dialekt�w �rednio-g�rnonie-mieckich, wzbogaconych s�ownictwem hebrajskim. Na ziemiach polskich j�zyk �ydowski rozwija� si� pod wp�ywem gramatyki j�zyka polskiego, ch�on�c znaczn� liczb� s��w polskich. Obok przewa�aj�cych liczebnie, pos�uguj�cych si� j�zykiem jidisz �yd�w aszkenazyjskich (Aszkenaz to hebrajskie okre�lenie kraj�w niemieckich) od schy�ku �redniowiecza osiedlali si� na ziemiach polskich �ydzi sefardyjscy. Pochodzili z pa�stw po�o�onych nad Morzem �r�dziemnym i pos�ugiwali si� j�zykiem ladino, nale��cym do grupy j�zyk�w roma�skich. Aszkenazyjczycy i sefardyjczycy byli r�bankami, to znaczy uwa�ali za podstaw� wiary Tor� i Tal-mud. Ca�kiem odr�bn� grup� tworzyli Karaici (zwani r�wnie� Karaimami), mieszkaj�cy g��wnie na Litwie. Wywodzili si� z teren�w nad Morzem Czarnym, odrzucali Talmud, a na co dzie� pos�ugiwali si� jednym z j�zyk�w tureckich. U schy�ku XV w. Polska znalaz�a si� na powr�t pod silnym wp�ywem zachodnioeuropejskiego antyjudaizmu, maj�cego pod�o�e g��wnie religijne. Wygnano w�wczas �yd�w z Ksi�stwa Mazowieckiego. Po po�arze Krakowa w 1494 r. usuni�to �yd�w z miasta, zezwalaj�c im jednak na osiedlenie si� w s�siednim Kazimierzu. W 1495 r. Wielki Ksi...
morobobek