Schiller Fryderyk - Co to jest historia powszechna.pdf - Filozofia -ksiazki - Likonks

Fryderyk Schiller – Co to jest historia powszechna i po co ją studiujemy?

Fryderyk Schiller

CO TO JEST HISTORIA POWSZECHNA I PO CO JĄ STUDIUJEMY? 1

(Akademicka mowa inauguracyjna, wygłoszona przez Fryderyka Schillera, profesora filozofii w

Jenie, z okazji rozpoczęcia jego wykładów)

Radosna to dla mnie i zaszczytna misja, moi wielce szanowni Panowie i Państwo, przemierzać

wraz z Wami w przyszłości ów obszar, który myślącemu obserwatorowi dostarcza tak licznych

pouczeń, a światowemu człowiekowi czynu stawia do naśladowania tak wspaniałe wzory; obszar,

który przed filozofem odsłania tak ważne treści poznawcze, a dla wszystkich na równi stanowi tak

bogate źródło najszlachetniejszych przyjemności; wielki, rozległy obszar dziejów powszechnych.

Widok tylu znamienitych młodzieńców, których skupiła tu wokół mnie żądza wiedzy i pośród których

może budzi się już jakiś wybitny geniusz dla nadchodzącej epoki – ten widok czyni mi z mego

obowiązku przyjemność; lecz zarazem daje mi w całej pełni odczuć jego powagę i ciężar. Im większy

jest ów dar, jaki mam Wam przekazać – a cóż większego niźli prawdę może dać człowiekowi

człowiek? – z tym większą troską dbać muszę o to, by wartość jego nie pomniejszyła się w moich

rękach. Im żywsza i świeższa jest chłonność Waszych umysłów w tym najszczęśliwszym okresie ich

działania, im gwałtowniej rozpalają się Wasze młodzieńcze uczucia, tym usilniej wymagać muszę od

siebie starań, aby entuzjazm ten, który wzbudzać winna tylko prawda, nie został w złudzie i fałszu

roztrwoniony niegodnie.

Rozległa i płodna jest kraina dziejów. W jej obrębie leży cały nasz świat wartości moralnych.

Historia nieustannie towarzyszy człowiekowi we wszystkich sytuacjach, jakie ten przeżywa, i w

zmiennych kształtach jego mniemań. Towarzyszy mu w jego głupocie i mądrości, w jego zepsuciu i

szlachetności. Z wszystkiego, co człowiek w z i ą ł i c o d a ł , historia składać musi rachunek.

Także i wśród Was wszystkich nie ma chyba nikogo, komu dzieje nie miałyby czegoś ważnego do

powiedzenia. Połączą się gdzieś z nimi różne drogi Waszych przyszłych powołań. Jest wszakże jedno

takie powołanie, które dzielicie wszyscy w równym stopniu – to, które przynieśliście ze sobą na ten

świat. Ukształtować i rozwinąć własne człowieczeństwo – oto ono. A właśnie do człowieka

przemawia historia.

Nim jednak będę mógł ściślej określić, moi szanowni Państwo, czego winniście spodziewać

się po tym przedmiocie, i zanim wskażę owo powiązanie, jakie łączy go z właściwym celem Waszych

tak rozmaitych studiów, nie bez pożytku będzie, abyśmy naprzód osiągnęli zgodę co do tego właśnie

c e l u W a s z y c h s t u d i ó w . Wstępne wyjaśnienie tej sprawy wydaje mi się być właściwym i

godnym początkiem naszej przyszłej więzi akademickiej, a przy tym pozwoli mi ono od razu

skierować Waszą uwagę ku najdonioślejszej stronie dziejów powszechnych.

Inny jest plan, wedle którego studiuje zawodowy uczony ( Brotgelehrte ), a inny znów ten, jaki

dla studiów swych nakreśla umysł filozoficzny. Pierwszy z nich trudzi się i pracuje po to jedynie, by

spełnić warunki, które uczynią go zdolnym do objęcia jakiegoś stanowiska i dadzą mu należyty udział

w korzyściach płynących z tegoż. Swe duchowe siły uruchamia on tylko dlatego, że pragnie

polepszyć położenie swoje w świecie zmysłów, a przy tym zaspokoić małostkową chęć rozgłosu. Dla

takiego człowieka już na początku studiów najważniejszą sprawą będzie wielce troskliwe oddzielenie

tych dziedzin nauki, które zalicza on do swej wiedzy fachowej, od wszystkich pozostałych, w których

upodobanie znajdować może duch tylko jako duch. Wszystek czas poświęcony tym ostatnim uznałby

on za skradziony swemu przyszłemu zajęciu, a takiego rabunku nie mógłby sobie nigdy wybaczyć.

Toteż człowiek taki całą swą pilność dostosuje ściśle do tych wymogów, które w stosunku doń czynić

1 Was heißt und zu welchem Ende studiert man Universalgeschichte? (1789). Tłumaczenie wg tekstu w: Schillers

sämtliche Werke. Säkular-Ausgabe. Stuttgart und Berlin O. J. Bd. 13, s. 3-24. (Tekst integralny).

1 / 11

Fryderyk Schiller – Co to jest historia powszechna i po co ją studiujemy?

będzie przyszły pan jego losu i uzna, że zrobił już wszystko, jeśli tylko nabyte przezeń umiejętności

zwalniają go od wszelkich obaw ze strony tej instancji.

Zaraz po ukończeniu akademickiego kursu, a więc po osiągnięciu właściwego celu swych

zamierzeń, pozbywa się on zbędnego już przewodnictwa własnego ducha; albowiem po cóż jeszcze

miałby go trudzić? Teraz przecież najważniejszą sprawą jest dlań coś innego: musi on umiejętnie

wystawić na pokaz nagromadzone skarby swej pamięci i zarazem wciąż troszczyć się o to, by nie

utraciły one nic ze swej wartości. Dlatego też uczony taki z niepokojem patrzy na każdy nowy krok

naprzód w swej zawodowej specjalności; przysparza mu to bowiem nowej pracy lub przynajmniej

umniejsza zasadniczo pożytek z jego pracy przeszłej. Boi się każdej doniosłej odmiany, gdyż taka

zawsze rozbija stare formy szkolnej tradycji, które przecież przyswajał sobie w wysiłku tak

żmudnym; i wszelka odmiana wiąże się dlań z tą groźbą, iż cały trud jego dotychczasowego życia

pójść może na marne. Któż więcej nakrzyczał się przeciw reformatorom niż tłum zawodowych

uczonych? Kto bardziej od nich powstrzymuje ciągły pochód rewolucyjnych przemian, tak

korzystnych w obrębie całej wiedzy? Każdy błysk światła, jaki w tej czy innej nauce rozniecić zdoła

szczęśliwy geniusz, jeszcze wyraźniej ujawnia nędzną małość tych ludzi. Toteż geniusza zwalczają

oni ze wszystkich sił, zgorzkniale, rozpaczliwie, z podstępną złością; bowiem broniąc starego

systemu szkolnego walczą zarazem o całą swą egzystencję. Dlatego trudno o wroga bardziej

nieprzejednanego, o bardziej zazdrosnego współpracownika i chętniejszego poszukiwacza kacerzy niż

zawodowy uczony. W im mniejszym stopniu wiedza jego jest mu nagrodą s a m a p r z e z s i ę ,

tym większej zapłaty wymaga on z zewnątrz; zasługi pracy ręcznej i zasługi umysłu mierzy on

j e d n ą miarą wspólną – miarą w y s i ł k u . Nikt też częściej niż taki uczony nie skarży się na

niewdzięczność; wszak nie w skarbach własnego intelektu szuka on nagrody za swój trud, lecz

oczekuje jej w formie cudzego uznania, zaszczytnych stanowisk, dostatku. A gdy zbraknie mu tych

dóbr, któż jest bardziej odeń nieszczęśliwy? Na darmo żył, na darmo starał się i pracował. Daremnie

poszukiwał swej prawdy, jeśli prawda nie obrodziła mu złotem, gazetową chwalbą czy łaską

monarchów.

Jakże godzien pożałowania jest taki człowiek, co nie chce i nie potrafi posłużyć się nauką i

sztuką – tymi najszlachetniejszymi ze wszystkich narzędzi – dla jakichś celów wyższych nad te, które

zwykły wyrobnik osiąga przy użyciu narzędzi najbardziej poślednich! Po królestwie najdoskonalszej

wolności błąka się on ze swą niewolniczą duszą. Ale jeszcze bardziej żałować trzeba młodzieńca,

którego pięknie obiecujący talent dzięki szkodliwym pouczeniom i wzorom sprowadzony zostanie na

to nieszczęsne bezdroże. A to właśnie go czeka, jeśli dał posłuch namowom, aby skrzętnie i z tą

zapobiegliwą dokładnością gromadzić wiedzę na użytek przyszłego zawodu. Rychło też zacznie taki

młody człowiek odczuwać wstręt do tej zbieraniny wiadomości, jaką jest własna jego specjalność

fachowa; rychło obudzą się w nim nowe potrzeby i dążenia, których ta nie będzie już zdolna

zaspokoić. W ten sposób duch jego buntuje się przeciw własnemu przeznaczeniu. I odtąd wszystko,

co robi taki człowiek, jawi mu się jako urywkowe i fragmentaryczne. Nie widzi on już jasno celu

swych poczynań, a zarazem nie może pogodzić się z tą bezcelowością. Drobne, lecz uciążliwe

błahostki codziennych spraw zawodowych całkowicie przytłaczają go, gdyż nie może on już

przeciwstawić im tej radosnej otuchy, jaka towarzyszy tylko jasnej świadomości sensu własnych

działań i żywej nadziei na jego doskonałe spełnienie. Czuje się więc taki człowiek wyciętym,

wyrwanym z powszechnego związku rzeczy – właśnie dlatego, że w działalności swej utracił

bezpośrednią łączność z wielką całością świata. Uczonemu juryście w takiej sytuacji każdy przebłysk

wyższej kultury duchowej jeszcze bardziej obrzydza całą jego wiedzę prawniczą, miast pobudzać go

do dążeń ku twórczemu jej rozwinięciu, ku uzupełnieniu jej dostrzeganych braków i błędów mocą

wewnętrznego bogactwa własnego umysłu. Podobnie lekarz popada w konflikt ze swoim zawodem,

gdy tylko jego zaufanie do wiedzy medycznej zostanie zawiedzione w jakichś istotnych

niepowodzeniach. Cały szacunek dla swego zawodu traci też teolog, gdy zachwieje się jego wiara w

nieomylność własnego systemu naukowego.

2 / 11

Fryderyk Schiller – Co to jest historia powszechna i po co ją studiujemy?

Jakże inaczej postępuje umysł filozoficzny! Ten dąży do rozszerzenia obszaru swej nauki i

stara się przywrócić jej więź z innymi naukami równie usilnie jak zawodowy uczony pragnie

wyodrębnić tę swoją. Powiadam: p r z y w r ó c i ć – bowiem to tylko abstrahujący rozsądek

ustanowił te granice i pooddzielał od siebie poszczególne nauki i dziedziny wiedzy. Gdzie więc

zawodowy uczony rozdziela, wszędzie tam umysł filozoficzny łączy w jedno. Wie on bowiem, że

zarówno w sferze intelektu, jak i w świecie zmysłowym wszystko zachodzi na siebie; jego żywy pęd

do jedności nie może zadowolić się żadną wiedzą cząstkową. Toteż we wszystkich swych wysiłkach

człowiek taki będzie zmierzał ku ostatecznemu dopełnieniu własnej wiedzy. I w tej szlachetnej

niecierpliwości nie spocznie tak długo, póki nie zdoła wszystkich swych pojęć uporządkować w

harmonijną całość; póki więc nie znajdzie się w ośrodkowym punkcie swej sztuki czy nauki i, patrząc

z tego punktu, nie obejmie całego jej obszaru spojrzeniem wreszcie zaspokojonym. Nowe odkrycia w

kręgu własnej działalności, które tak dotkliwie godzą w z a w o d o w e g o u c z o n e g o ,

przyjmuje umysł filozoficzny z entuzjazmem i zachwytem. Być może właśnie te odkrycia wypełniają

jakąś lukę, która dotąd jeszcze szpeciła tworzącą się całość jego myśli i pojęć; być może właśnie one

kładą w gmachu jego idei ten ostatni brakujący kamień, który doskonale wieńczy całą budowlę. Ale

nawet gdyby miały rozsypać ją w gruzy – gdyby jakiś nowy ciąg rozumowań, nowe zjawisko

przyrody czy nowo odkryte prawo w świecie cielesnym rozbić miało całą dotychczasową strukturę

wiedzy – to przecież umysł filozoficzny p r a w d ę m i ł o w a ł z a w s z e b a r d z i e j n i ź l i

s w ó j s y s t e m i zawsze chętnie zamieni starą, wadliwą już formę na nową, piękniejszą. Wszak

sam on, owładnięty wiecznie żywym pędem ku ulepszaniu, jest i tak pierwszym, który w poczuciu

niedosytu wciąż od nowa rozczłonkowuje własny system idei, by zrekonstruować go znów w postaci

doskonalszej – także i wtedy, gdy nie ma po temu żadnych nowych powodów z zewnątrz. Poprzez

coraz to nowsze i coraz piękniejsze formy myślenia umysł filozoficzny postępuje naprzód, ku coraz

wyższej perfekcji – podczas gdy zawodowy uczony w wiecznym zastoju duchowym trwożliwie

strzeże bezpłodnej jednakowości swych szkolarskich pojęć.

Nikt nie oceni cudzych zasług rzetelniej niźli umysł filozoficzny. Dość przenikliwy i

odkrywczy, by móc należycie korzystać z wszelkich owoców działalności ludzkiego ducha, jest on

zarazem dość sprawiedliwy, aby doceniać i szanować tych, którzy w tej działalności mają swój wkład,

choćby i najmniejszy. D l a n i e g o pracują wszystkie inne głowy – tak jak wszystkie pracują

p r z e c i w uczonemu z zawodu. Umysł filozoficzny potrafi przyswoić sobie i uczynić swą

własnością wszystko, czego dokonają i co wymyślą inni. Jakoż pomiędzy myślącymi ludźmi istnieje

głęboka wewnętrzna wspólnota wszelkich dóbr duchowych; każdy krok naprzód, dokonany w

królestwie prawdy przez jakąś jednostkę, staje się natychmiast udziałem wszystkich. – Zawodowy

uczony murem odgradza się od wszystkich swych sąsiadów, zazdrośnie broniąc im światła i

powietrza; i pilnuje troskliwie tej wątłej przegrody, z trudem tylko chroniącej go przed zwycięskim

pochodem rozumu. Uczony taki z zewnątrz czerpać musi bodziec i zachętę do wszelkich swych

poczynań. Natomiast umysł filozoficzny jedyną pobudkę i nagrodę znajduje w samym swym

przedmiocie i we własnym wysiłku. O ileż bardziej natchnione będzie jego podejście do własnego

dzieła, o ile żywszy zapał, o ile wytrwalszy i śmielszy cały jego trud: jego praca wszak wciąż

odmładza się poprzez siebie samą. Jego twórcza dłoń przydaje wielkości nawet rzeczom małym, gdyż

zawsze ma on przed oczyma wielki cel, któremu służą. Za to uczony z zawodu nawet w rzeczach

wielkich dostrzega tylko to, co małe. Umysł filozoficzny różni się więc odeń nie tyle tym, c o robi,

ile raczej tym, j a k traktuje swój przedmiot. Czymkolwiek by się nie zajął i gdziekolwiek nie

skierowałby swego wysiłku, umysł taki zawsze znajduje się w ośrodkowym punkcie całości.

Jakkolwiek też własna sfera zainteresowań nie oddalałaby go od innych współtowarzyszy, zawsze

przecież będzie on im bliski w tym szczególnym, harmonijnie jednoczącym powinowactwie intelektu,

gdzie wszystkie jasno myślące umysły muszą odnaleźć się i spotkać.

Czy dalej jeszcze kreślić mam przez Wami ten obraz, moi Panowie i Państwo; czy też wolno

mi mieć nadzieję, że zdecydowaliście już, który z tych dwu przedstawionych tu wizerunków chcecie

3 / 11

Fryderyk Schiller – Co to jest historia powszechna i po co ją studiujemy?

wziąć sobie za wzór? Bo od Waszego wyboru pomiędzy nimi zależy, czy godzi się Wam zalecać

studium dziejów powszechnych, czy też raczej można je Wam darować. Spośród obu tych typów

uczonego mogę mieć tu do czynienia tylko z d r u g i m ; bowiem sama nauka, starając się być dla

p i e r w s z e g o z nich użyteczną, odeszłaby zbyt daleko od swego najwyższego i ostatecznego

celu, a więc okupiłaby nikłą korzyść ceną ofiary zbyt wielkiej.

Skoro osiągnęliśmy już zgodę co do punktu widzenia, z jakiego należy określać wartość tej

czy innej nauki, możemy przejść do bliższego określenia samego pojęcia dziejów powszechnych,

które jest właściwym przedmiotem dzisiejszego wykładu.

Odkrycia, jakich na dalekich morzach i odległych lądach dokonali nasi europejscy żeglarze,

roztaczają przed nami widok równie pouczający co ciekawy. Ukazują nam one ludzkie społeczności

w najróżniejszych stadiach rozwoju kultury, żyjące obok nas jak dzieci w różnym wieku, które

otaczają dorosłego i swym przykładem wciąż przypominają mu, czym on sam był niegdyś i od czego

zaczął. Zda się, iż to wyższa jakaś mądrość rozmyślnie zachowała te surowe ludy i plemiona aż do

chwili obecnej – a więc do momentu, w którym sami postąpiliśmy już na drodze rozwoju naszej

własnej kultury wystarczająco daleko, aby móc odkrycia te z pożytkiem zastosować do poznania

siebie samych, aby starać się w ich zwierciadle odtworzyć zagubione początki naszego rodzaju. Jakże

smutny i zawstydzający jest ten obraz naszego dzieciństwa, który odnajdujemy dziś w owych

prymitywnych społecznościach! A przecież stan, w którym oglądamy je, nie jest już najpierwszym

szczeblem rozwoju. Prawdziwe początki człowieczeństwa były jeszcze bardziej żałosne. Ludy

prymitywne, które obserwujemy dzisiaj, są już przynajmniej społecznościami, są organizmami

politycznymi. By zaś w ogóle uczynić się dojrzałym do życia w społeczeństwie, naprzód musiał

człowiek jeszcze przedtem dokonać niezwyczajnych wysiłków.

Cóż więc mówią nam o tych dzikich ludach relacje podróżników? Niektóre z napotkanych

społeczeństw nie znały najniezbędniejszych umiejętności i kunsztów; żyły bez żelaza, bez pługa,

czasem nawet bez ognia, a pożywienie i siedzibę zdobywać musiały w walce z dzikimi zwierzętami.

U wielu z nich mowa ledwo zaczęła przekształcać się ze zwierzęcych dźwięków w zrozumiałe znaki.

Jedne nie znały jeszcze najprostszej więzi m a ł ż e ń s t w a , innym znów całkowicie obce było

pojęcie w ł a s n o ś c i . Słaby, nierozbudzony umysł często nie potrafił nawet utrwalić sobie

doświadczeń codziennie powtarzanych: widywano dzikich, jak beztrosko porzucali swój obóz, który

dzisiaj dał im schronienie przed nocą, ponieważ nie przychodziło im na myśl, że nazajutrz znów

trzeba będzie spać. Za to wojnę znały wszystkie te plemiona aż nadto dobrze; nierzadko też ciało

pokonanego wroga było w niej nagrodą zwycięzcy. Inne ludy, bardziej już obeznane z licznymi

wygodami życia i stojące na nieco wyższym szczeblu kultury, ukazują nam znów przerażający obraz

despotyzmu i niewolnictwa. Tu afrykański despota za łyk wódki sprzedaje swych poddanych; tam

znów poddanych wyrzyna się w pień na grobie kacyka, aby służyli mu w zaświatach. Pobożna

prostota rzuca ludzi na kolana już to przed śmiesznym fetyszem, już to przed monstrualnym i grozę

budzącym straszydłem. A w bogach swoich kreśli przecież człowiek najwierniejszy wizerunek

własny. Obok tej głębi ludzkiego upadku w niewolę, głupotę i zabobon widać na drugim biegunie

równie żałosną skrajność niczym nie skrępowanej i z niczym nie liczącej się wolności. Zawsze w

zbrojnej gotowości do ataku i obrony, zawsze płosząc się lada szelestem, wciąż nadstawia dziki

lękliwego ucha ku pustyni. W r o g i e m jest mu wszystko, co nowe – i biada obcemu, gdy go złe

wiatry rzucą na zamieszkałe przez takich wybrzeże. Nie znajdzie on tu gościnnego ogniska i nie zazna

miłych uprawnień przybysza. Ale nawet i tam, gdzie dziki przechodzi już od tej nieprzyjaznej

samotności do życia w społeczeństwie, od bezpośredniej potrzeby do zadowolenia, od trwogi do

radości – nawet wtedy jakże jest on dla nas niesamowity i dziwaczny! Surowy jego smak każe mu

szukać wesołości w odurzeniu, piękna w spaczonej karykaturze, sławy w nieznośnej przesadzie.

Zgrozą napawa nas nawet jego cnota; zaś to, co nazywa on swą szczęśliwością, może w nas budzić

tylko niesmak i politowanie.

Tacy b y l i ś m y . Niewiele lepszymi zastali nas jeszcze przed osiemnastu stuleciami Cezar i

4 / 11

Fryderyk Schiller – Co to jest historia powszechna i po co ją studiujemy?

Jacy jesteśmy dzisiaj? Niechże wolno mi będzie na chwilę zatrzymać się przy epoce, w której

żyjemy, przy współczesnym kształcie naszego świata.

Zbudował go człowieczy trud, przezwyciężając oporny grunt swą wytrwałością i przemyślną

zręcznością. W jednym miejscu naszego świata wydarto morzu stały ląd, w innym suchą ziemię

użyźniono wodą rzek i strumieni. Człowiek przemieszał klimaty i pory roku; uodpornił delikatne

rośliny Wschodu, przenosząc je pod niebo surowsze i mniej łaskawe. Ten więc, który zawiódł Europę

do Indii Zachodnich i ku południowym wybrzeżom, sprawił zarazem, iż w samej Europie

zmartwychwstała Azja. Nad niegdysiejszymi lasami Germanii, które wytrzebiła krzepka dłoń

człowieka, dając drogę słonecznym promieniom, uśmiecha się dziś niebo o ileż pogodniejsze; a w

falach Renu przeglądają się winnice rodem z Azji. Na jego brzegach wyrosły ludne miasta ze swym

bujnym życiem, bogatym w pracę i uciechy. Człowiek, któremu niegdyś spędzała sen z powiek

obecność jednego tylko sąsiada, jest tu między milionem ludzi bezpieczny i pewny swego posiadania,

z którego też może w spokoju korzystać. Równość, którą stracił przystając do społeczeństwa i

poddając się jego normom, odzyskał na nowo dzięki mądrym prawom. Przed ślepą przemocą

przypadku i konieczności schronił się człowiek pod łagodniejszą władzę umów i układów; wyrzekł

się więc wolności drapieżnika po to, by ocalić szlachetniejszą wolność ludzką. Niemałe też odniósł

korzyści ze społecznego podziału swych trosk i zatrudnień: dziś już żadna nieodparta konieczność nie

zmusza go, by spędzał całe życie przy pługu, ani też by pług swój w obliczu wroga porzucał i

spieszył na pole bitwy, bronić ojczyzny i domowego ogniska. Spichrze swe napełnia dziś człowiek

ramieniem wieśniaka, a kraju swego strzeże orężem żołnierza. Prawo czuwa nad jego własnością –

j e m u pozostawiając nieocenioną swobodę zrozumienia i określenia swych własnych obowiązków.

Ileż to nowych powstało dzieł kunsztu; ile cudów ludzkiej zręczności; ileż to światła rozeszło się po

wszystkich dziedzinach wiedzy, odkąd człowiek przestał próżno trwonić swe siły na żałosną

samoobronę i własnowolnie odsunął od siebie tę konieczność, przed którą i tak nigdy nie mógłby do

końca uciec; odkąd więc uzyskał bezcenny przywilej nieprzymuszonego rozporządzania swymi

zdolnościami, co pozwala mu swobodnie kroczyć za głosem własnego geniuszu! Jakież ożywienie

ludzkiej działalności dało się odczuć wszędzie od czasu, gdy zwielokrotnione potrzeby uskrzydliły

odkrywczego ducha wynalazczości i przed pilnością człowieka nowe otworzyły przestrzenie! –

Przełamane zostały granice, jakimi pełen wrogości egoizm pooddzielał od siebie narody i państwa.

Ogólnoświatowa ( weltbürgerlich ) więź łączy teraz wszystkie umysły; a duch nowego Galileusza czy

Erazma naszych czasów będzie już mógł zajaśnieć całym tym światłem swej epoki.

Odkąd prawa zniżyły się do poziomu ludzkiej słabości, sam człowiek wyszedł też prawom

naprzeciw. Dzięki nim stał się łagodniejszym, tak jak niegdyś one czyniły go dzikim; śladem

barbarzyńskich kar stopniowo poszły w niepamięć także i barbarzyńskie przestępstwa. A jest to już

wielki krok na drodze do uszlachetnienia, iż prawa odpowiadają wymogom cnoty, choć nie całkiem

jeszcze odpowiadają im ludzie. Spod tyranii obowiązków wymuszonych przechodzi człowiek pod

łagodniejszą władzę obyczajów. Teraz, gdy kara nie odstrasza go już, a jeszcze nie powściąga

sumienie, utrzymują go w ryzach zasady czci i przystojności.

To prawda, że również i do naszych czasów przeniknęły jeszcze pewne barbarzyńskie

przeżytki minionych stuleci – rozmaite płody gwałtu i przypadku, których epoka rozumu nie powinna

uwieczniać. Ale i temu barbarzyńskiemu dziedzictwu starożytności i wieków średnich ileż kształtu

nadać zdołał ludzki intelekt! Jakże nieszkodliwym, a nierzadko nawet i pożytecznym umiał on

uczynić to, czego jeszcze nie odważył się obalić! Na surowym gruncie anarchii lennej rozwinęły

Niemcy swój system politycznej i religijnej wolności. Wyblakła podobizna rzymskiego cesarza, która

z tej strony Apeninów przetrwała do dziś, daje światu nieskończenie więcej dobrego niż jej

odrażający oryginał w antycznym Rzymie – utrzymuje bowiem pomyślny system państwowy w

z g o d n e j j e d n o ś c i ; tamten zaś tłumił najbardziej twórcze siły ludzkie w j e d n o l i t o ś c i

niewolniczej i monotonnej. Nawet w naszej religii, choć tak bardzo wypaczonej przez niegodne

5 / 11

Tacyt.

Schiller Fryderyk - Co to jest historia powszechna.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: