BIBLIOTEKA NARODOWA Seria Ii PLUTARCH Z CHERONEI �YWOTY S�AWNYCH Mʯ�W PRZE�O�Y� MIECZYS�AW BRO�EK Adiunkt Uniw. Jagiell. WST�PEM OPATRZY� TADEUSZ SINKO Zak�ad im. Osolli�skich Wydanie trzecie Wroc�aw 1953 r. Pierwsze wydanie Krak�w 1921 r. WST�P Grecja w I wieku n. e. Wolno�� Grecji og�oszona uroczy�cie w r. 196 przez' zwyci�skich w dru- giej wojnie macedo�skiej Rzymian sko�czy�a si� w p� wieku p�niej (146) na ruinach Koryntu, g��wnego miasta w Zwi�zku Achajskim, ostatniej ostoi niepodleg�o�ci greckiej. Ze spadku po tym Zwi�zku nie utworzyli Rzymianie na razie osobnej prowincji, lecz jako Achaj� wraz z reszt� Grecji oddali pod zarz�d namiestnika nowej od r. 148 prowincji, Macedonii. Na Peloponezie zostawili nie- podleg�o�� i dawny ustr�j Sparcie, a 18 nadbrze�- nych miast lako�skich zorganizowali w samodzielny zwi�zek. Inne miasta Peloponezu i reszty Grecji za- chowa�y wprawdzie oficjalnie wolno��, a raczej lo- kaln� autonomi�, ale poddane by�y kontroli namiest- nika macedo�skiego, o ile nie zosta�y uznane za nie- zale�nych sprzymierze�c�w narodu rzymskiego. Do takich cwitates liherae et foederatae nale�a�y pr�cz Sparty Ateny (z nale��cymi do nich wyspami), do liberae w Beocji Tanagra, Tespie, Plateje, w Focydzie Y\f GRECJA W I WIEKU PRZED N. E. Delfy, Abae, Elateja, w Lokrydzie Amfissa. By�y to po zburzeniu Koryntu najwi�ksze (przeci�tnie 10- tysi�czne) miasta opustosza�ej i wyludnionej Grecji. Zachowa�y one ustr�j ojczysty, przewa�nie umiarko- wanie demokratyczny, oparty od czas�w macedo�- skich na warstwach posiadaj�cych ziemi�, zachowa�y niewolnik�w i czynszowe nieruchomo�ci w mie�cie i nie okazywa�y tendencyj rozwojowych, nie ros�y, '\- lecz raczej mala�y, kurczy�y si� z powodu wylud- nienia. Ju� w po�owie II w. przed n. e. historyk Polibiusz zanotowa�, �e za jego czas�w Grecy unikaj� ma�- �e�stw i potomstwa, co wp�ywa na zmniejszenie si� liczby obywateli, cho� ani wielkie wojny, ani zarazy nie nawiedzi�y kraju. Ale i te plagi przysz�y, przede wszystkim wielka wojna w zwi�zku z wyst�pieniem przeciw Rzymianom kr�la Paflagonii Mitrydatesa, kt�ry w r. 88 wezwa� do zrzucenia jarzma rzym- skiego najpierw Grek�w w Azji Mn. i na wyspach, potem i na kontynencie, dok�d wyprawi� armi� pod wodz� Archealosa. Poparli go Spartanie, Achajowie, Beoci a przede wszystkim Ate�czycy. Przeciw nim zwr�ci� si� najpierw przybywaj�cy do Grecji na wiosn� roku 87 z trzydziestotysi�czn� armi� Sulla, obieg� Ateny i po kilkumiesi�cznym obl�eniu zdo- by� szturmem wyg�odnia�e miasto (l marca 86). Tyl- ko dla s�awy dawnych Aten darowano �ycie niedo-' bitkom i uszanowano zabytkow� architektur� (jedy- nie port Pireus zosta� gruntownie zburzony); inne skarby sztuki i nauki (bibliotek� Arystotelesa i Teo- WYLUDNIENIE GRECJI W I WIEKU N. E. V frasta) pos�a� Sulla do Rzymu. Kl�ska Archealosa pod Cherone�, a drugiego wodza przys�anego przez Mitrydatesa z nowym wojskiem pod Orchomenos (w jesieni 86) pogrzeba�a te� ostatnie nadzieje wy- zwolenia Grek�w. Dwudziestoletnia wojna domowa w Rzymie roz- strzygn�a si� po trzykro� na ziemiach greckich: Farsalus w Tesalii (czerwiec 48, Cezar bije Pomp�-- ]usza), Filippi w Macedonii (41, Antoniusz i Oktawian pokonuj� morderc�w Cezara, Brutusa i Kasjusza), Akcjum w Akarnanii nad zatok� Ambracyjsk� (2 wrze�nia 31 r., Oktawian zwyci�a Antoniusza), to trzy g��wne stacje niszczenia Grecji przez przemarsze wojsk, kwaterunki, kontrybucje. Zniszczenie i wy- ludnienie kraju by�o takie, �e wed�ug �wiadectwa Plutarcha (De defectu oraculorum 8) odnosz�cego si� do ko�ca I w. n. e. ca�a Grecja nie mog�aby spo�r�d zamo�niejszych obywateli (niby z drugiej klasy ma- j�tkowej Klistenesa w Atenach) wystawi� 3.000 ci�- kozbrojnych, cho� niegdy� sama Megara, najmniejsze z pa�stw greckich, takiego kontyngentu dostarczy�a do bitwy pod Platejami (r. 479). Pireus by� za Augusta ma�� wiosk� z kilku domami, odwiedzan� przez tu- ryst�w z powodu starych fresk�w w opuszczonych �wi�tyniach, a Teby, jak i inne stare miasta w Beocji (z wyj�tkiem Tanagry i Tespi�w), du�ymi wsiami. Charakterystyczny dla wielu ma�ych miast prowin- cjonalnych ok. r. 100 n. e. jest chyba taki obrazek z Eubei (nale��cej cz�ciowo do Aten), w Mowie eubeyskiej (OT, 7) Diona z Prusy: �Przed bramami VI KOLONIE RZYMSKIE miasta grunta zdzicza�e, zaros�e; w murach place przewa�nie zasiane lub zamienione na pastwiska. W gimnazjum miejskim si� orze, na rynku pasie si� byd�o". Pauzaniasza Przewodnik po Helladzie, napisany pod koniec panowania M. Aurelego, jest g��wnie przewodnikiem po ruinach dawnej �wiet- no�ci. Tak n�dznie wygl�da�a Grecja pod koniec ,,z�otego wieku" ludzko�ci, s�awionego ok. r. 154' przez sofist� Eliusza Arystydesa (Pochwa�a Rzymu, or. 26 K) jako skutek pokoju Augustowego (Pax Augusta). To, co na tym cmentarzysku greckim d�wiga�o si� z ruin, by�o przewa�nie dzie�em Rzymian. Cezar za- �o�y� w r. 46 jako koloni� rzymsk� nowy Korynt (colonza laus lulia Corinthus), Oktawian w r. 30 \ w pobli�u Akcjum koloni� rzymsk� Nikopolis, a w p�nocno-zachodniej Achai port Patraj (colonia Julia Aroe Patrensis). Patraj zast�pi�y Naupli� .i zu- pe�nie zaniedbany port Argos. Te trzy kolonie rzym- skie zhellenizowa�y si� bardzo'szybko i rozwija�y si� gwa�townie, bogac�c kupc�w i bankier�w nie tylko rzymskich ale i greckich i zatrudniaj�c pr�cz nie- wolnik�w bardzo wielu wolnych rzemie�lnik�w i wy- -robnik�w. August otacza� opiek� ca�� Achaj� (jak nazwano usamodzielnion� prowincj� obejmuj�c� Pe- loponez i Grecj� �rodkow�), zw�aszcza Ateny, a dla stworzenia pozor�w jedno�ci prowincji, rozbitej na autonomiczne miasta i miasteczka, zorganizowa� na nowo star� Amfiktioni� delfick�. W��czywszy do niej ACHAJA VII Epir i Macedoni�, przyzna� wp�yw na zarz�d maj�t- k�w �wi�tyni Apollona i doz�r nad kultem wraz z igrzyskami pytyjskimi (bo do tego ogranicza�a si� w�adza amfiktion�w) pr�cz Delf i je�yk�w � Ate�- czykom i Nikopolitanom. O�ywienie dawnych igrzysk og�lnogreckich (w Olimpii, Delfach, Nemei i na Istmie) czy lokal- nych (np. podczas Panatenaj�w) i nowych (np. Pan- helleni�w wprowadzonych przez Hadriana w Ate- nach) i popieranie ich przez cesarzy (pierwszym rzymskim zwyci�zc� olimpijskim za Augusta by� m�ody Tyberiusz, p�niejszy cesarz) nie by�o wpraw- dzie specjalno�ci� greck�, bo rozci�ga�o si� na ca�e imperium, ale w Grecji stanowi�o g��wn� trosk� autonomicznych rz�d�w, chocia� rozpowszechnienie sportu nie ��czy�o si� teraz z piel�gnowaniem kul- tury fizycznej u przysz�ych �o�nierzy. Prowincja Achaja, kt�ra posiada�a najwi�cej atlet�w i bokse- r�w, dostarcza�a najmniej �o�nierzy do armii rzym- skiej; nie uwzgl�dniano jej prawie przy rekrutacji b�d� z powodu lichej kondycji fizycznej ch�op�w greckich, b�d� z powodu niech�ci do elementu grec- kiego w armii. Dost�p do cywilnej s�u�by pa�stwo- wej utrudnia�a Grekom nieznajomo�� �aciny i niech�� do jej uczenia si�; urz�dowe kariery wyzwole�c�w greckich na dworze cesarza Klaudiusza stanowi� wy- j�tek, a rozporz�dzenie Klaudiusza, by Grekom nie rozumiej�cym �aciny odebra� obywatelstwo, by�o pomys�em dziwaka, nie maj�cym praktycznego zna- czenia w pa�stwie dwuj�zycznym. Wybrykiem Ne- RZ�DY RZYMSKIE rona by�o og�oszenie przez niego w r. 66 w Koryncie podczas igrzysk istmijskich niepodleg�o�ci ca�ej Grecji, zwolnionej od panowania rzymskiego, re- prezentowanego przez namiestnika, i od podatk�w � na r�wni z Italikami. Proklamacja ta wywo�a�a w rozmaitych stronach rozruchy i bijatyki, p�ki ju� po kilku miesi�cach Wespazjan nie przywr�ci� daw- nego ustroju prowincjonalnego, o�wiadczaj�c przy tym, �e Grecy oduczyli si� �ycia w wolno�ci. Przekona� si� by� o tym ju� August, kt�ry widzia� si� zmuszonym zakaza� Radzie ate�skiej bezwstyd- nego handlowania prawem obywatelstwa tudzie� pomnikami i dyplomami honorowymi dla rozmaitych bogatych ,,dobroczy�c�w". Pustki w kasie rz�dowej �atano nawet sprzedawaniem cz�ci ,,pa�stwa" ate�- skiego, mianowicie drobnych wysp, mi�dzy innymi Salaminy. Odkupi� j� od prywatnego nabywcy Juliusz Nikanor i odda� Ate�czykom, kt�rzy za to nazwali go w dekrecie dzi�kczynnym ,,nowym Temistoklesem" (jako �e ten odni�s� niegdy� s�awne zwyci�stwo pod Salamin�), a poniewa� pisywa� jakie� wiersze, doda- no mu przydomek ,,nowego Homera". Nie brak�o te� w �wczesnych Atenach rozruch�w g�odnego ludu, a urz�dnik, kt�ry z ramienia Senatu rzymskiego za- rz�dza� ca�� Achaj�, nie umia� im zapobiec. Dlatego �wietny administrator, jakim by� Tyberiusz, wzi�� Macedoni� i Achaj� pod zarz�d cesarski, ale cesarz Klaudiusz przywr�ci� dawn� administracj� prowincji senatorskiej. By�a ona bardzo liberalna i tolerowa�a ��czenie si�'drobnych miast w zwi�zki. S�yszymy np. WZROST SAMOPOCZUCIA GREK�W IX o zwi�zku Beot�w obejmuj�cym tak�e ma�e miejsco- wo�ci na p�noc od Beocji i wysp� Eubej�. Znaczenie ich by�o g��wnie kultowe, jak dawniej w nabo�e�- stwach rodowych i gminnych. W niejednym miasteczku prowincjonalnym, kt�re z powodu ub�stwa nie mog�o sobie pozwoli� na zbytki wielkomiejskie, zachowa�y si� staro�wieckie obyczaje. Do miast prowincjonalnych nale�a�y i �wczesne Ateny. Oto jak satyryk Lucjan (Lukianos) z syryj- skich Samosat por�wnywa (w Nigrinusie) �ycie w Rzymie z �yciem w Atenach: tam kr�puj�ce przy- j�cia, uci��liwa wygoda w�r�d t�um�w s�u�by, smut-. ne nast�pstwa rozpusty, m�ki ambicji, wszystko w nadmiarze pe�nym niepokoju; tu (w Atenach) wdzi�k ub�stwa, swoboda rozmowy przyjacielskiej, wolny czas na rozkosze umys�owe, mo�liwo�� �ycia spokojnego i radosnego. �Jak by� m�g� � pyta Grek przyjaciela z prowincji � opu�ci� �wiat�o s�o�ca, Hellad�, i jej szcz�cie i swobod� zamieni� na ten t�ok wielkomiejski?" Najlepsi Hellenowie nie chcieli si� zamienia� z Rzymianami. By�o to wynikiem wzmo�onego samopoczucia Grek�w i ich zapatrzenia si� w przesz�o��. �*� II Wzrost poczucia narodowego Grek�w i ich ucieczka w wielk� przesz�o��. Co Horacy (Epist. II l) zwi�le wyrazi� w wierszu o zwyci�onej Grecji, kt�ra wzi�a w niewol� nieokrzesanego zwyci�zc�, ...
kobazyl