Leszek Lernell
Podstawowe zagadnienia penologii
Wstęp:
Najważniejsze pytanie: Czym jest kara? Jakie są jej funkcje?
1. Odpłata za zło
2. Zapobieganie popełnianiu nowych przestępstw przez skazanego- prewencja indywidualna poprzez:
ü unieszkodliwianie sprawcy( odizolowanie od społeczeństwa)
ü odstraszanie
ü poprawę(reedukację, resocjalizację)
3. Powściąganie potencjalnych sprawców od realizacji złych zamiarów-prewencja generalna, społeczna-poprzez: odstraszanie, wychowawcze oddziaływanie na świadomość społeczną
4.Ochrona społeczeństwa
Część pierwsza. Zagadnienia wstępne
Penologia, czyli nauka o karze
Penologia kryminalna
Penologia- nauka o karze(znaczenie etymologiczne)-kara rozumiana jako kara kryminalna czyli wymierzona za przestępstwo
Różnice między karą kryminalną a karą w innych naukach:
Kara w innych naukach jest składnikiem systemu nagród i kar, nie ma samoistnego pola działania tj. kara jest odwrotnością nagrody( kara = utrata spodziewanej nagrody, nagroda =uniknięcie grożącej kary)
Kara kryminalna jest instrumentem w zasadzie samoistnym ( o nagrodzie można mówić tylko w sensie zawieszenia wykonania kary, przedterminowego warunkowego zwolnienia, systemie karania i nagradzania w więzieniu);odwrotnością zachowań karanych- przestępczych, nie są zachowania konformistyczne, ale tzw. dewiacja pozytywna – tylko ona może być nagradzana.
Penologia:
· może być uprawiana jako nauka o genezie i ewolucji form reakcji sił społecznych na przestępstwa(opiera się na badaniach historycznych, etnograficznych i antropologicznych)
· może być pojmowana także jako nauka o racji bytu kary kryminalnej, o jej racjonalizacji =filozofia kary
· czasem występuje jako nauka polityki kryminalnej, która jest nauką o ustawodawczej polityce kryminalnej i penalizacyjnej
· we współczesnej literaturze amerykańskiej występuje też jako nauka o funkcjonowaniu kary kryminalnej, zwłaszcza kary pozbawienia wolności( rozpatruje się w niej zagadnienia działania systemu więziennictwa, instytucji probacyjnych, prewencyjnych czy resocjalizacyjnych funkcji kary)
· może stanowić jedną z podstaw teoretycznych polityki kryminalnej i jej założeń praktycznych( podstawowym zadaniem nauki polityki kryminalnej jest poszukiwanie najbardziej skutecznych metod i środków zapobiegania przestępczości, do których należą kary kryminalne)
Nie ma jednej definicji penologii zagadnienie te jest wciąż otwarte.
Naukowe i filozoficzne podstawy penologii
W sferze penologii poszukuje się odpowiedzi penologii na pytania:
· Czym jest kara kryminalna?
· Jakie są jej cechy dostępne obserwacji intersubiektywnej?
· Jakie są jej powiązania przyczynowo-skutkowe?
Ontologiczne i aksjologiczne pierwiastki kary kryminalnej:
Karę kryminalną z punktu widzenia ontologicznego można opisać jako narzucenie siłą przymusu( przemocy) stosowanego przez panujące siły społeczne jednostce dolegliwości( cierpień, przykrości), lub jako podyktowanie jej siłą przymusu, określonego trybu postępowania =>tworzy się stronę czynną kary; stroną bierną jest jej odczuwanie jako dolegliwości. Bardzo złożoną kwestią jest stosunek wzajemny strony czynnej i biernej kary. Są one ze sobą ściśle sprzężone. Naciskowi wywieranemu na jednostkę. Każda jednostka przeżywa zadawane jej przykrości na swój indywidualny sposób, w miarę swoich doświadczeń życiowych. Ich punktem odniesienia jest nie tylko obiektywna sytuacja osobnicza i społeczna ukaranego, ale także jego cechy osobowości.
Na drodze ujawniania sensu ontologicznego kary kryminalnej pojawiają się także problemy związane z charakterem, z rodzajem cierpień, dolegliwości, jakie kara ta w sobie kryje. Sprowadzają się one na ogół do pozbawienia jednostki pewnych dóbr, jakimi w danym momencie dysponuje lub z jakich korzystać może w przyszłości: pozbawienie życia, pozbawienie wolności, pozbawienie wartości materialnych, pozbawienie prawa do zajmowania stanowisk. Kary te godzą w zasadę równości ludzkiej. Niezbędne są zatem oceny aksjologiczne, ideologiczne i filozoficzne.
Dylemat: sens ontologiczny czy aksjologiczny należy jeszcze rozpatrywać pod względem wzajemnego stosunku przestępstwa i kary. Przestępstwo występuje jako:
· kategoria bytu(zewnętrzne dostępne obserwacji zachowanie człowieka)
· kategoria wartości( konflikt jednostki z grupą społeczną, odchylenie od ustalonych norm postępowania).
Kara kryminalna widziana jest jako skutek prawny przestępstwa, jako reakcja na nie. Zatem należy ją analizować także w tych dwóch kategoriach, kategoriach naciskiem na stanowisko etyczne, aksjologiczne.
Pytanie o racje bytu kary ze stanowiska etycznego, utylitarnego i prawniczego
1. Stanowisko etyczne. Czym usprawiedliwić świadome zorganizowane zadawane przez ludzi(nawet w imieniu państwa) cierpień, dolegliwości? Chodzi o znalezienie podstaw dla moralnego karania. Należy udowodnić, że kara kryminalna może zapobiegać doznawaniu jeszcze głębszych cierpień.
2. Stanowisko utylitarne. Pytanie o skuteczność kary kryminalnej w zapobieganiu przestępczości.
3. Stanowisko prawnicze. Pytanie skąd państwo czerpie prawo podmiotowego stosowania tej kary. Kara jest surowym środkiem przymusu państwowego, jest także skutkiem prawnym przestępstwa.
Struktura kary kryminalnej
Struktura jest układem zróżnicowanych, a zarazem powiązanych ze sobą elementów danego zjawiska oraz ich wzajemne powiązania z całością układu. Tworzenie struktury zjawiska jest procesem myślowym. Struktura ta nie pokrywa się z rzeczywistością empiryczną. Jest tylko rekonstrukcją myślową. W kontekście zagadnień kary kryminalnej możemy wyróżnić:
1. Strukturę wewnętrzną-układ jej zróżnicowanych i powiązanych ze sobą elementów
2. Strukturę zewnętrzną- powiązanie tego układu elementów z inną całością jaką jest przestępstwo, wraz z jej elementami.
Ad.1 Elementy kary kryminalnej:
pozytywne
· nacisk siły przymusu wywierany na jednostkę oraz odbiór tego nacisku przez jednostkę
· pewna dawka przykrości, cierpień zadawanych jednostce i przez nią odbieranych.
· narzucenie jednostce sankcji przymusu określonych reguł postępowania czy nawet trybu życia
· negatywne: różne odmiany deprywacji, którym poddaje się jednostkę: pozbawienie życia, dóbr materialnych itp.
Ad.2. Układ wzajemnych stosunków między przestępstwem a karą przybiera pewne cechy aktu wymiany- przestępstwo wymienia się na karę
Także mechanizmy kary wpływają pośrednio na kształtowanie się obrazu przestępczości.
Część druga Przegląd teorii penologicznych
Zagadnienia ogólne
Wprowadzenie do analizy teorii penologicznych – pojecie koncepcji penologicznej
Koncepcja penologiczna- krystalizujący się w świadomości ludzi pogląd na to, czy i jaki sens ma kara kryminalna.
Chodzi, więc o ideę kary, o system poglądów na sens, racjonalizację kary, a nie o instytucję kary rozwijającą się czy ugruntowaną w danym społeczeństwie.
System poglądów na karę wypływa często z całej filozofii życia człowieka, z jego wizji sprawiedliwości, świata. Kształtowane są one przez ustawodawców, filozofów, społeczeństwo i samych skazanych.
Klasyfikacja teorii kary
Można mówić o dwóch metodach klasyfikacji:
ü Wynotowanie wszystkich teorii i ich segregacja wg wybranych kryteriów podziału (budowa wieloszczeblowych systemów klasyfikacja)
ü Wytyczenie głównych szlaków myślowych, do których można, zatem zaliczyć dane teorie
Podział teorii wg Zachariaego( początek XIX)
§ Bezwzględne( absolutne)- kara jest celem samym w sobie, związana ściśle z popełnieniem przestępstwa
§ Względne(relatywne)- karę traktują instrumentalnie, jako środek do realizacji kary celów użytecznych dla jednostek lub dla społeczeństwa
§ Mieszane(koalicyjne)-uwzględnia oba poglądy
Wg Lernella
Retrybutywne teorie kary – takie, które karę kryminalną uważają za akt odpłaty za zło jakim jest przestępstwo
Prewencyjne teorie kary- sens kary upatrują w zapobieganiu popełnianiu przestępstwa w przyszłości zarówno przez osobę skazaną ( prewencja indywidualna), jak i przezinnych członków społeczeństwa(generalna)
Ten podział rozróżnia teorie z punku widzenia tego, czy czyn jest popełniany w przeszłości czy koncepcje rzutują w przyszłość. Bierzemy więc kryterium czasu. Można więc te grupy nazwać:
1. Retrospektywne teorie kary
2. Prospektywne teorie kary
Koncepcje tego typu określa się jako negatywne teorie kary w przeciwieństwie do pozytywnych koncepcji penologicznych. Inne nazewnictwo to:
Negatywistyczne i kontestatorskie koncepcje penologiczne
Wspólnym punktem wyjścia tych teorii jest przyjęcie z góry twierdzenia, że kara kryminalna jest złem w sobie. Niektóre koncepcje nawiązują do bezspornego faktu, że kara kryminalna jest aktem represji, przemocy stosowanej wobec jednostek, tym samym zasługuje na potępienie.
Metafizyczne „ negatywne teorie kary”- Koncepcja L. Tołstoja
ü Jej cechą charakterystyczną jest jej podkład moralno-religijny, ewangeliczna maksyma „ nie sądźcie, byście nie byli sądzeni”
ü Tołstoj kwestionuje samą możliwość rozróżnienia zła i dobra w skutkach działnia ludzkiego
ü Zła= przestępstwa, nie można likwidować innym złem=karą( „ ognia ogniem się nie gasi”)
ü Odrzuca on ideę kary kryminalnej dlatego też, że jest ona zawsze aktem przemocy zarówno fizycznej, jak i duchowej, godzi w wolność człowieka, która zawsze powinna być respektowana.
Socjologiczne „negatywne” teorie kary- Koncepcja R. Owena
ü Rozpoczyna wywody od hipotezy, że na karę kryminalną można spojrzeć jako na akt odkupienia
ü Uważa, że kara bezużyteczna jest karą bezsensowną i niesprawiedliwą
ü Charakter człowieka determinują jego cechy przyrodzone i czynniki zewnętrzne, warunki społeczne
ü Przestępczość jest produktem układów społecznych, niedostatków w sferze wychowania
ü Człowieka i społeczeństwo można nauczyć żyć bez „wszystkiego”: biedy, niewiedzy, przestępstw i kar
ü Wina nie w jednostce ale w społeczeństwie
ü Przestępstw nie będzie gdy usunie się okoliczności sprzyjające ich popełnianiu
Retrybutywne koncepcje penologiczne
Idea odpłaty w karze
1.Wyróżniamy ilościowe i jakościowe aspekty idei odpłaty w karze-odwołanie się do Arystotelesowskiej kategoryzacji:
· sprawiedliwości retrybutywnej- odpłacenie karą( strona jakościowa kary)
· sprawiedliwości dystrybutywnej- kara proporcjonalna do wagi przestępstwa
Najpierw istniała w historii kara talionu („oko za oko”), dopiero potem pojawiła się myśl, ze kara stanowi odpłatę za przestępstwo
zasada sprawiedliwości dystrybutywnej jest bardziej przydatna dla mechanizmu represji
możemy tu wyróżnić:
ü stopniowanie kary w makroskali- stosowanie proporcji ilościowych kary do przestępstw w ogólnej polityce kryminalnej
ü stopniowanie kary w mikroskali- proporcje w obrębie konkretnej sprawy karnej
Ideę sprawiedliwości retrybutywnej można wyprowadzić tylko z pewnych założeń filozoficznych-reguła odwzajemniania
odwzajemnianie karą za przestępstwo jest jednak aktem wymiany zła na zło.
2. Zagadnienia genezy idei odpłaty w karze
Dylemat :kultura – natura
Na ogół za początek kary kryminalnej uważa się instytucję zemsty krwawej
Obecnie w literaturze toczy się spór czy współczesna kara kryminalna wywodzi się z tej instytucji bo wiele ją wyróżnia:
§ kara kryminalna jest stosowana przez panujące siły społeczne ( a nie przez poszczególnych osobników ludzkich przeciw innym)
§ jest celowa, w określonym kierunku
§ jest jednym z czynników polityki społecznej
nie zatraciła jednak całkowicie swoich pierwiastków emocjonalnych.
Wg Durkheima współczesna kara kryminalna wywodzi się z mitologicznej symbolizacji zemsty krwawej
Wg Kelsena człowiek pierwotny posługiwał się w swej wizji świata ideą odpłaty- gdy spotkało go nieszczęście np.: choroba, myślał, że ten fakt stanowi odpłatę za jego złe postępowanie.
Ta idea odpłaty zakłada, że jest ktoś kto domaga się spełnienia roszczenia, a jest nim bóstwo lub jakaś siła tajemna, która widzi i obserwuje ludzkie uczynki i wymierza kary pojawienie się reguły talionu odzwierciedla także ideę równości biologicznej ludzi
Taka kara zaczęła pełnić funkcję odstraszania.
· Śledząc genezę i ewolucję kary trzeba wyodrębnić narodziny i rozwój kary od powstania do kształtowania się instytucji kart. Instytucja ta może być pojmowana obiektywnie i subiektywnie: jako obiektywny akt wymiany: rzecz za rzecz zdarzenie za zdarzenie
· jako moment subiektywny: percepcja aktu wymiany między tym kto bierze i tym kto daje, płaci(płaci zawsze złoczyńca);
Dawniej było bóstwo potem pokrzywdzony i jego najbliżsi, najbliżsi potem heteronomiczne siły społeczne, ludzie rządzący grupą społeczną, państwo.
Klasyfikacja retrybutywnych koncepcji penologicznych:
1. Absolutne- sens odpłaty w samej karze
2. Retrybutywne- szukają wytłumaczenia w jednostce i społeczeństwie. Pierwsza grupa nie odwołuje się do empirii, wychodzi z założenia, że nie potrafimy za pomocą doświadczenia udowodnić idei odpłaty utajonej w karze. Druga poszukuje dla swych koncepcji bazy empirycznej, sięga do obserwacji procesów zachodzących w rzeczywistości ludzkiej, społecznej.
Teoria odwetu moralnego ( sprawiedliwego) I. Kanta
-S. Poznyszew określa koncepcję Kanta jako „ teorię odwetu subiektywnego”. U podstaw koncepcji leżą poglądy na moralność, prawo, sprawiedliwość. Główne założenia idei moralnej Kanta:
ü treść moralna czynu człowieka mieści się w spełnieniu przez niego obowiązku
ü działać moralnie oznacza działać tak jak nakazuje obowiązek
ü nie wystarcza tylko działanie z obowiązkiem jeśli człowiek kieruje się jeszcze innymi pobudkami- działanie moralne to czysta forma obowiązku
ü wartość moralna obowiązku nie zależy od zamiaru ani od przedmiotu i następstw czynu, ale od funkcji woli
ü przesłanką działania moralnego jest dobra wola sama w sobie
ü akt woli zachowuje swą wartość nawet gdy ze względu na los nie da się zrealizować
ü wg Kanta zasada moralna formułowana jest a priori , czyn dobry jest imperatywem kategorycznym
ü imperatyw kategoryczny brzmi: „ Postępuj tylko wg takiej maksymy, dzięki której możesz chcieć, żeby stała się prawem powszechnym
ü fundamentem prawa i moralności jest zasada, że celem pozostaje zawsze człowiek
ü podstawa wszelkiego praktycznego prawodawstwa jest obiektywnie ugruntowana na zasadach i formie powszechności
ü podmiotem prawa jest każda istot rozumna jako cel sama w sobie
ü prawo jest konieczne dla regulowania stosunków między ludźmi
Kant zakłada czysto represyjną wartość prawa- groźba represji jest warunkiem współpracy i solidarności ludzkiej.
ü Przestępstwa prywatne to nadużycie osobistego zaufania
ü Przestępstwa publiczne: zakłócają wzajemne stosunki bo są manifestacją negatywnej postawy jednostki wobec społeczeństwa.
ü Domaga się odpłaty złem za zło, karcza przestępstwo
ü Kara jest regułą działającą niejako samoczynnie
ü Bez sprawiedliwości byt traci jakikolwiek sens
ü Uzasadnienie kary leży w samym akcie przestępstwa
Te założenia odnoszą się do sprawiedliwości retrybutywnej. Z idei sprawiedliwości Kant wyprowadza wnioski odnoszące się do ilościowej strony kary, głosząc zasadę, że kara powinna być pod względem wymiarów równa popełnionemu przestępstwu. Kryterium wartościowania ma być intensywność działania kary na przestępcę. W teorii KANTA JEST JEDNAK Sprzeczność, którą próbowali pokonać jego uczniowie:
Hanke :akt czystej odpłaty ma pierwiastki moralne, przeżycie poczucia winy
Zachariae: wartościowanie społeczeństwa i kary g wspólnego miernika, jakim jest wolność.
Teorie odwetu dialektycznego(jurydycznego)-G.W.F Hegel
1. Wstępne założenia metodologiczne.
Hegel wychodzi z założenia, że rozważając wzajemne więzi między przestępstwem karą w sensie egzystencjalnym nie potrafimy znaleźć racji dla kary.
Jedno zło nie daje się wymienić na inne zło, bo prowadzi to do jedynie pomnożenia istniejącego zła
punktem wyjścia teorii są obiektywne procesy rządzące rozwojem idei
Hegel nie pragnął ogarnąć w całość procesu rozwojowego świata za pomocą metody dialektycznej- świat to ciągły nieskończony rozwój urzeczywistniającej się idei absolutnej wcielającej się w ludzkie działanie i myślenie, w historię
Ten proces przesuwa się przez trzy etapy:
1.odnosi się do czystego, abstrakcyjnego myślenia o samym sobie
2.filozofia przyrody- idea objawia się w przyrodzie, stając się czymś zewnętrznym dla istoty myślącej
3.Powrót podmiotu myślącego do siebie
Z tych generalnych założeń Hegel wyprowadza zasadnicze pojęcia na wolność, wolną wolę, które są punktem wyjścia analizy istoty państwa, prawa i przestępstwa, kary.
Podstawą wolności ludzi jest ich samowiedza, ich zdolność do abstrahowania od wszystkiego, co istnieje i ich zdolność do określania samych siebie.
Wolna wola nie oznacza woli całkiem arbitralnej
Wolność i wolna wola ujęte są jako kategorie zupełnie zewnętrzne, obiektywne.
2. Poglądy Hegla na karę kryminalną
ü Apologia państwa, idea całkowitej supremacji nad jednostką
ü Działalność państwa jest przy tym tak ogromna, że jednostka w tym zestawieniu nie ma szans
ü System prawny jest królestwem urzeczywistniającym wolność
ü Tak rozumiane prawo nie ma egzystencji zewnętrznej, nie może być zatem pogwałcone
ü Przestępstwo nie ma własnego bytu – jest czymś pochodnym względem prawa
ü Hegel wyróżnia trzy rodzaje bezprawia:
1. Cywile( naiwne) – sprawca nie zdaje sobie sprawy z tego, że wchodzi w kolizję z wolą ogólna wcieloną w prawo
2. Oszustwo- sprawce zataja zerwanie z wolą ogólną
3. Przestępstwo w ścisłym znaczeniu tj. gdy sprawca manifestuje, objawia w czynie swoją wolę jednostkową- usiłuje pogwałcić wolę ogólną
Wg Hegla kara jest zaprzeczeniem zaprzeczenia- skoro przestępstwo jest zawsze czymś negatywnym, kara znosząca je jest przywróceniem prawa
Teza( wola ogólna wcielona w prawo)- ANTYTEZA(przestępstwo)-SYNTEZA(kara-powrót do prawa)
Sprawiedliwość to antyteza bezprawia. Kara jako gwałt na przestępcy nie jest tylko sprawiedliwa sama w sobie, ale jest także wolą w sobie przestępcy, jest istnieniem jego wolności, jego prawa
Przestępca jako istota rozumna zawsze pozostaje podmiotem kary, ponieważ człowiek realizuje się w każdym akcie jego zachowania znaczącego.
Podejmując zachowanie negatywne daje tym samym wyraz dążenia do zamanifestowania swojej wolności. Wymiar kary jest zagadnieniem wtórnym do samej jej idei- równości miar kar i przestępstwa nie można stwierdzić empirycznie – nie każdy człowiek wyposażony jest w takie same dobra.
Karą kryminalną powszechnie jest pozbawienie wolności ( nie można zatem założyć zasady odwetu, bo musiałaby być stosowana za przestępstwa pozbawienia kogoś wolności.
Jako skalę miary trzeba wziąć wartość wewnętrzną kary i przestępstwa- kryterium równowartości. Hegel rozważa różnicę między karą a zemstą:
ü Zemsta może być sprawiedliwa, ale zawsze zawiera pierwiastek subiektywny
...
michallek94