UNIWERSYTET IM. ADAMA MICKIEWICZA W POZNANIU SERIA HISTORIA NR 123 CZES�AW �UCZAK DZIEJE GOSPODARCZE NIEMIEC 1871-1945 Pozna� : UAM, 1984. ABSTRACT. �uczak Czes�aw, Dzieje gospodarcze Niemiec 1871 -1945 (Economic history of Germany 1871 -1945). Pozna� 1984. Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza (Adam Mickiewicz University Press). Seria Historia nr 123. pp. 276. PL ISSN 0554-8217. This book discusses a widely understood economic history of Germany si�ce the moment of foundation of the Second Reich in 1871 until the fali of the Nazi dictatorship in 1945. The author presented in this book all the main quantitative and qualitative-structural transformations occurring in German economy; a lot of attention was paid also to the development of particular branches of economy, to economie growth against the background of other countries, Europ� and the world; the role of Germany in world economy, the influence of transformations in economy on social relations, and partly also on political relations. In additiwn, the a rthor discussed relatively thoroughly the results of both world wars for the economic life of Germany and took into consideration the economic and social si�uation of PoMsii miinority in Germany and Polisih-German eronomic relations. The economic history of Germany is the first book in Polish historical writing on these problems for the years 1871 - 1945. Czes�aw �uczak, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza, Instytut Historii (Adam Mickiewicz Uniyersity, Institute ol History) ul. Marehlewsikieigo 124/126, 61-874 Pozna�, Polska-Poland. WMTIU mim Redaktor: Danuta Kawczy�ska �Redaktor techniczny: Micha� �yssowski Korektor: Ewa Bosacfca do inwentarza Dziel. Jlllft. PL ISSN 0554-8217 WYDAWNICTWO NAUKOWE UNIWERSYTETU IM. ADAMA MICKIEWICZA W POZNANIU "Wydanie I. Nak�ad 2800+200 egz. Ark. wyd. 20,00. Ark. druk. 17,25. Papier druk. Bat. kl. III, 80 g, 70X100. Oddano do sk�adania 13 II 1984 r. Podpisano do druku w listopadzie 1984 r. Druk uko�czono w grudniu 1984 r. Zam. nr 159/36. A-I2/TOO. Cena z� 200,� DRUKAtRNIA UNIWERSYTETU IM. ADAMA MICKIEWICZA UL. FREDRY 10 � POZNA�, S�OWO WST�PNE Postulat napisania dziej�w gospodarczych Niemiec w XIX i XX wieku wykuwa�a ju� od kilkunastu lat na seminariach i wyk�adach m�odzie� akademicka, kt�ra odczuwa�a potrzeb� szerszego i g��bszego poznania tej problematyki, traktowanej nieraz z konieczno�ci w dost�pnych jej podr�cznikach historii politycznej bardzo skr�towo, a niekiedy nawet marginesowo. �yczenie wydania publikacji po�wi�conej ca�o�ciowo uj�tej pod wzgl�dem merytorycznym przesz�o�ci gospodarczej Niemiec wyra�ano r�wnie� na niekt�rych publicznych zebraniach organizowanych dla spopularyzowania najnowszych osi�gni�� w dziedzinie nauk historycznych. W wypowiedziach tych kierowano si� ch�ci� zdobycia bardziej wszechstronnej wiedzy o dziejach Niemiec, przez dziesi�� wiek�w zachodniego s�siada Polski. Te nawo�ywania sta�y si� dla autora niniejszej publikacji bod�cem do przyst�pienia do opracowania dziej�w gospodarczych Niemiec w ramach chronologicznych od momentu utworzenia w 1871 r. Drugiej Rzeszy a� do upadku dyktatury hitlerowskiej w 1945 r. Jest to wprawdzie okres stosunkowo kr�tki w dziejach Niemiec, ale obfituj�cy w bardzo wa�ne wydarzenia gospodarcze, polityczne, spo�eczne i kulturalne, wywieraj�ce cz�sto wp�yw na kszta�towanie si� los�w pa�stw s�siednich i ca�ej Europy oraz niekiedy tak�e i �wiata. Jest to zarazem okres tworz�cy w dziejach Niemiec ju� zamkni�t� ca�o��, zako�czon� kl�sk� i rozpadem hitlerowskiej Trzeciej Rzeszy. W tym to czasie, charakteryzuj�cym si� du�� intensywno�ci� i r�norodno�ci� dokonuj�cych si� proces�w spo�ecznych, nast�pi�y powa�ne przeobra�enia w ekonomice wewn�trznej Niemiec oraz wzros�a ekspansja i rola gospodarcza tego pa�stwa w �wiecie. Ca�okszta�t tych podstawowych zagadnie� b�dzie przedmiotem zwartego om�wienia w niniejszej publikacji. ROZW�J GOSPODARCZY RZESZY DO WYBUCHU PIERWSZEJ WOJNY �WIATOWEJ 1. Podstawowe przekszta�cenia ilo�ciowe i jako�ciowo-strukturalne w niemieckiej gospodarce Proklamowanie w dniu 18 stycznia 1871 r. w Wersalu kr�la pruskiego Wilhelma I �niemieckim cesarzem" (Deutscher Kaiser) zako�czy�o proces tworzenia si� Drugiej Rzeszy. Powsta�o w ten spos�b w �rodku Europy du�e pa�stwo o liczbie ludno�ci si�gaj�cej 41 min i o terytorium wynosz�cym 540,6 ty�. km2. Przed tym pa�stwem, zrodzonym z po��czenia kraj�w o r�nych systemach celnych, monetarnych, skarbowych, metrycznych i o r�nych organach zarz�dzania gospodark� stan�o pilne zadanie jak najwcze�niejszej jego integracji ekonomicznej. Rozpocz�to j� w 1871 r. od ujednolicenia ca�ego systemu ��czno�ci, kt�r� od tego czasu administrowa�o nowo utworzone w tym celu przedsi�biorstwo pa�stwowe �poczta Rzeszy" (Reichsposi), oraz niekt�rych organ�w zarz�dzania i form dzia�ania w kolejnictwie. W 1872 r. wprowadzono w ca�ej Rzeszy jednolity system metryczny i celny, a od l stycznia 1876 r. tak�e i monetarny. W pierwszym roku istnienia Rzeszy przyst�piono r�wnie� do reformy systemu podatkowego, kt�ra polega�a na ustanowieniu liczby, rodzaj�w i wysoko�ci �wiadcze� uiszczanych na rzecz niemieckich w�adz centralnych oraz na okre�leniu podatk�w i innych op�at pozostaj�cych w gestii rz�d�w poszczeg�lnych kraj�w oraz gmin miejskich i wiejskich. W ci�gu zatem pi�ciu lat od utworzenia Rzeszy dokonano ekonomicznego zintegrowania w kilku wa�nych ga��ziach jej gospodarki oraz nast�pi�o w tym czasie �ci�lejsze powi�zanie ze sob� rynk�w krajowych, stanowi�ce decyduj�cy krok na drodze do wykszta�cenia si� rynku og�lnonie-mieckiego. Druga Rzesza dysponowa�a ju� w chwili powstania du�ym potencja�em gospodarczym, znacznie jednak s�abszym od Wielkiej Brytanii i USA. Dowodzi tego przede wszystkim �wczesny udzia� tych trzech pa�stw w �wiatowej produkcji przemys�owej, w kt�rej Niemcy partycypowa�y w 13,2%, USA w 23,3% i Wielka Brytania w 31,8%. Niemcy posiada�y wi�c korzystne warunki startu do rozpocz�tego tu� po ich zjednoczeniu dynamicznego rozwoju gospodarczego, kt�remu sprzyja�y jeszcze dodatkowo otrzymana od Francji po przegranej przez ni� wojnie kontrybucja w wysoko�ci 5 mld z�otych frank�w oraz w��czenie do Rzeszy na podstawie podpisanego w dniu 26 lutego 1871 r. w Wersalu francuJco-niemiec-kiego uk�adu Alzacji i du�ej cz�ci Lotaryngii. Powi�kszenie terytorium Rzeszy o te odebrane Francji ziemie spowodowa�o przyrost obszar�w le�nych i rolniczych oraz powa�ny wzrost niemieckich zasob�w rudy �elaza i urz�dze� technicznych w przemy�le w��kienniczym, w tym o 56% wrzecion, 88% warsztat�w tkackich i prawie o 100% maszyn drukarskich dla materia��w bawe�nianych. Wyst�puj�cy od pocz�tku istnienia Drugiej Rzeszy gwa�towny rozw�j gospodarczy, kt�ry znamionowa�o w latach 1871 - 1872 powstawanie du�ej liczby nowych przedsi�biorstw i zak�adanie licznych sp�ek akcyjnych (st�d nazywany nieraz okresem grynderki, Griinderjahre), ulega� w okresie do wybuchu pierwszej wojny �wiatowej kilka razy wahaniom koniunkturalnym, wynikaj�cym w miar� rozwoju kapitalizmu coraz cz�ciej z mi�dzynarodowych powi�za� ekonomicznych. Takie kryzysy pojawi�y si� w gospodarce Niemiec w latach 1873 -1874, 1883 -1886, 1891 - 1894, 1900 - 1902, 1907 - 1908 i w 1914, przy czym ten ostatni przerwa�o rozpocz�cie pierwszej wojny �wiatowej. Nie wszystkie z nich by�y jednakowo g��bokie i nie zawsze obejmowa�y ka�d� ga��� gospodarki. Do najwa�niejszych ich symptom�w nale�a�y spadek produkcji i inwestycji, wzrost bezrobocia i zmniejszenie si� popytu na r�ne artyku�y, bankructwo cz�ci przedsi�biorstw gospodarczych i w dalszej konsekwencji pogorszenie si� warunk�w materialno-bytowych ludno�ci, w tym przede wszystkim pracownik�w najemnych. Mimo prze�ywania tych kryzys�w gospodarka Niemiec charakteryzowa�a si� w latach 1871-1913 du�� dynamik� rozwoju, wyra�aj�c� si� przede wszystkim w rozbudowie bazy materialnej, zwi�kszeniu si� zatrudnienia, wzro�cie produkcji przemys�owej i rozmiar�w �wiadczenia us�ug oraz w coraz wi�kszej r�norodno�ci i wy�szej jako�ci wytwarzanych d�br produkcyjnych i konsumpcyjnych. Rozw�j bazy materialnej odzwierciedla� si� najwierniej w przyro�cie inwestycji netto, kt�rych przeci�tna roczna warto�� obliczona w cenach z 1913 r. zwi�kszy�a si� z 408 min mk w latach 1870 - 1874 do 1950 min mk w okresie 1910-1913. Jej przej�ciowy spadek zanotowano jedynie w latach kryzysu 1883-1886 i 1900-1902 (tab. 1). Wydatki na inwestycje poch�ania�y w okresie 1871 - 1913 od 10,3% (lata 1880 - 1884) do 15,5% (lata 1910 - 1913) wysoko�ci produkcji czystej. Ten ostatni wska�nik by� najwy�szy w dziejach Niemiec a� do 1945 r. Temu ilo�ciowemu wzrostowi inwestycji towarzyszy�o sta�e podnoszenie ich jako�ci. Uzyskiwano to zar�wno w drodze ulepszonych zastosowa� osi�gni�� zagranicznej 8 my�li technicznej, jak i wdra�ania w�asnych wynalazk�w, kt�rych liczba by�a od pocz�tku ostatniego dziesi�ciolecia XIX w. z ka�dym rokiem coraz wi�ksza (tab. 2). Znajdowa�y si� w�r�d nich odkrycia niemieckich Tabela l Rozw�j inwestycji netto w Rzeszy w lata ch 1870 - 1913 Lata Nowe inwestycje netto w min mk Przeci�tny roczny przyrost inwestycji netto w min mk Odsetek produkcji czystej przeznaczonej na inwestycje netto w cenach z 1913 r. w cenach z 1913 r. (wed�ug cen z 1913 r.)> 1 1870 - 1874 2040 408,0 10,9 1875 - 1879 2338 467,6 11,1 1880 - 1884 2264 452,8 10,3 1885 - 1889 3032 612,4 11,8 1890-1894 3744 748,8 12,7 1895- 1899 5378 1075,6 15,0 1900 - 1904 5276 1055,2 13,5 1905 - 1909 6842 1368,4 15,0 1910- 1913 7800 1950,0 15,5 �r�d�o: W. G. Hoffmann, Dos Wachstum der deutschen Wirtschaft seit Mitte des 19. Jahrhunderts. Berlin�Heidel-berg-New York 1965 (cyt.: W. G. Hoffmann, Dos Wachstum...,), s. 105-143. uczonych i in�ynier�w praktyk�w, rewolucjonizuj�ce pod wzgl�dem technicznym niekt�re ga��zie przemys�u -(przede wszystkim chemiczny,, energetyczny, precyzyjny, optyczny i elektrotechniczny) i transportu. Tabela 2: Liczb...
Zabr7