Muszyński, Granice metafory.pdf

ANNALES

UNIVERSITATIS MARIAE CURIE-SK£ODOWSKA

LUBLIN – POLONIA

VOL. XXV

SECTIO I

2000

Wydzia³ Filozofii i Socjologii

Z BYS£AW M USZYÑSKI

Granice metafory

The Limits of Metaphor

Filozofia XX wieku jest niew¹tpliwie w znacznym stopniu filozofi¹ jêzyka.

Wynika to z faktu uœwiadomienia roli jêzyka. Maj¹ racjê ci, którzy s¹dz¹, ¿e gdy-

by filozofowie wczeœniej uœwiadomili sobie rolê jêzyka, historia filozofii wygl¹-

da³aby inaczej. Najstarszy kr¹g zainteresowania filozofii dotyczy³ bytu. Trwa³o to

a¿ do Kartezjusza. Potem sfera zainteresowañ filozofii przenios³a siê na podmiot

i jego umys³ (na cz³owieka jako istotê poznaj¹c¹). Problematyka podmiotu domi-

nowa³a w filozofii a¿ do koñca XIX wieku. Z kolei wiek XX sta³ siê wiekiem,

w którym uœwiadomiono sobie, i¿ miêdzy bytem a umys³em jest s³owo (jêzyk).

Dyskusje nad natur¹ jêzyka i jego rol¹ zaczê³y siê ju¿ w drugiej po³owie XIX

wieku. By³y to m.in. spory o znaczenie jêzyka w procesie twórczym, który stano-

wi³ wa¿ny sk³adnik to¿samoœci podmiotu jako twórcy. ¯ywe dyskusje m³odogra-

matyków nad twórczym charakterem jêzyka wygasi³a rewolucja dokonana przez

F. de Saussure’a. Nowym œwiadectwem docenienia roli jêzyka jest definicja filo-

zofii sformu³owana przez neopozytywistów: filozofia jest analiz¹ jêzyka. Jeszcze

innego œwiadectwa dostarcza³a filozofia pierwszego Wittgensteina z za³o¿eniem,

¿e badanie jêzyka pozwala na poznanie najogólniejszej struktury rzeczywistoœci.

O rozpowszechnianiu siê takiego podejœcia œwiadczyæ mog¹ tak¿e s³owa z Hei-

deggera: „Kiedy idê przez las, najpierw idê przez s³owo »las«, kiedy idê ku fon-

tannie, najpierw przechodzê przez s³owo »fontanna«”. Wszystkie takie ujêcia od-

nosz¹ siê jeszcze do bytu. Wystarczy jednak odwo³aæ siê do prac z koñca XX

wieku, a mo¿na w duchu postmodernizmu (neostrukturalizmu) stwierdziæ, ¿e je-

304

Zbys³aw Muszyñski

dyn¹ bezpoœredni¹ dan¹ nam rzeczywistoœci¹ jest to, co jest znacz¹ce (znaki, jê-

zyk). Nieistotne staje siê za³o¿enie, ¿e istnieje rzeczywistoœæ niezale¿na od tego,

co jest znacz¹ce. Jedyn¹ rzeczywistoœci¹ staje siê rzeczywistoœæ znaków, rzeczy-

wistoœæ dyskursu, narracji. Dlatego te¿, choæ w tym czasie og³oszono œmieræ Boga,

œmieræ podmiotu, zaczêto mówiæ o „œmierci” bytu – to nie zaczêto mówiæ o œmierci

jêzyka, a wrêcz przeciwnie, utrwala siê przekonanie, ¿e to „jêzyk mówi nami”

(J. Lacan).

W jêzyku istotnym zjawiskiem s¹ metafory. Stosunek do nich nie by³ w hi-

storii badañ nad jêzykiem jednolity. Czasami widziano w nich istotê jêzyka (ro-

mantycy), a czasem tylko wadê jêzyka, któr¹ trzeba by³o albo neutralizowaæ, usu-

n¹æ, albo ob³o¿yæ anatem¹ i zbudowaæ jêzyk doskona³y, pozbawiony tej cechy

(neopozytywiœci). We wspó³czesnych badaniach lingwistycznych i filozoficznych

metaforom przypisuje siê szczególn¹ rolê.

Warto tu przywo³aæ stanowisko R. Rorty’ego 1 , który pisze w Przygodnoœci,

ironii i solidarnoœci 2 – „Jeœli historiê jêzyka, a tym samym sztuki, nauki i moral-

noœci postrzegamy jako historiê metafory, to zrywamy z wyobra¿eniem, ¿e ludzki

umys³ b¹dŸ ludzkie jêzyki […] zdolne s¹ wyra¿aæ coraz wiêcej znaczeñ albo przed-

stawiaæ coraz wiêcej faktów”. 3 Rzemieœlnik wie zazwyczaj, jak¹ pracê ma wyko-

naæ, zanim wybierze czy wymyœli narzêdzia, za pomoc¹ których bêdzie j¹ wyko-

nywaæ. „Natomiast – pisze Rorty – ktoœ taki, jak Galileusz, Yeats czy Hegel […]

nie potrafi zwykle jasno przedstawiæ sobie, czego dok³adnie chce dokonaæ, zanim

nie zbuduje s³ownika, za pomoc¹ którego mu siê to powiedzie. Dopiero nowy

s³ownik stwarza mo¿liwoœæ wyartyku³owania jego w³asnego przeznaczenia. Sta-

nowi narzêdzie do robienia czegoœ, czego nie mo¿na by³o sobie wyobraziæ przed

powstaniem okreœlonego zbioru opisów, opisów, które w³aœnie ten s³ownik po-

zwala stworzyæ”. 4 Tworzenie s³ownika polega miêdzy innymi na tworzeniu meta-

for. W³aœnie w powy¿ej zarysowanym kontekœcie stawiam pytanie o granice me-

tafory. 5

Rozwa¿ania dotycz¹ce granic metafory wymagaj¹ odwo³ania siê do jakiejœ

jej koncepcji. Przez wieki, od czasów Arystotelesa, funkcjonowa³o jêzykowe ujê-

1 Rorty’ego przywo³ujê tu nie z racji jego tekstów ostatnich, ale jako tego, który obwieszczaj¹c

„zwrot jêzykowy” w latach szeœædziesi¹tych, zrobi³ to na podstawie solidnej znajomoœci tekstów

filozofów analitycznych. PóŸniejsze jego analizy te¿ wskazuj¹ na rzeteln¹ znajomoœæ tekstów tego

krêgu (Kripke, Putnam), ale konkluzje s¹ ju¿ znacznie dalej id¹ce, ni¿ to z tych tekstów mog³oby

wynikaæ, i s¹ raczej wyrazem postawy ideologicznej ni¿ badawczej.

2 Warszawa 1989.

3 Rorty, op. cit., s. 35.

4 Ibid., s. 31.

5 Dla porz¹dku mo¿na te¿ przywo³aæ tu tezê Rorty’ego: „[…] œwiat nie wyposa¿a nas w ¿adne

kryterium wyboru pomiêdzy alternatywnymi metaforami, ¿e jêzyki i metafory mo¿emy porówny-

waæ jedynie miêdzy sob¹, a nie z jakimœ bytem pozajêzykowym zwanym »faktem«” (s. 40). Pytanie

o granice jest jednak wczeœniejsze wzglêdem pytania o mo¿liwoœæ porównywania metafor.

Granice metafory

305

cie metafory. Metafora by³a zjawiskiem jêzykowym i by³a zabiegiem dokonywa-

nym na jêzyku. Uwidaczniaj¹ to trzy koncepcje metafory opracowane przez

M. Blacka. Wyró¿ni³ on substytutywn¹ teoriê metafory, porównaniow¹ oraz roz-

wijan¹ przez siebie teoriê relacyjn¹. Wszystkie te teorie odwo³uj¹ siê do systemu

jêzykowego i literalnych znaczeñ. Niew¹tpliwie w takim ujêciu natura metafory

i jej granice zale¿¹ od natury jêzyka. Uwagê skupiê tylko na tej koncepcji jêzyka,

która zosta³a w pe³ni opracowana i odnios³a sukces metodologiczny oraz przed-

miotowy.

Tak¹ teoriê wypracowano w ramach strukturalistycznego podejœcia, a pocz¹-

tek jej da³a de Saussure’owska koncepcja jêzyka wy³o¿ona w Kursie jêzykoznaw-

stwa ogólnego. Jêzyk jest tam przedmiotem autonomicznym, przedmiotem badañ

„samym w sobie i dla samego siebie”. Takie ujêcie przedmiotu badañ umo¿liwia

wprowadzone rozró¿nienie jêzyka i mówienia. W tym ujêciu jêzyk nie jest bytem

jednostkowym, mow¹, jest bytem ponadjednostkowym, choæ równie œciœle okre-

œlonym. Nieudane s¹ próby zmiany jêzyka przez jednostkê. Masz w³adzê nad pod-

danymi, ale nie masz jej nad jêzykiem – jak powiada jedna z anegdot o Ludwiku

XVI. Tak rozumiany jêzyk ponadjednostkowy przy jednej z interpretacji jest in-

stytucj¹ w sensie spo³ecznym, przy innej bytem formalnym, idealnym. Jest syste-

mem formalnym okreœlonym jedynie przez wewnêtrzne relacje formalne o cha-

rakterze binarnym. Jak mówi de Saussure: w jêzyku istniej¹ tylko opozycje (ró¿-

nice). Dzieje siê tak na ka¿dym poziomie organizacji jêzyka: fonetycznym, mor-

fologicznym, leksykalnym (semantycznym), dyskursywnym. Ustalanie w³asnoœci

danego poziomu jêzyka nie wyprowadza badacza czy u¿ytkownika poza sam jê-

zyk. Dzieje siê tak równie¿ na poziomie znaczeniowym. Ka¿dy element systemu

znaczeniowego albo jest elementem pierwotnym, albo z niego zbudowanym, tyl-

ko elementy bez struktury wewnêtrznej maj¹ znaczenie pierwotne. Pojêcie zna-

czenia literalnego jest podstawowym pojêciem w analizie znaczenia wyra¿eñ z³o-

¿onych, w tym tak¿e znaczenia metafor.

Mo¿liwoœci metafor przy takiej koncepcji jêzyka s¹ wyznaczone mo¿liwo-

œciami jêzyka (systemu jêzykowego), o których zak³ada siê, ¿e s¹ nieskoñczone

(cokolwiek by to znaczy³o). Do tej koncepcji jêzyka nawi¹zuje wiele koncepcji

znaczenia. Na takiej podstawie teoretycznej budowane by³y teorie literatury; zwo-

lennicy Nowej Krytyki stwierdzali, ¿e tekst znaczy to, co zdeterminowane jest

systemem znaków, a nie kontekstem czy intencj¹ autora. Niew¹tpliwie w akcie

twórczym tworzenia metafory konieczna jest inwencja u¿ytkownika jêzyka, ale

mo¿liwoœci stworzenia metafory i jej zrozumienia wynikaj¹ z mo¿liwoœci drze-

mi¹cych w jêzyku. Granice metafory s¹ granicami jêzyka. 6

W po³owie XX wieku za spraw¹ N. Chomsky’ego dokonuje siê kolejna re-

wolucja w lingwistyce. Wa¿ne s¹ niektóre za³o¿enia tej rewolucji. Jêzyk jest ro-

6 Por. np. A. Pajdziñska, Jêzykowe granice metafory, „Pamiêtnik Literacki” 1991, z. 1, s. 131–143.

306

Zbys³aw Muszyñski

dzajem zdolnoœci o charakterze psychicznym, mentalnym. Jest „organem mental-

nym” zarz¹dzanym przez odpowiedni modu³ jêzykowy w mózgu. Gramatyka jest

wiedz¹ (choæ trwa spór, czy jest wiedz¹ propozycjonaln¹, czy nie). Zadaniem teo-

rii jêzyka, wed³ug Chomsky’ego, jest wyjaœnienie dwu zjawisk. Pierwszym zjawi-

skiem wymagaj¹cym wyjaœnienia jest wyuczalnoœæ przez dziecko dowolnego jê-

zyka jako pierwszego. Drugim jest kreatywnoœæ w pos³ugiwaniu siê jêzykiem.

Kreatywnoœæ rozumiana jest tutaj jako zdolnoœæ do wytworzenia poprawnych, a ni-

gdy nies³yszanych wyra¿eñ oraz do rozumienia nowych wyra¿eñ. Jest te¿ zdolno-

œci¹ wytwarzania wyra¿eñ stosownych do sytuacji. Wyjaœnienie tych zjawisk wy-

maga przyjêcia za³o¿eñ o ograniczonej liczbie okreœlonych regu³ tworzenia no-

wych wyra¿eñ (produktywnoœæ gramatyczna) oraz o ograniczonej liczbie elemen-

tów wyjœciowych. Ogólniejsze rozwa¿ania za³o¿enia o charakterze filozoficznym

doprowadzi³y Chomsky’ego do przyjêcia tezy o wrodzonym charakterze jêzyka.

W sporze empiryzmu z racjonalizmem co do sposobu nabywania wiedzy jêzyko-

wej opowiedzia³ siê za racjonalizmem kartezjañskim. W jego ujêciu istnieje wro-

dzona gramatyka uniwersalna, której podstawy s¹ genetycznie uwarunkowane dla

ca³ego rodzaju ludzkiego. Jêzyki naturalne ró¿ni¹ siê struktur¹ powierzchniow¹,

ale podzielaj¹ strukturê g³êbok¹.

Warto tutaj podkreœliæ, ¿e taka lingwistyczna koncepcja jêzyka ma swoje kon-

sekwencje w dziedzinie spo³ecznej, o czym pisze Chomsky w innych swoich ksi¹¿-

kach. Przejawia on jednakow¹ aktywnoœæ na obu tych polach. W obu sferach ludz-

kiej aktywnoœci, które wyjaœnia, jest równie rewolucyjny. W teorii spo³ecznej, po-

dobnie jak i w lingwistyce odwo³uje siê do racjonalizmu, odrzucaj¹c empiryzm.

W obu dziedzinach krytykowany jest za konsekwencje wyprowadzane z racjonali-

stycznych za³o¿eñ. Na gruncie teorii spo³eczno-politycznych krytykowany jest za

próby projektowania spo³eczeñstwa, które ma umo¿liwiaæ realizacjê wrodzonych

mo¿liwoœci, jakimi dysponuje ka¿dy cz³owiek. W¹tpliwoœci swe krytycy wyra¿aj¹

pytaniem, kto rozstrzyga, jakie s¹ to mo¿liwoœci i jakie nale¿y ludziom zapewniæ

warunki rozwoju, skoro poznanie naukowe ma charakter omylny, a ideologów i pro-

roków mówi¹cych, jak jest naprawdê, jest zawsze wielu. Empirycy w zamian pro-

ponuj¹ wizjê cz³owieka doœwiadczaj¹cego od podstaw wszystkiego i empirycystyczn¹

metod¹ prób i b³êdów testuj¹cego siebie i swoje œrodowisko na w³asne ryzyko.

Krytycy owi nie ograniczaj¹ swych zarzutów do dziedziny polityki, ale uka-

zuj¹ te same niebezpieczeñstwa na gruncie jêzyka. Dotycz¹ one w³aœnie twórczo-

œci jêzykowej, mo¿liwoœci tworzenia nowych znaczeñ, koniecznych do lepszego

rozumienia ludzi i przyrody, lepszego ujmowania nowych faktów. Przenosz¹c te

analizy na jêzyk etyki, mo¿na przywo³aæ pojêcie wolnoœci pozytywnej i negatyw-

nej, za I. Berlinem 7 pojmuj¹c je jako – w pierwszym wypadku – wolnoœæ w wyra-

7 I. Berlin, Dwie koncepcje wolnoœci [w:] id., Dwie koncepcje wolnoœci i inne eseje, Warszawa

1991, s. 108–192.

Granice metafory

307

¿aniu siebie, w sytuacji gdy siê wie, czym jest „ja”; w drugim zaœ – dokonywanie

ci¹g³ych wyborów wymagaj¹cych kreatywnoœci, by sprostaæ nowym sytuacjom.

Ta kreatywnoœæ dotyczyæ ma tak¿e nowych znaczeñ.

W lingwistyce Chomsky jest krytykowany za zbyt formalne okreœlanie regu³

generowania i transformacji wyra¿eñ jêzykowych i niepotrzebne, zdaniem kryty-

ków, rozdzielanie sk³adowych jêzyka: fonologii, syntaktyki, semantyki i pragma-

tyki. D¹¿enie do formalnego ujêcia gramatyki pozostawi³o bez wyjaœnienia zbyt

wiele wyra¿eñ bêd¹cych przejawem aktywnoœci cz³owieka: w tym tak¿e wyra¿eñ

metaforycznych. Akceptuj¹c upsychologicznienie przedmiotu badañ lingwistycz-

nych, w podejœciu alternatywnym uznano system mentalny za podstawowe Ÿród³o

form jêzykowych. Zaakceptowano te¿ idiolekt jako przedmiot badañ lingwistycz-

nych. Zwolennicy tego podejœcia zgadzaj¹ siê z Chomskim, ¿e jêzyk publiczny,

pojmowany jako byt ponadjednostkowy, formalny, jest tylko artefaktem badañ

lingwistycznych. Zak³adaj¹, ¿e istnieje jednostkowy podmiot wraz ze swoim jed-

nostkowym doœwiadczeniem, w tym tak¿e jêzykowym, dysponuj¹cy zdolnoœcia-

mi poznawczymi, opisywanymi przez psychologiê poznawcz¹. Zasady pos³ugi-

wania siê jêzykiem wyp³ywaj¹ z tych samych Ÿróde³ co zasady poznawania œwia-

ta i jego podmiotowego doœwiadczania.

Podejœcie takie nazywa siê kognitywistycznym, co jest oczywiste, ale tak¿e

dodatkowo doœwiadczeniowym. Holistyczne (oparte na gestaltyzmie) pojmowa-

nie doœwiadczenia uniemo¿liwia kognitywistom oddzielenie poszczególnych po-

ziomów organizacji jêzyka, a jeœli któryœ siê rozró¿nia, to przyznaje siê dominu-

j¹c¹ rolê pragmatyce. Pojêcie doœwiadczania jest kluczowym pojêciem semantyki

kognitywnej. Przedmiotem badañ sta³ siê proces konceptualizacji, który semanty-

ka kognitywna uto¿samia ze znaczeniem. Opieraj¹c siê na danych, stwierdzono,

¿e wiêkszoœæ naszych codziennych wyra¿eñ ma charakter metaforyczny.

Wed³ug G. Lakoffa 8 , metafora polega na doœwiadczaniu jednego rodzaju rze-

czy za pomoc¹ innej. Na przyk³ad, metafora „spór to wojna” oznacza, ¿e pojmuje-

my spór za pomoc¹ doœwiadczeñ wojny. Œwiadcz¹ o tym ró¿ne wyra¿enia: „Two-

je twierdzenia nie daj¹ siê obroniæ”, „Zaatakowa³ s³abe punkty jego wywodu”,

„Uwagi krytyczne trafia³y prosto w cel”, „Zburzono jego argumentacjê”, „U¿yj

w obronie innej strategii”, „Pokona³ ciê na twoim polu”, „Zbi³ wszystkie argu-

menty”. Choæ spór i wojna to s¹ ró¿ne rzeczy i czynnoœci im towarzysz¹ce s¹

ró¿ne, to spór rozumiemy, prowadzimy i opisujemy w terminach wojny. Jak za-

uwa¿a Lakoff, „zarówno samo pojêcie, jak i czynnoœæ kszta³tuj¹ siê przez metafo-

rê”. I jest to normalny sposób mówienia o sporze. Nasze konwencjonalne sposo-

by mówienia o sporach wymagaj¹ u¿ycia metafor, co rzadko sobie uœwiadamia-

my. „Metafora nie istnieje jedynie w s³owach, których u¿ywamy, lecz w samym

pojmowaniu sporu”. 9 Jêzyk ten nie jest poetycki czy retoryczny, jest dos³owny:

8 M. Johnson, G. Lakoff, Metafory w naszym ¿yciu, Warszawa 1988.

9 Ibid., s. 27.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: