W�adys�aw Zaczy�ski PRACA BADAWCZA NAUCZYCIELA Wydanie czwarte Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne Warszawa 1995 SPIS TRE�CI Wst�p do nowego wydania ................... 7 RozdzIa� 1 . Badanie naukowe a nauczycielskie do�wiadczenie krytyczne . 9 Co to jest badanie naukowe? .................... 9 Do�wiadczenie krytyczne i udzia� nauczycieli w badaniach pedagogicznych . . . . 10 Co bada pedagogika? ....................... 15 Co to jest metoda bada� pedagogicznych? ................ 16 Rozdzia� 2. Charakterystyka zasad bada� pedagogicznych ...... 21 Zasady dotycz�ce subiektywno�ci uczestnik�w badania naukowego ....... 21 Zasady - instrukcje odnosz�ce si� do czynno�ci zewn�trznych badania....... 24 Rozdzia� 3. Etapy badania naukowego ............... 29 Etap sytuacji problemowej ..................... 30 Etap formu�owania problemu .................... 31 Etap formu�owania hipotezy roboczej ................. 32 Etap weryfikacji wewn�trznej .................... 34 Etap weryfikacji zewn�trznej . ...... .";.-;>"��;.\-.. c .... ..;��:. ;�x..� � 36 Etap wnioskowania ko�cowego. ...... .,-. ,.'....... .... . 46 Rozdzia� 4. Warsztat pisarski nauczy ciela-badacza .......... 51 Koncepcja bada� ........................ 51 Opis wynik�w bada� ....................... 55 Rozdzia� 5. Hipoteza robocza - jej znaczenie, pochodzenie i drogi weryfikacji ........ -" i;fc;;~w;-.^.c- ;.: ......... .\ 60 Co to jest hipoteza robocza? .................... ._ 60 Funkcja poznawcza hipotezy roboczej . . . ... , ,;'.,:..- . . ... , .1.0 , ,..,,.. ... . 61 Cechy dobrej hipotezy roboczej. ........ ;:. ~. .�f';-: . .-. . . -. . . 62 Droga dochodzenia do hipotezy roboczej ................ 64 Niebezpiecze�stwo b��d�w ..................... 66 Rozdzia� 6. Metoda obserwacji-jej techniki i granice poznawcze ... 69 69 70 71 Co to jest obserwacja? Rodzaje obserwacji . Jaka ma by� obserwacja? Techniczne �rodki obserwacji .................... 73 6 Spis tre�ci Sposoby utrwalania spostrze�e� w obserwacji naukowej ........... 78 Cechy osobowe obserwatora .................... 81 Do jakich wniosk�w upowa��nia badacza obserwacja? ........... 83 Rozdzia� 7. Metoda i techniki eksperymentu pedagogicznego ..... 86 Eksperyment a obserwacja ..................... 86 Co to jest eksperyment? .... ,; ................. 87 Eksperyment laboratoryjny i eksperyment pedagogiczny ........... 88 Logiczne podstawy eksperymentu .................. 90 Organizacja i techniki bada� eksperymentalnych . . . ;^a>^!".i . �w.i.. .... 93 Granice stosowalno�ci eksperymentu w pedagogice .... .;�.'';�� �.' ..... 106 Rozdzia� 8. Test pedagogiczny .................. 110 Co to jesttest? ......................... 111 Instrukcje okre�laj�ce spos�b stosowania testu .............. 115 Rodzaje test�w pedagogicznych . . . . . .. . . ..-. .'-"��ty"; ...... 117 Sposoby konstruowania test�w ................... 118 Profil pedagogiczny ....................... 127 Wskaz�wki praktyczne stosowania test�w pedagogicznych .......... 130 i Analiza danych z bada� testowych .................. 132 Rozdzia� 9. Badanie stosunk�w spo�ecznych w grupach r�wie�niczych - metoda socjometryczna .................... 135 Graficzna analiza danych socjometrycznych ............... 138 j Ilo�ciowa analiza danych socjometrycznych ............... 140 � Krytyka socjometrii ....................... 144 j. Warto�ci poznawcze socjometrii ................... 145 i Rozdzia� 10. Wywiad i ankieta jako metody bada� pedagogicznych . . 146 Metoda wywiadu i jej warianty ................... 147 Zaufanie jako warunek powodzenia badawczego w wywiadzie ......... 148 � Przygotowanie wywiadu i ankiety . .................. 148 t, Wymagania stawiane pytaniom w wywiadzie i ankiecie . . . . . . . . ... 149 l Rodzaje kwestionariuszy ankiet. ................... 150 ? Warto�� poznawcza metody ankietowej ............ .'"'.' �^'^ . ' 153 ; Rozdzia� 11. Dokumenty i ich analiza w badaniach pedagogicznych . . 158 | Co to jest dokument? . ...................... 158 Rodzaje dokument�w ........................ 159 Na czym polega warto�� poznawcza dokument�w? . . .':.;; . �. ,;�-( ..A.Mi', . 161 t Metody analizy dokument�w .................... 164 Jednostki tre�ciowe analizy ..................... 169 Bibliografia .......................... 171 WST�P DO NOWEGO WYDANIA Zachowanie dawnego tytu�u ksi��ki zdaje si� pozostawa� w sprzeczno�ci z najnowszymi tendencjami w zakresie tak ontologii, jak i metodologii nauk o wychowaniu. Obecnie bowiem ch�tniej odwo�ujemy si�, do takich wyra�e�, jak innowacja, innowatyka lub wprost tw�rczo��, kreacja, kreatywno��, w domy�le - dzia�a� nauczyciela. Tytu� Praca badawcza brzmi mo�e banalnie, ale oddaje to, co jest warto�ci� trwa�� w nauczycielskiej pracy i co jest jednocze�nie przyj�tym w tej ksi��ce za�o�eniem. T� warto�ci� trwa�� w zawodzie nauczycielskim jest do�wiadczenie, w tym tak�e zawodowe. Od zarania dziej�w bowiem powierzano wychowanie m�odych pokole� ludziom legitymuj�cym si� bogatym i uznanym do�wiadczeniem, na kt�rym by� oparty ich pedagogiczny autorytet. Obecnie, cz�sto nie wiadomo dlaczego, uto�samia si� do�wiadczenie z rutyn�, schematyzmem dzia�a�. I przez takie fa�szywe w istocie uto�samienie przeciwstawia si� do�wiadczenie innowacyjno�ci, i to za wszelk� cen�, wbrew temu, co podpowiada nauczycielom w�a�nie (!) ich do�wiadczenie. Prawd� jest to, �e wieloletnie praktyka zawodowa mo�e prowadzi�, i niekiedy prowadzi, do negatywnie ocenianej rutyny, do ,, skostnienia" zawodowego. Ale z faktu wyst�powania schematycznych dzia�a� nauczycielskich nie wynika wcale, �e za zrutynizowanie czynno�ci nauczycielskich odpowiedzialny jest jedynie czas praktykowania zawodowego. Tu odpowiedzialny jest, mi�dzy wieloma innymi czynnikami, stosunek intelektu nauczyciela do wykonywanych czynno�ci. Ten stosunek do praktyki mo�e by� refleksyjny i bezrefleksyjny, bezkrytyczny i krytyczny. Nas interesowa� b�dzie nie dowolne do�wiadczenie, ale takie do�wiadczenie, kt�re Z. Mys�akowski nazwa� trafnie do�wiadczeniem krytycznym. Do�wiadczenie krytyczne za� jest bardzo bliskie temu, co w literaturze fachowej jest nazywane badaniem naukowym. Praca badawcza nauczyciela w przyj�tym tu rozumieniu jest szczeg�ln� technik� gromadzenia przez nauczyciela do�wiadczenia krytycznego. Zachowany tytu� ksi��ki zawiera sugesti�, �e nauczanie i wychowanie nie jest przeciwstawne poznawaniu tych proces�w, a wi�c �e nie ma opozycji 8 Wst�p do nowego wydania mi�dzy nauczycielskim dzia�aniem a krytyczn� nad ni� refleksj�, kt�ra w optymalnej postaci jest to�sama z badaniem w�asnego nauczycielskiego warsztatu pracy. Nie mo�na przecie� oddzieli� autentycznej "tw�rczo�ci pedagogicznej" - by odwo�a� si� do modnego wyra�enia - od rzetelnego, dok�adnego, czyli prawdziwego, poznania tej rzeczywisto�ci, kt�rej tw�rczo�� ma dotyczy�. Wyra�enie "praca badawcza naucz yciela" znakomicie sytuuje si�, co nale�y uzna� za paradoks, w zmienionym kontek�cie teoretycznym pedagogiki wsp�czesnej. Zrywa z radykalnym i charakterystycznym dla scjen-tyzmu przeciwstawianiem nauki, teorii - praktyce i jednocze�nie podtrzymuje warto�� do�wiadczenia w poznawaniu tego obszaru rzeczywisto�ci, w kt�rym wypad�o nauczycielowi dzia�a�. Je�eli jednak pedagogika ma by� uprawiana w spos�b naukowy, to jej metodologii nie mo�na traktowa� jako programowej opozycji do metodologicznego programu neopozytywizmu. Takie bowiem stanowisko ��czy si� w�a�nie z fa�szywym, zatem nies�usznym, "programowym" odrzucaniem wszelkich metodologicznych postulat�w pozytywizmu tylko dlatego, �e zosta�y urobione na jego gruncie. Czym�e zatem jest poznanie naukowe, je�eli nie jest i by� nie musi spe�nianiem warunk�w scjentystycznego modelu badania naukowego? Nie mo�e te� by� modelem bada� brak modelu, czyli dowolno��, a wi�c poznawanie bez �adnych kanon�w poza wszelkimi kanonami, regu�ami, czyli - metodologiczny woluntaryzm. Ksi��ka ma by� propozycj� gromadzenia do�wiadczenia krytycznego optymalnie zbli�aj�cego si� do badania naukowego, kt�re nie b�d�c dowolne, nie b�dzie te� "scjentystyczne". Wierz�, �e to istotnie zmienione wydanie Pracy badawczej nauczyciela b�dzie si� cieszy� podobnym uznaniem czytelnik�w, jakim obdarowane by�y wydania poprzednie. Autor BADANIE NAUKOWE A NAUCZYCIELSKIE DO�WIADCZENIE KRYTYCZNE Co to jest badanie naukowe? Badanie naukowe jest wieloetapowym procesem zr�nicowanych wewn�trznie dzia�a� maj�cych zapewni� nam obiektywne, dok�adne i wyczerpuj�ce poznanie wybranego wycinka rzeczywisto�ci przyrodniczej, technicznej, spo�ecznej lub kulturowej. Jest wi�c post�powaniem regulowanym normami typu prakseologicznego. W szeregu ostatnio wydanych prac z zakresu metodologii bada� pedagogicznych definiuje si� w podobny spos�b poj�cie metody, co - jak zobaczymy p�niej - nie jest propozycj� nazbyt udan�'. Badanie naukowe nie jest zakresowe to�same z metod� badania naukowego; badania mog� i powinny by� realizowane przy u�yciu wielu r�nych metod. Badanie naukowe jest przecie� podobne do wszelkiego poznania otaczaj�cego nas �wiata. Przebiega zawsze w zasadniczym swoim toku w ten spos�b, �e wychodz�c od dzia�ania praktycznego, od. bezpo�redniego do�wiadczenia, od tego, co obserwowalne, przechodzi ponownie do praktyki poprzez etap po�redni - uog�lnione poznanie. Badanie jest tylko, jak trafnie pisze J. Kmita, przedmiotem wyspecjalizowanej praktyki spo�ecznej2. �wiat uczonych, przynajmniej w pedagogice, nie stanowi kr�gu hermetycznie zamkni�tego. Potrzeby praktyczne zmusi�y ludzi do szukania coraz doskonalszych i skuteczniejszych sposob�w poznawania rzeczy i zjawisk. W ten spos�b, drog� ewolucyjnych przekszta�ce�, wyemancypowa�o si� z poznania- potocznego badanie naukowe. Wyprowadzane z bada� wnioski i uog�lnienia zacz�y si� sk�ada� na to, co dzisiaj nazywamy nauk�. ' Por.: "Metoda jest zespo�em czynno�ci i zabieg�w zmierzaj�cych do poznania okre�lonego przedmiotu"; "Metoda... zawiera w sobie szereg dzia�a� o r�nym charakterze...". W: T. Pilch Metodologia pedagogicznych bada� �rodowiskowych...
AGA.CZARNA10