Dyktatura.pdf

• Dziejepoj¦cia

• Podstawyrozumieniaifunkcjonowaniadyktaturywkulturzeklasycznej

• Racjaistnieniadyktaturywkulturzeklasycznej

• Dyktaturaproletariatu

DYKTATURA (łac.dictatura—nieograniczonawładza,czassprawowanianie-

ograniczonejwładzy)—politycznaformasprawowaniawładzy,najcz¦±ciej

wsposóbnieograniczonyiarbitralny.

Dziejepoj¦cia. D.tosposóbsprawowaniawładzyprzezurz¦dnikapa«-

stwowego,zw.dyktatorem(dictator),wstaro»ytnymRzymie.Rozumienieter-

minu„dyktatura”pojawiłosi¦wgr.-rzymskiejkulturzeklasycznej.Czasynowo-

»ytneiwspółczesneoderwałyrozumienied.odtegokontekstuinadałymuinne

odpierwotnego,ideologiczneznaczenie.D.stałasi¦synonimemrz¡dówau-

torytarnych,absolutystycznych,antyludzkich,złych,niedemokratycznychide-

spotycznych,charakterystycznychdlajuntkrajówTrzeciegowiata,powstałych

wwynikupuczu.Istnienied.usprawiedliwiasi¦(wzale»no±ciodideologii,

którazani¡stoi)najcz¦±ciejkonieczno±ci¡jejwprowadzenianaokre±lonyczas,

potrzebnynauzdrowieniesytuacji.

N.Machiavelliodró»niłd.jakoinstytucj¦republikiodd.jakoformy

sprawowaniawładzy.Odrzucenieklasycznegorozumieniad.dokonałosi¦

wO±wieceniu.Wtymczasied.stałasi¦form¡rz¡dówabsolutystycznych

idespotycznych.WpływnatomiałykrwawezbrodnieWielkiejRewolucji

Francuskiej,działaniaNapoleonaIorazkoncepcjemy±licielio±wieceniowych,

którzyprzyczynilisi¦doł¡czeniarozumieniad.zdespotyzmem;despotyzm

wichprzekonaniujestform¡sprawowaniawładzycharakterystyczn¡dla

Orientu,nieza±dlakulturyzachodniej(takrzeczujmuj¡:Wolter,Monteskiusz,

A.R.J.del’AulneTurgot,J.A.N.deCondorcet,atak»eI.Kant,J.G.Herder,

J.S.Mill).

Abstrahuj¡codtego,czymy±licieleo±wieceniowiwła±ciwieujmowali

kultur¦Zachodu,orazodtego,czydespotyzmma¹ródłowcywilizacjach

orientalnych—nale»yzauwa»y¢,»eodXVIIIw.d.przestajeby¢postrzegana

jakointegralnyelementkulturyzachodniej,ajejrozumieniezostajezwi¡zane

zprzejawamicywilizacjiwschodnich.

WXXw.d.jakoform¦sprawowaniawładzypolitycznejnaukispołeczne

iﬁlozoﬁcznepowi¡załyztotalitaryzmem,ideologi¡komunistyczn¡b¡d¹faszy-

stowsk¡,funkcjonowaniemre»imówijunt(G.Gentile,A.Gramsci,J.C.Frie-

drich,Z.Brzezi«ski,H.Arendt,K.Popper,I.Berlin,H.Marcuse,M.Horkheimer,

T.Adorno,F.L.Neumann).

Innerozumienied.ipowi¡zaniejejzform¡despotycznegoterroru,ode-

grałnowo»ytnynurtmy±leniautopijnego,zktóregowyrosłyliczneideologie

polityczneispołeczne.Wramachtegonurtupojmowanoczłowiekajakowtór-

negodospołeczno±ci,jakojejwytwór,acozatymidzie,jakoco±(aniekogo±)

pozbawionezupełno±ci,podmiotowo±ciprawnej,godno±ci;człowiekzacz¡łby¢

traktowanyjako„tworzywo”,zktórego—dzi¦kizideologizowanymdziałaniom

d.—mapowsta¢nowy,wrogonastawionydochrze±cija«stwaijegokultury,

porz¡dek»yciaspołecznego.Nurtten,nios¡cywdziedzinieprawa—wolun-

dyktatura PEF—©CopyrightbyPolskieTowarzystwoTomaszazAkwinu 1

taryzm,wkoncepcjipolitykii»yciaspołecznego—machiavellizm,wmoralno-

±ci—relatywizm,konwencjonalizm,subiektywizmiutylitaryzm,uzurpowałso-

bieniejednokrotniefunkcj¦religii;odebrałterminowi„dyktatura”jejklasyczne,

staro»ytnerozumienie,zast¦puj¡cjerozumieniemd.jakosystemutotalitarnego

izbrodniczego.

Nowo»ytnynurtmy±leniautopijnego,przyjmuj¡cniejednokrotniepozory

ﬁlozoﬁiczynauki,zarzuciłklasycznerozumienied.Celowałwtymzwł.mark-

sizmileninizm,wrazzcał¡ideologi¡dyktaturyproletariatuiwalkiklasowej.

Rozumienied.zostałote»zdeformowaneprzezsubiektywistycznynurtreﬂeksji

ﬁlozoﬁcznej(ogólnieliberalizm),redukuj¡cyczłowiekadowymiaruja¹ni(±wia-

domo±ci).

Nowo»ytnynurtmy±leniautopijnego,dalekiodprawdziwego,realistycz-

negorozumieniarzeczywisto±ci,doprowadziłdoutrwaleniageneralniepejo-

ratywnegonastawieniadod.,wi¡»¡cj¡(wteoriiipraktyce)zdespotyzmem

ityrani¡.

Podstawyrozumieniaifunkcjonowaniadyktaturywkulturzeklasycznej.

D.byłaform¡politycznegosprawowaniawładzywpa«stwie,silniezwi¡zan¡

zrozumieniemczłowiekajakoistotyspołecznejipolitycznejorazpa«stwaipo-

litykijakosferydziałalno±cipublicznejczłowieka.Zaistnienied.ijejfunkcjono-

waniebyłomo»liwetylkodzi¦kikulturzegr.-rzymskiej,wktórejpojmowanie

człowieka-obywatela,pa«stwaipolitykiusprawiedliwiałot¦form¦sprawowa-

niawładzy.Człowiekapojmowanojakoistot¦rozumn¡,zdoln¡dorealizowania

prawdziwegodobra,»yj¡c¡wzorganizowanejspołeczno±ci.JaktowyraziłAry-

stoteles(azanimwspółtwórcykulturyrzymskiej—Polibiusz,Cycero,Seneka,

MarekAureliusz):„tobowiemjestwłasno±ci¡człowieka,odró»niaj¡c¡good

innychstworze«»yj¡cych,»eonjedynymazdolno±¢rozró»nianiadobraodzła,

sprawiedliwo±ciiniesprawiedliwo±ciitympodobnych;wspólnotaza±takich

istotstajesi¦podstaw¡rodzinyipa«stwa”( Polit. ,1253a11).Pa«stwowgAry-

stotelesa„jestcało±ci¡zło»on¡[…],jestpewn¡wielo±ci¡obywateli”(tam»e,1275

a2).Racj¡zaistnieniawspólnotypa«stwowejjestnaturaczłowiekaiwynikaj¡ce

zniejdobroczłowieka.„Okazujesi¦ztego,»epa«stwonale»ydotworówna-

tury,»eczłowiekjestznaturystworzonydo»yciawpa«stwie,takiza±,który

znatury,nieprzezprzypadek,»yjepozapa«stwem,jestalbon¦dznikiem,albo

nadludzk¡istot¡,jakten,któregopi¦tnujeHomer,jakoczłowiekabezrodu,bez

prawa,bezogniska”(tam»e,1253a9).

Pa«stwowkulturzeantycznejjawiłosi¦jakowspólnotaobywateli(Cicero:

Delegibus , Derepublica , Deociis ),za±rozumieniatego,kimjestobywatel

„nicbezwzgl¦dnietrafniejnieokre±lani»prawoudziałuws¡dachirz¡dach”

(Arystoteles, Polit. ,1275a4).Obywatelemjestten,ktouczestniczyw»yciu

publicznym,ktodziaławspólniezinnymi,ktoswoimidziałaniami,wpisuj¡c

si¦wewspólnot¦,tworzypa«stwo.Wkulturzeklasycznejpodstaw¡pa«stwa

izasad¡jegoistnieniabyłaprzyja¹«oraz»yczliwo±¢(októr¡wszyscypowinni

troszczy¢si¦bardziejni»osprawiedliwo±¢—Arystoteles, E.nic. ,1155a;

MarekAureliusz, Rozmy±lania ,III;Cicero, Deﬁnibusbonorumetmalorum ,

2,14,45).Arystotelesnapisał:„[…]ka»depa«stwojestpewn¡wspólnot¡,

aka»dawspólnotapowstajedlaosi¡gni¦ciajakiego±dobra”( Polit. ,1252

a1),dobremza±,doktóregozmierzawspólnotapa«stwowa,jestdobrojej

dyktatura PEF—©CopyrightbyPolskieTowarzystwoTomaszazAkwinu 2

obywateli,polegaj¡cenaszcz¦±liwymidobrym»yciu.Obywatelepowinniby¢

lud¹midojrzałymiiprawymi,cnotliwymiiwolnymi,zdolnymidopo±wi¦ce«

zpoczuciemuzasadnionejdumy;jakotacymog¡tworzy¢pa«stwo;obywatele,

namocyswejcnoty( ˆ ret ’ [areté]),bior¡udziałwrz¡dzeniupa«stwem.

ZarównodlaArystotelesa( E.nic. ,1276b),jakidlaCyceronadobryobywatel

todobryczłowiek( Delegibus ,I).Oznaczałotodlastaro»ytnych,»eupadek

moralnyiintelektualnyobywatelijestrównoznacznyzpocz¡tkiemupadku

ideformacjipa«stwa.Dlategopa«stwo,reprezentowaneprzezrz¡d,niemogło

by¢neutralnewobecdobra,leczmusiałoswymidziałaniamiprawodawczymi,

wychowawczymi,s¡dowymiwspiera¢dobro.Matopodstawoweznaczeniedla

zrozumieniaifunkcjonowaniad.,którabyławyrazemniezgodynazłoiznakiem

troskiodobroczłowiekaipa«stwa.

Pa«stwoistniejedladobraczłowieka,bytenstawałsi¦corazlepszy.My±l

t¦,charakterystyczn¡dlacałejkulturyklasycznej,odnajdujemyuSokratesa,

Platona,Arystotelesa,Seneki,Kwintyliana,MarkaAureliuszaorazCycerona,

któryjednocze±niewskazałnanatur¦ijejwewn¦trznyporz¡dekjakona

obiektywnekryteriumdobra.Pogl¡dyCyceronaodsłaniaj¡podstawyprawa

stanowionego(lex)orazistot¦polityki,którawinnaby¢dziełemrozumu

kierowanegonaturalnymporz¡dkiemrzeczy,anieﬁkcjamiwytworzonymi

przezludzkiumysł.Zapolityk¡mai±¢obiektywnedobro,rozpoznaneprzez

prawyrozum(ratiorecta— ‹ rj«cl “ goc[orthóslogos])cnotliwegoczłowieka,

posiadaj¡cegopraw¡wol¦(voluntasrecta).Cyceronmógłzatemnapisa¢:„gdyby

prawabyłystanowionejedyniezwoliogółulubdecyzj¡przywódców,mo»naby

uprawomocni¢rozbój,cudzołóstwo,fałszowanietestamentów,oilewi¦kszo±¢

bytoprzegłosowała.Skorozatemopinieipoleceniagłupcówrzekomotak

wieleznacz¡,»eichuchwałymog¡zmienia¢naturalnyporz¡dekrzeczy,czemu

niestanowisi¦,»euczynkizłeizgubnenale»ymie¢zadobreizbawienne?

Gdybymo»nanieprawo±¢zmieni¢wprawo,czyzłoniestałobysi¦dobrem?

Ztegowniosek,»eprawodobreodzłegomo»emyodró»ni¢wył¡cznieprzez

odwołaniesi¦donaturalnegoporz¡dku,coumo»liwianietylkoodró»nienie

sprawiedliwo±ciodniesprawiedliwo±ci,lecztak»eszlachetno±ciodha«by,

zgodniebowiemzogólnymprzekonaniem,któreułatwianamocen¦faktów

ipozwalasi¦wnichrozezna¢,czynyszlachetnewynikaj¡zm¦stwa,apodłe

zwad.Tylkoszaleniecmógłbytwierdzi¢,»epodstaw¡tejocenys¡jedynienasze

pomysły,nieza±naturalnyporz¡dek”( Delegibus ,I,XVI).

Troskaopa«stwojestzatemwyrazemtroskioczłowieka.Wgstaro»ytnych,

niemo»najejzaniecha¢,gdy»byłobytorównoznacznezpogwałceniem

naturyczłowieka,któryjestpolitik«nz í on[politikóndzóon]—istot¡społeczn¡,

podmiotemmog¡cymdoskonali¢siebieuczestnicz¡cwró»nychformach»ycia

zbiorowego(odrodziny,przezgmin¦,a»dowspólnotypa«stwowej).Człowiek

wymagapomocyiwsparciazestronyzorganizowanejspołeczno±ci,dzi¦ki

którejmo»esi¦doskonali¢.Celemtakpoj¦tegodoskonaleniaczłowiekajest

osi¡gni¦cieprawdy,dobraipi¦kna(kalok ˆ gaj • a[kalokagathía])wjego»yciu

(Arystoteles, E.nic. ,1094a—1110a),czyliuczynienieczłowiekaprawdziwie

pi¦knymidobrym,coRzymianie(Cycero,Seneka,Kwintylian)okre±lalijako

„humanitas”i„optimumpotentiae”.

Naprzestrzenidziejów,zarównowRzymie,jakiwGrecji,istniałyokresy,

wktórychodchodzonoodidealnegoobrazu»yciapublicznego.Miałymiejsce

dyktatura PEF—©CopyrightbyPolskieTowarzystwoTomaszazAkwinu 3

rz¡dynieudolne,rz¡dyludzizłychigłupich,podst¦pnychizawistnych,co

byłospowodowaneprzenikaniemdokulturyklasycznejobcychpierwiastków

cywilizacyjnych,zwł.orientalnych,wktórych»yciepubliczneiprywatne

kierowanejestzasadamidalekimiodporz¡dkuprawdyidobra.Pierwiastki

teprzyczyniałysi¦dozwyrodnieniaspołeczno±ciobywatelskich,deformowały

d.,która,podpozoramiideikulturyklasycznej,stawałasi¦despotyczn¡tyrani¡

nawzórorientalny.Potwierdzaj¡tonajwybitniejsiprzedstawicieleklasycznej

kultury:Sokrates,Platon,Arystoteles,Cyceron.

Staro»ytniwiedzieli,»ewpa«stwiemog¡funkcjonowa¢ró»neporz¡dki

ustrojowe:monarchia,gdyrz¡dzijedendladobrawszystkich;arystokracja,gdy

władz¦sprawuj¡najlepsi,kieruj¡csi¦dobremogółu;politeja,gdyrz¡dz¡oby-

watele,kieruj¡csi¦dobremwspólnym.Pa«stwomo»ete»uleczwyrodnieniu,

tzn.przesta¢by¢skutecznym±rodkiemdorozwojuczłowieka-obywatela—sta-

j¡csi¦tyrani¡,tj.„despotycznymjednowładztwemnadwspólnot¡pa«stwow¡,

luboligarchi¡,gdywładzawpa«stwieznajdujesi¦wr¦kachposiadaj¡cychma-

j¡tki[…],demokracj¡,gdywładz¦dzier»¡nieci,którzyzdobyliwielkiemaj¡tki,

leczubodzy”(Arystoteles, Polit. ,1279b5).

Racjaistnieniadyktaturywkulturzeklasycznej. Pierwsz¡d.powołano

wRzymiew501przedChr.Do44przedChr.wRzymiesprawowało

władz¦ok.osiemdziesi¦ciuo±miudyktatorów.Dyktatorzywywodzilisi¦zrodu

patrycjuszowskiego;dopierow356przedChr.pojawiłsi¦pierwszydyktator

plebejusz.Ka»dydyktatorbyłpowoływanyprzezkonsulanasze±ciomiesi¦czny

okressprawowaniawładzy.W356przedChr.uczynionowyj¡tek—Sullajako

pierwszyotrzymałtytułdyktatoranaczasnieograniczony;podobnieCezarod

49przedChr.a»doswej±mierci(44przedChr.)był„dictatorinperpetuum”.

NawniosekMarkaAntoniusza(83–30przedChr.)urz¡ddyktatorazostał

wRzymiezniesiony.Ostatnimwładc¡,któremuoﬁarowanotytułdyktatora,był

Oktawian(63przed.Chr.—14poChr.)—jednaktengonieprzyj¡ł,m.in.zracji

brakudotegopodstawyprawnej.

Dyktatornosiłpocz¡tkowotytuł„magisterpopuli”(przywódcaludu),

miałdopomocyurz¦dnikamianowanegoprzezsiebie,tj.dowódc¦jaz-

dy,zw.magisterequitum.Rz¡dydyktatora—wodró»nieniuodrz¡dów

konsula,którynamocypraw(lexValeriadeprovocatione)władałtylko

wobr¦biemiasta,ajegorz¡dymogłyby¢odwołaneprzezlud(provoca-

tioadpopulum)—byłyrz¡damiiwmie±cie,ipozanimorazbyłynie-

odwołalne.

D.byłaform¡władzypolitycznej,zmierzaj¡c¡doprzeciwstawieniasi¦złu

zagra»aj¡cemuspołeczno±ciobywatelskiej,awi¦cpa«stwu.Jejustanowieniewy-

nikałozdostrze»enianieskuteczno±cidotychczasowychsposobówsprawowania

władzy,któreniebyływstaniezaradzi¢złuoraz—naskutekzła—niemogły

prawidłowokierowa¢»yciempublicznym.Racj¡zaistnieniad.byłozatemdo-

broobywateli,wymagaj¡cezdecydowanychiostrychdziała«władzypublicznej

przeciwkozłu.

Wrazzrozpowszechnieniemsi¦kulturyrzymskiejwEuropieutrwaliłosi¦

rozumienied.jakoformyrz¡dówsurowych,stanowczych,leczjednocze±nieko-

niecznych,abyprzeciwstawi¢si¦zagra»aj¡cemupa«stwuispołeczno±cizłu.

yciepublicznewstaro»ytnymRzymiepokazało,i»łatwomo»edoj±¢dozwy-

rodnieniad.iprzerodzeniasi¦jejwtyrani¦,ztegopowodupoj¦cied.niekiedy

bywabł¦dniewi¡zanezesposobemsprawowaniawładzycharakterystycznym

dlatyranii.Tyraniajednak—zauwa»aArystoteles—jest„panowaniemjednego

człowieka,którysamprzednikimnieodpowiadaj¡c,panujenadwszystkimi,

równymi[sobie],jakilepszymiodsiebie,kuswejjedyniekorzy±ci,anieku

po»ytkowipoddanych.Tote»niemaoparciawichzgodzie,bo»adenwolny

człowieknieznosidobrowolnietakiejwładzy”( Polit. ,1295a3).

D.jestwi¦cwstaro»ytno±ciform¡rz¡dówsprawowan¡dladobrapa«-

stwaiobywateli,ustanowion¡wwynikurealnegozagro»eniajak¡±postaci¡

zła.Dyktator,wodró»nieniuodtyrana,jestzobligowanydodziałaniadlado-

braspołeczno±ciidowalkizezłem;jestczłowiekiemprawym,podczasgdy

tyrannajcz¦±ciejjestpowodowanywłasn¡korzy±ci¡,jestoboj¦tnynazłoruj-

nuj¡cepa«stwoispołeczno±¢obywateli;wielokrotniesamwspółdziałazezłem

ijepomna»a.Działaniadyktatora—cho¢nies¡skr¦powaneprawemstanowio-

nym—mieszcz¡si¦wgranicachdobraisłu»¡dobru;dyktatorodpowiadaza

sweczynyprzedobywatelami,jegorz¡dys¡ograniczoneczasem,podczasgdy

rz¡dytyranas¡permanentneiniepodlegaj¡odpowiedzialno±ci.Dyktatorwi-

nienby¢człowiekiemsilnym,cnotliwym,godnymszacunku,budz¡cympodziw,

orazmusiałwykaza¢si¦zasługamidlaspołeczno±ci,któr¡rz¡dził,ipa«stwa.

Tym,coodró»niatyrani¦odd.,jestfaktprzyzwoleniaobywatelinaistnienie

d.Wprawdzietyranrównie»mógłzdoby¢poparcie,alebyłoononajcz¦±ciej

osi¡gni¦tezapomoc¡przekupstwa,oszustwa,strachu.Poparcietakiemo»na

uzyska¢tylkouludziprzeci¦tnych,niedoko«ca±wiadomychfaktycznychcelów

władzytyrana.

Tyraniajakoformasprawowaniawładzycharakterystycznabyładlawcze-

snegookresurozwojugr.kultury;opierałasi¦najednowładztwie,najcz¦±ciej

przedstawicielaroduarystokratycznego,który—wykorzystuj¡cprzyzwolenie

ludu—dochodziłdosprawowaniawładzynieograniczonej.Niezawszetyra-

nieprowadziłydoupadku;wielokrotnierz¡dytyranów(t – rannoi[týrannoi]),

generalnie¹lenastawionychdorz¡dówarystokratycznych,przynosiłyrozwój

kulturyipa«stwa,jaktomiałomiejscenp.wAtenachzapanowaniaPizystrata

(605–527przedChr.),wSyrakuzachzaGelona(485–478przedChr.),wKoryncie

zaPeriandra(627–586przedChr.).

Dyktaturaproletariatu. Nowo»ytnynurtmy±leniautopijnego,reprezento-

wanyprzezmarksizmijegomutacje,wydałkoncepcj¦zw.d.proletariatu,prze-

stawion¡w Manife±ciekomunistycznym K.MarksaiF.Engelsa.Bazowałaonana

materializmiedialektycznymihistorycznyminiemanicwspólnego(pozana-

zw¡)zd.powstał¡irealizowan¡wkulturzeklasycznejgr.-rzymskiej.Termin

„dyktaturaproletariatu”pojawiłsi¦porazpierwszywdokumenciepolitycznym

autorstwaMarksaiEngelsaz1850,traktuj¡cymoporozumieniumi¦dzykomu-

nistamiafranc.emigrantami(blankistami)iprzedstawicielamilewegoskrzydła

czartystów.Marksu»ywałterminud.proletariaturównie»wli±cieskierowanym

dorewolucjonistykomunistycznegoJ.Weydemeyera.

D.proletariatujestform¡sprawowaniawładzyprzez„ludpracuj¡cy”do

czasuutrwaleniasi¦„praworz¡dno±cisocjalistycznej”(komunizmu);ludten

mo»emie¢reprezentacj¦wpartii(W.Lenin),mo»eby¢prowadzonyprzez

komitetcentralnypartiiipierwszegosekretarza(J.Stalin).

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: