29 - Proza nowatorska....doc

29. Proza nowatorska: Próchno Wacława Berenta i Pałuba Karola Irzykowskiego.  Liryzacja i dramatyzacja prozy, rezygnacja z głównego bohatera, polifoniczność, autotematyzm.

              Próchno: była to krytyka dekadentyzmu. Na tle syntetycznie ujętego zachodnioeuropejskiego miasta spotykamy grupę artystów — aktora, poetę, muzyka, dramaturga, malarza, dziennikarza. Są oni wyobcowani z życia społecznego, trwają w atmosferze narkotycznych marzeń, czują wstręt i dla machiny państwowej, i dla szerokich mas społecznych, lekceważą uczucia i obowiązki rodzinne. Mimo jednak ubóstwienia sztuki jako teoretycznie jedynej wartości nie potrafią tworzyć, są bezproduktywni, znudzeni sobą i światem, dojrzali do samobójstwa.

Berent wybrał dla swej powieści motto z dzieła Andrzeja Frycza  Modrzewskiego O naprawie Rzeczypospolitej: „Niemoc serdeczna jest stokroć gorsza od niemocy fizycznej. Przeto zleczcie myśl waszą".

              Próchno jest autotematyczną literaturą. Termin ten określa literaturę, której głównym przedmiotem jest ona sama. Zasadniczą rolę w tak określonej twórczości literackiej odgrywają refleksje dotyczące warsztatu twórczego oraz sposobów pisania; ujawniane zostają konwencje artystyczne, którymi posługuje się autor, oraz metody konstruowania tekstu literackiego. Choć samą technikę powieści autotematycznej wiąże się głównie z literaturą XX-wieczną, podobne eksperymenty pojawiały się także wcześniej.

              Powieść Młodej Polski poddała się nowatorskim ówcześnie nurtom estetycznym, przede wszystkim  naturalizmowi oraz  impresjonizmowi.

              Wpływy naturalizmu w powieści zaznaczyły się dążeniem do ukazania bohatera, którego życie psychiczne zostało zdeterminowane przez biologizm i fizjologię. Wzorując się na znanym stwierdzeniu Emile'a Zoli, że dzieło literackie jest to „wycinek rzeczywistości widziany przez filtr temperamentu artysty, dużą rangę w powieści naturalistycznej zyskała zliryzowana narracja pierwszoosobowa, subiektywizacja świata przedstawionego, prowadząca w konsekwencji do realizacji formy powieściowej w nurcie impresjonistycznym (np. Ignacego Dąbrowskiego Śmierć, 1892), w której zaciera się konkretyzacja środowiskowa postaci, realistyczne tło ustępuje miejsca wartościom uniwersalistycznym, brakuje związków przyczynowo-skutkowych w fabule, pojawia się predylekcja do analizy psychologicznej i uchwycenia nastrojów bohatera. Zmieniła się perspektywa narracyjna. Niemal całkowicie zrezygnowano z narracji trzecioosobowej, a wprowadzono narrację personalne, z perspektywy postaci. Pojawiła się konstrukcja „bohatera prowadzącego" - postaci, z punktu widzenia której czytelnik styka się ze światem przedstawionym (występują również pierwszoosobowe formy podawcze: dziennik bohatera, pamiętnik, powieść epistolarna, monolog wewnętrzny). Została zastosowana mowa pozornie zależna, a dystans między mową narratora i mową postaci został ograniczony.

              W nurcie impresjonistycznym zaczęto odchodzić od tematyki społecznej, wzorowano się natomiast na Kunstlerroman (powieści o artyście), eksponując w kręgu trzech podstawowych kategorii tematycznych: indywidualizmu,  miłości i sztuki, konfrontację dwóch typów mentalnych: artysty i  filistra. Próchno (1903) Wacława Berenta jest znakomitym przykładem takiej powieści - powieść „artystowska", której bohaterowie to improduktywni i autodekstrukcyjni przedstawiciele różnych dziedzin sztuki. Jednocześnie jest to przykład powieści polifonicznej (wielogłosowej), ponieważ w każdej części czytelnik obserwuje świat oczami innego bohatera.

Cechą charakterystyczną Próchna jest to, że funkcja wszechwiedzącego narratora została tu bardzo ograniczona, niczym w dramacie. Książka zdominowana jest przez dialogi. Sylwetki bohaterów są stale niedookreślone, nie ma pełnych opisów. Ważna jest również symbolika (najczęściej pojawiają się pająki i ptaki), która wpływa na pewnego rodzaju liryzację powieści.

              W Pałubie autor zawarł rozważania na tematy filozoficzne, socjologiczne. Pojawiają się również rozważania psychologiczne, mające na celu wytłumaczenie zjawisk zachodzących w umysłach bohaterów, ich wyborów. Tak jak Próchno, zawiera również warstwę krytycznoliteracką.. Irzykowski punkt ciężkości przeniósł ze świata przedstawionego do warsztatu pisarskiego. Irzykowski świadomie niszczył iluzję fabularną, komentując przebieg akcji. Dodatkowo uzyskiwał w ten sposób redukcje odbioru emocjonalnego dzieła, czytelnik nie powinien się wzruszać, lecz rozumieć mechanizm. Teoria Irzykowskiego, jak widzimy, odsuwała się od irracjonalnych dogmatów estetyki Młodej Polski, otwierała ogromne pole możliwości dla awangardowych kształtów narracji; z całą świadomością refleksyjną zwalczał symbolizm w jego założeniach filozoficznych i praktyce poetyckiej. Fabuła jest tam sprawą podrzędną, podporządkowaną analizie psychologicznej, która przypomina prace Freuda (choć Irzykowski dokonał takiej analizy jeszcze przed samym Freudem).