Polityka zagraniczna Polski została sformułowana po przemianach politycznych w 1989, określa ją polska racja stanu.
Podstawowe cele polityki zagranicznej w latach 90. pozostawały niezmienne mimo zmian politycznych w parlamencie i rządzie. Są to: członkostwo w NATO oraz Unii Europejskiej, współtworzenie stabilnego systemu bezpieczeństwa europejskiego opartego na współdziałaniu NATO, UZE, OBWE oraz ONZ, utrzymywanie dobrosąsiedzkich stosunków z państwami regionu, działanie na rzecz współpracy regionalnej, zrównoważona polityka wobec Zachodu i Wschodu, popieranie procesów rozbrojeniowych, ochrona tożsamości narodowej i dziedzictwa kulturowego, rozwinięte kontakty z Polonią.
Cele polityki zagranicznej
Funkcjonalne jako pozycja, prestiż, rola państwa na scenie międzynarodowej
egzystencjalne - "żywotne" jako bezpieczeństwo i niezawisłość polityczna państwa
koegzystencjalne - jako cele związane z rozwojem gospodarczym, cywilizacyjnym i materialnym państwa.
Zasady polityki zagranicznej
Ogólne - porozumienia wielostronne tj. Karta Narodów Zjednoczonych
Partykularne - przynależność do sojuszy, porozumień
Kierunki polityki zagranicznej
kryterium geopolityczne
kryterium funkcjonalne
Dziedziny polityki zagranicznej
o środki stosowane w polityce zagranicznej np. dziedzina politycznych stosunków zewnętrznych państwa
o środki gospodarcze poprzez politykę finansową czy handlową
o środki kulturalne
o środki wojskowe potencjał, wielkość, struktura
o środki normatywne
o propaganda psychologiczno-społeczna
Uwarunkowania polityki zagranicznej
o Terytorium wielkość i usytuowanie państwa wobec jego sąsiadów
o Ludność struktura narodowościowa, wiekowa, mniejszości narodowe itp.
o Ekonomia potencjał gospodarczy, umiejscowienie w gospodarce światowej
o Militaria potencjał militarny
o Ustrój sposób podejmowania decyzji politycznej itp.
o kultura i religia zwyczaje, kultura polityczna, tradycja itp.
Minister spraw zagranicznych - organ administracji państwowej kierujący sprawami zagranicznymi - działa na podstawie Ustawy o urzędzie ministra spraw zagranicznych oraz Rozporządzenia Rady Ministrów bardziej szczegółowo regulującego kompetencje ministra (oba dokumenty pochodzą z maja 1974 r.). Na mocy ustawy i rozporządzenia minister pełni funkcję politycznego koordynatora całokształtu stosunków z zagranicą i ich zgodności z generalną linią polityki państwa. Tę funkcję minister ma sprawować m.in. poprzez opracowywanie długofalowych założeń polityki zagranicznej i bieżącą ich realizację, programowanie i wykonywanie polityki traktatowej, reprezentowanie państwa w stosunkach dwu- i wielostronnych (w organizacjach), koordynowanie działalności innych ministrów w sferze stosunków zewnętrznych państwa.
Niemałą rolę w procesie kształtowania i realizacji polityki zagranicznej RP odgrywał parlament, mimo iż nie znalazło to precyzyjnego i bezpośredniego określenia w Ustawie Konstytucyjnej.
1989
W 1989 roku załamał się dwubiegunowy porządek międzynarodowy w sensie geopolityczno strategicznym:
Załamał się system Wschód/Zachód
Upadek ZSRR
Zachód jako system międzynarodowy pozostał, zwarty instytucjonalnie i organizacyjnie.
Zjednoczenie Niemiec
Pojawienie się Europy Środkowej - w sensie geopolitycznym.
Skutki owych zmian:
Zmiana ustrojowa
System demokratyczny
Środowisko antykomunistyczne
Głównym realizatorem polityki zagranicznej był Skubiszewski. Wtedy też odbyły się obrady „okrągłego stołu”, otwierające proces liberalizacji i demokratyzacji życia publicznego oraz fundamentalnych zmian ustrojowych. Zapoczątkowało to istotne przemiany w polskiej polityce zagranicznej: - uległo zmianie nastawienie ZSRR, pogodzonego z niemożliwością podtrzymania doktryny Breżniewa, każącej traktować suwerenność państw socjalistycznych jako wartości podrzędnej w stosunku do interesów imperialnych. Polska zaczęła stosować wobec swojego wschodniego sąsiada politykę dwutorowości. Istotą tej polityki było nawiązanie i rozwijanie stosunków z poszczególnymi republikami związkowymi ZSRR przy jednoczesnym utrzymywaniu stosunków z radziecką władzą centralną w Moskwie. Celem tej polityki było budowanie więzi z poszczególnymi członami mocarstwa w sytuacji wyraźnego wzrostu ich znaczenia.
19 sierpnia przedstawiciel Rumuńskiej Partii Komunistycznej, wyraził w obecności ambasadora PRL sprzeciw wobec wyznaczenia na premiera przedstawiciela „Solidarności”, dopatrując się w tym rezygnacji PZPR z kierowniczej funkcji w państwie oraz zaprzeczając naukowej rewolucji socjalizmu. Treść oświadczenia miała zostać przekazana m.in. członkom Układu Warszawskiego. Wywołało to negatywną reakcję ze strony PZPR-u i 21 sierpnia Biuro Polityczne KC PZPR stwierdziło, że PZPR „kieruje się nadrzędnymi interesami narodu i państwa, biorąc za podstawę istniejące realia”, w istocie stanowisko PZPR w sprawie suwerenności, nadrzędności interesu narodu i państwa, prawomocności władz pokrywało się z ujęciem zawartym w exposé nowego premiera. Owym premierem był Tadeusz Mazowiecki, który wyparł się odpowiedzialności za przeszłość na Sejmie 24.08 - „przeszłość odkreślamy grubą linią, odpowiadać będziemy jedynie za to, co uczyniliśmy by wydobyć Polskę z obecnego stanu załamania”. Tadeusz Mazowiecki tworzy nowy rząd.
12 września Prezes Rady Ministrów zakreślił nowe kierunki polityki zagranicznej:
szczególne oczekiwania skierował pod adresem międzynarodowych instytucji finansowych. Chęć „wyzwolenia” się z ograniczeń spowodowanych podziałem Europy i świata.
Zwracał się do sojuszników, starając się przekonać ich, że zmiany w Polsce nie wpłyną negatywnie na gospodarkę światową, próbował przekonać, że „ stosunki międzynarodowe oparte na suwerenności i partnerstwie są bardziej stabilne niż porządek opierający się na dominacji i sile”
Zapowiadał również udział Polski w współtworzeniu „NOWEJ EUROPY”, zapewnienie Polsce bezpieczeństwa- prowadzenie takiej polityki żeby Europa Środkowa nie była "szarą strefą". Zmiana położenia geopolitycznego przy jednolitych standardach bezpieczeństwa.
Zapewniał respektowanie zobowiązań sojuszniczych
Przeciwstawiał się temu by blokady wojskowe wpływały na kształt wewnętrznego ładu gospodarczego i politycznego
zapewniał Polsce pełną suwerenność międzynarodową i wewnętrzną
Polska musiała zobowiązać się do przestrzegania prawa międzynarodowego. Nastąpiła ratyfikacja I Protokołu do Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych
Likwidacja RWPG
PROCES JEDNOCZENIA Niemiec jednoczesny z uznaniem granicy na Odrze i Nysie. Na konferencji " 2+4"
Cele nadrzędne polskiej polityki zagranicznej mają zachować swoje znaczenie w każdych okolicznościach, bez względu na to jaka rządzi orientacja polityczna. Polska próbowała w tym czasie uniezależnić się do ZSRR.
Polska otwierając przemiany w Europie Środkowej i Wschodniej, przynosząc destrukcję realnego socjalizmu zyskiwała aplauz potęgi świata zachodniego. 10 lipca George Bush występując przed członkami polskiego Zgromadzenia Narodowego zapowiedział przyjęcie akcji wspierających reformy Polski.
W 1990 roku uchwalony został kongres Funduszu Stabilizacyjnego polskiej waluty, do którego USA wniosły 200 mln USD.
17 września w Katowicach, Opolu, Nowej Hucie i Gdańsku doszło do demonstracji antyradzieckich, celem ich było usunięcie wojsk radzieckich z terytorium Polski. Pomimo, że nie były oficjalnie akceptowane, zasygnalizował, że część społeczeństwa uległa nastrojom antyradzieckim i chce rozwiązania Układu Warszawskiego. Jednak „rozumną opcją dla Polski zdaje się przeto pozostanie w ramach Układu, ale przekształconego w sojusz równych partnerów”. Właśnie to potwierdzenie zobowiązań sojuszniczych Polski względem Układu Warszawskiego było deklaracją woli oparcia sojuszu z ZSRR na demokratycznych podstawach.
Jesienią 1990 roku Polska wystosowała do Związku Radzieckiego notę wzywającą do niezwłocznego podjęcia rozmó w kwestii wycofania wojsk radzieckich z terytorium Polski.
Rząd Mazowieckiego skłaniał się ku pozyskaniu przychylności Zachodu. Państwa europejskie były zainteresowane przebiegiem zdarzeń w Polsce, które niosły zburzenie pojałtańskiego porządku. Na początku lipca Polska, Jugosławia i Węgry zyskały status „specjalnego gościa w Radzie Europy i od 21 września uczestniczyły w jej obradach.
18 października premier udał się do Włoch, gdzie złożył wizytę papieżowi, otworzyło to drogę do utrzymania osobliwych więzi z Watykanem.
9-14 listopada, pojawiła się szansa na polepszenie stosunków między Polską a RFN, do Polski przybył kanclerz Helmut Kohl, jednak owa wizyta nie przyniosła domniemanych efektów.
Wizyta Lecha Wałęsy w USA, gdzie 15 listopada 1989 roku wystąpił on na wspólnym posiedzeniu obu izb Kongresu, wzbudzając przychylność amerykańskich deputowanych, wobec sprawy polskiej, którzy witali w nim przywódcę „Solidarności”, ruchu, który wybił się w „imperium zła”. Lech Wałęsa został tam udekorowany Prezydenckim Medalem Wolności.
23-27 listopada Mazowiecki przybył do Związku Radzieckiego, gdzie prowadził dyskusje w sprawach gospodarczych, stosunki polsko-radziecki określono mianem sojuszniczych i dobrosąsiedzkich. W ramach Układu Warszawskiego - stosunków opartych na zasadach „wzajemnego poszanowania, swobody wyboru drogi rozwoju społeczno-politycznego i nieingerencji w sprawy wewnętrzne. Zapowiadano także przebudowę wzajemnych stosunków gospodarczych (m.in. w ramach RWPG)- „w kierunku zbliżenia ich do warunków rynku światowego, stworzenia możliwości przejścia etapami do rozliczeń w walutach wymienialnych na bazie cen światowych”. Powstała wspólnota socjalistyczna – stosunki utrzymywane na płaszczyźnie równorzędności i wzajemnych korzyści, oczyszczenie pola współpracy poprzez wejrzenie w przeszłość i usunięcie jej tragicznych nawarstwień (m.in. zbrodnia katyńska). 4 grudnia spotkanie przywódców obu państw w Moskwie, Gorbaczow przedstawił „szczegółową” informację o swych rozmowach z Georgem Bushem na Malcie i zrelacjonował spotkanie z papieżem. Podczas tego spotkania rozważano sprawy „ścisłego współdziałania i odnowy we współczesnych warunkach form i metod działania organizacji”. Potępiono interwencję wojsk Układu Warszawskiego w Czechosłowacji w 1968. W Polsce nie doszło do zdarzeń, mogących posłużyć za źródło wątpliwości co do spokojnego przebiegu przeobrażeń politycznych.
Warianty polityki zagranicznej dla Polski po 1989 roku:
Utrzymanie powiązań ze Wschodem w wymiarach ekonomicznym, bezpieczeństwa poprzez zawieranie szeregu umów. Koncepcja sojuszu wojskowego i wymiany gospodarczej.
Zapisano utrzymanie sojuszy
Wyraźny brak zaufania wobec Zachodu
Nurt nieobecny w świadomości polskiej dyplomacji
Kwestia neutralności Polski
Polska pomiędzy Wschodem a Zachodem,
Przeważała lewicowa opinia że trzeba szukać tzw. "trzeciej drogi", gdyż liberalny kapitalizm nie sprzyjał neutralności (koncepcja była popierana prze Ministerstwo Obrony oraz Unię Pracy). Okazało się że właśnie wolny rynek jest gwarantem neutralności.
1990
Nadrzędnym celem Polaków stało się związanie z Wspólnotami Europejskimi oraz NATO. Starano się przełamać rezerwę państw euroatlantyckich wynikającą z kryzysów celów NATO oraz niechęci zwiększania zobowiązań, wobec państw gorzej uzbrojonych. Obawiano się również sprzeciwów Rosji. październik - Wizyta w Moskwie szefa polskiego MSZ Krzysztofa Skubiszewskiego. Podpisano deklarację o wzajemnej współpracy z Rosją i Ukrainą. Budowa związków „2+4" subregionalnych w Europie Środkowej, które zapewnią Polsce bezpieczeństwo polityczne i rozwój gospodarczy.
Podpisany został również traktat 14 lipca o potwierdzeniu istniejącej granicy, który odwoływał się do układu zgorzeleckiego Polska-NRD z 1950 i zawartego w 1970 układu normalizującego stosunki PRL-RFN.
Traktat zawierał wzajemne zobowiązania do poszanowania suwerenności i integralności terytorialnej oraz oświadczenie, że strony nie mają wobec siebie żadnych roszczeń terytorialnych.
Ustalał podstawy współpracy Polski i Niemiec we wszystkich ważniejszych dziedzinach
Powoływał wieloszczeblowe mechanizmy regularnych konsultacji
Uregulował kwestie mniejszości narodowych, zgodnie ze standardami europejskimi ustalonymi w dokumentach KBWE
Podpisano także 4 ważne umowy:
współpraca młodzieży polskiej z niemiecką
utworzenie Polsko-Niemieckiej Rady Ochrony Środowiska
utworzenie Polsko-Niemieckiej Komisji Narodowej ds. Współpracy Regionalnej u Przygranicznej
porozumienie w sprawie pomocy ofiarom zbrodni hitlerowskich
Dzięki poprawie tych stosunków ułatwiona została spłata długów zagranicznych oraz uzyskaliśmy status członka stowarzyszonego z Wspólnotą Europejską.
Z Rosją podpisano: „Deklarację o przyjaźni i dobrosąsiedzkiej współpracy”. Polska zmierzała do: • zawarcia z Rosją traktatu ustanawiającego nowe zasady współpracy • szybkiego wycofania wojsk rosyjskich z jej terytorium • normalizowania stosunków gospodarczych
1991
26 stycznia polski rząd powołał pełnomocnika do spraw Integracji Europejskiej oraz Pomocy Zagranicznej
kwiecień - Wizyta w Moskwie premiera Jana Krzysztofa Bieleckiego. Premier rozmawiał o traktacie handlowym, wzajemnym zadłużeniu i wycofaniu wojsk rosyjskich z Polski. Początek wycofywania z Polski 40.000 żołnierzy wojsk sowieckich stacjonujących tu od zakończenia II wojny światowej.
Polska podjęła współpracę z Wielką Brytanią. Natomiast z Francją zawarliśmy układ o przyjaźni i solidarności.
czerwiec - Rozwiązanie RWPG (Rady Wzajemnej Pomocy Gospodarczej) Podpisano również „Deklarację o przyjaźni i współpracy” z Łotwą
Podstawową sprawą było rozwiązanie Układu Warszawskiego- szybka i sprawna inicjatywa Polski, Czechosłowacji i Węgier doprowadziła do uchylenia porozumień 1.07.1991 roku. W lipcu rozpoczęła się współpraca Polski z Belgią.
Polska włączyła się do współpracy z Płn.-płd do grupy adriatycko-bałtyckiej, skupiającej 6 państw oraz współpracy bałtyckiej. Z inicjatywy Polski powstało Stowarzyszenie Miast Bałtyckich.
sierpień - próba przewrotu w ZSRR (tzw. "pucz sierpniowy") i odsunięcia od władzy Michaiła Gorbaczowa. Nawiązanie stosunków dyplomatycznych z Łotwą i podpisanie umowy o współpracy gospodarczej, transregionalnej, kulturalnej, naukowej oraz transportowej (91-92).
wrzesień był miesiącem, kiedy to nawiązaliśmy współpracę ze Szwajcarią.
październik - układ o przyjaźni i solidarności z Włochami
26 listopada 1991 Polska stała się członkiem Rady Europy, której działanie oparte jest na „konwencji praw człowieka” z 53 roku.
grudzień - Rosja, Ukraina i Białoruś wypowiedziały w Białowieży układ związkowy ZSRR. Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich przestał istnieć. Polska jako pierwsze państwo uznała niepodległość Ukrainy.
Wizyta w Moskwie wicepremiera Leszka Balcerowicza. Powstała Rada Paktu Północnoatlantyckego (NACC), której członkiem jest Polska. Polska w tymże roku wstąpiła również do Inicjatywy Środkowoeuropejskiej, powołała ona szereg grup roboczych mających ułatwić współpracę polityczną i gospodarczą, opracowano wspólne przedsięwzięcia komunikacyjne (linia autostrad Północ-południe).
Podpisano w Brukseli układ europejski o stowarzyszeniu między Polską a 12 państwami EWG, układ ten stworzył ramy stopniowej integracji Polski ze Wspólnotą:
dostęp do rynków państw członkowskich
pomoc gospodarcza
transfer technologii
Z Estonią rozpoczęto stosunki od podpisania umów gospodarczych.
1992
Nadrzędnym, priorytetem polityki zagranicznej RP był rozwój i umacnianie powiązań z głównymi instytucjami wielostronnymi zachodnioeuropejskimi i euroatlantyckimi oraz z naszymi tradycyjnymi partnerami zachodnimi. Istotą było zapewnienie Polsce bezpieczeństwa oraz warunków gospodarczej przebudowy i rozwoju. Chodziło o utrwalenie procesu integracji Polski z Zachodem, a także o uzyskanie akceptacji i współpracy państw oraz instytucji zachodnich w tym procesie. Przede wszystkim dotyczyło to Wspólnoty Europejskiej (i jej państw członkowskich), głównego partnera naszego kraju na scenie międzynarodowej. Polska ratyfikowała Układ o stowarzyszeniu ze Wspólnotami Europejskimi. Układ został także zaakceptowany przez Parlament Europejski, jednak jego proces ratyfikacji przez parlamenty państw WE w większości przypadków nie został nawet zapoczątkowany. Zauważalna rezerwa niektórych członków WE, próby niekorzystnej dla Polski interpretacji filozofii stowarzyszenia, a także uzyskiwania jednostronnych korzyści handlowych (wbrew wpisanej w Układ zasadzie korzystnej dla nas asymetrii) wymagały z polskiej strony aktywnego przeciwdziałania. Polska "ofensywa" nasiliła się zwłaszcza w drugiej połowie roku i związana była z rządem premier H. Suchockiej. Praca na rzecz zbliżenia ze Wspólnotami przebiegała w układzie dwustronnym (wobec instytucji w Brukseli oraz stolic państw WE) oraz wielostronnym (w ramach Grupy Wyszehradzkiej). Hanna Suchocka złożyła wizytę w Komisji Wspólnot, odbyły się spotkania premierów państw Grupy Wyszehradzkiej z przewodniczącymi Wspólnot i Komisji oraz ministrów spraw zagranicznych. Stanowisko państw Grupy w sprawie przyspieszenia integracji i perspektyw przystąpienia do WE zostało zawarte i przekazane Wspólnotom w specjalnym memorandum.
Mimo licznych oficjalnych kontaktów dwustronnych między Polską a NATO (między innymi wizyty premierów Jana Olszewskiego i Hanny Suchockiej, liczne spotkania na szczeblu ministerialnym, seminaria, sesje NACC). Sojusz Atlantycki niechętnie podejmował problematykę swego udziału w gwarantowaniu bezpieczeństwa państwom Europy Środkowej. W 1992 r. Polska oficjalnie zadeklarowała, iż członkostwo w Sojuszu jest jej strategicznym celem. Jednak na stanowisku NATO w tej sprawie ciążył czynnik rosyjski, którym najwyżsi przedstawiciele Sojuszu i państw członkowskich uzasadniali potrzebę ostrożnego i stopniowego zbliżania Polski do NATO.
Podobnie jak w przypadku Wspólnot, z którymi swe stosunki Polska postrzegała nie tylko w kategoriach gospodarczych, lecz i bezpieczeństwa sensu largo (niezależnie od UZE), tak zbliżenie i ewentualne członkostwo w Sojuszu było widziane również jako istotny element budowy bezpieczeństwa ekonomicznego i politycznego Polski (także w sensie nieodwracalności przemian wewnętrznych).
Według Polaków KBWE służyła stabilizowaniu sytuacji bezpieczeństwa oraz tworzeniu i utrwalaniu ładu militarnego i politycznego (w tym ustrojowego) w naszym bezpośrednim otoczeniu i strefie obejmowanej formułą KBWE. Dzięki aktywności na forum wiedeńskich instytucji KBWE Polska weszła do wąskiego grona państw kreujących kształt i dynamikę ewolucji tego procesu.
W naszych stosunkach dwustronnych z głównymi partnerami zachodnimi skupialiśmy uwagę nie tylko na aspektach dwustronnych, lecz także na pozyskiwaniu wsparcia dla naszych dążeń pełniejszej integracji z Zachodem (WE, UZE, NATO). Chodziło też o zaangażowanie Zachodu we wspieranie procesów transformacji w Europie Środkowej i Wschodniej oraz zapewnianie bezpieczeństwa wszystkim państwom tego regionu. Szczególnie ważny był rozwój stosunków z Niemcami, których udział w naszych zagranicznych obrotach handlowych sięgał już niemal 30%. Waga, jaką przywiązywaliśmy do dobrego sąsiedztwa i współpracy z Niemcami, znajdowała wyraz w bardzo dobrych międzypaństwowych stosunkach politycznych (dialog na najwyższym szczeblu), rozwoju współpracy regionalnej i przygranicznej, dobrym rozwiązywaniu spraw mniejszości, a także w przychylności Niemiec wobec naszych aspiracji integracyjnych (kontrastującej z postawą Francji). Udało się utrzymać, mimo roku wyborczego, dużą dynamikę kontaktów polsko-amerykańskich, w tym zwłaszcza dialogu politycznego (wizyta George'a Busha) oraz wzrostu amerykańskiego zaangażowania gospodarczego w Polsce. Porażka Busha przyniosła zmianę administracji. W programie demokratów sprawy Europy Środkowej znalazły się na odległym planie, z czego wynikało nowe wyzwanie dla polskiej dyplomacji na rok następny.
Takim wyzwaniem stało się...
polifonia1983