Epidemiologia nadwagi.pdf

P R A C A P O G L Ą D O W A

ISSN 1734–3321

Anna Obuchowicz

Katedra i Oddział Kliniczny Pediatrii Śląskiej Akademii Medycznej w Bytomiu

Epidemiologia nadwagi i otyłości

— narastającego problemu

zdrowotnego w populacji

dzieci i młodzieży

Epidemiology of overweight and obesity — an increasing health problem

in children and adolescents

Endokrynologia, Otyłość i Zaburzenia Przemiany Materii 2005, tom 1, nr 3, s. 9–12

STRESZCZENIE

Występowanie otyłości u dzieci i młodzieży wiąże się z poważny-

mi następstwami zdrowotnymi, zarówno w wieku rozwojowym, jak

i u osób dorosłych.

Częstość nadwagi i otyłości stale wzrasta, a zjawisko to określa

się mianem epidemii. Celem pracy było porównanie tej częstości

u dzieci i młodzieży w różnych krajach na podstawie danych opu-

blikowanych w piśmiennictwie.

Słowa kluczowe: nadwaga, otyłość, dzieci, młodzież,

epidemiologia

ABSTRACT

Obesity in children and adolescents can have serious health con-

sequences during a developmental age as well as in adulthood.

Prevalence of overweight and obesity increases and is considered

to become an epidemic.

This study compares prevalence of overweight and obesity in chil-

dren and adolescents in various countries on the basis of the pu-

blished epidemiologic data.

Key words: overweight, obesity, children, adolescents,

epidemiology

Wstęp

pobieganie chorobom cywilizacyjnym należy rozpo-

cząć nie u osób dorosłych, a w wieku rozwojowym,

szczególnego znaczenia nabiera problem występowa-

nia otyłości u dzieci i młodzieży, ponieważ może ona

„przetrwać” do wieku dorosłego u znacznego odsetka

pacjentów. Udowodniono, że w stosunku do rówieśnika

z prawidłową masą ciała dziecko otyłe w wieku 10–13 lat

jest 6–7-krotnie bardziej zagrożone wystąpieniem oty-

łości w wieku dorosłym [1]. Must i wsp. [2] stwierdzili

ponadto, że występowanie otyłości u młodzieży wiąże

się ze zwiększoną zachorowalnością i śmiertelnością

Występowanie otyłości wiąże się z poważnymi na-

stępstwami zdrowotnymi i stanowi istotny problem

w zakresie zdrowia publicznego. Wobec faktu, że za-

Adres do korespondencji: dr hab. med. Anna Obuchowicz

Katedra i Oddział Kliniczny Pediatrii Śląskiej Akademii Medycznej

ul. Batorego 15, 41–902 Bytom

Nadesłano: 13.10.2005 Przyjęto do druku: 14.10.2005

www.endokrynologia.viamedica.pl

Endokrynologia, Otyłość i Zaburzenia Przemiany Materii 2005, tom 1, nr 3

po 50 latach życia, niezależnie od masy ciała tych osób

w wieku dorosłym.

Poważne następstwa zdrowotne otyłości, a także

szybki wzrost częstości jej występowania sprawiły, że

określa się ją mianem epidemii [3].

Celem pracy jest porównanie — na podstawie opu-

blikowanych danych — częstości otyłości u dzieci

i młodzieży w różnych krajach pozaeuropejskich i eu-

ropejskich, w tym w Polsce, w 2 ostatnich dziesięciole-

ciach XX i pierwszych latach XXI wieku.

Według raportu International Obesity Task Force

(IOTF) 155 milionów dzieci na świecie będących w wie-

ku szkolnym wykazuje nadwagę lub otyłość. Wśród

nich 30–45 milionów to otyłe dzieci i młodzież w wieku

5–17 lat oraz 22 miliony otyłych dzieci w wieku poniżej

5 lat [4].

W Stanach Zjednoczonych ocenę tendencji kształ-

towania się masy ciała dzieci i młodzieży w wieku od

6 do 17 lat prowadzono cyklicznie w latach: 1963–1965,

1966–1970 (NHES, National Health Examination Survey ),

1971–1974, 1976–1980, 1988–1994 (NHANES I, NHA-

NES II, NHANES III, National Health and Nutrition Exa-

mination Surveys ). Na podstawie przeprowadzonych

badań stwierdzono, że stopniowo zwiększała się licz-

ba osób o wskaźniku masy ciała (BMI, body mass in-

dex ) przekraczającym wartość 95. centyla. W latach

1988–1994 było to 11% dzieci i młodzieży, a u kolej-

nych 14% objętych badaniami wartości BMI mieściły

się między 85. a 95. centylem. Największy przyrost

masy ciała badanych nastąpił w okresie między bada-

niami NHANES II i NHANES III [5]. Manson i wsp. przy-

taczają dane z raportu National Center for Health Stati-

stic, Centers for Disease Control and Prevention , we-

dług których w Stanach Zjednoczonych częstość nad-

wagi i otyłości u dzieci i młodzieży wzrasta w podob-

nym tempie, jak w populacji osób dorosłych, a otyłość

występuje u około 15% osób w wieku rozwojowym [6].

Należy dodać, że aktualne dane wskazują na wystę-

powanie nadwagi i otyłości u 131 milionów dorosłych

obywateli w Stanach Zjednoczonych [7].

Na podstawie wyników badań przeprowadzonych

w ciągu ostatnich 2–3 dziesięcioleci w Brazylii, Stanach

Zjednoczonych, Chinach i Rosji Wang i wsp. [8] doko-

nali analizy porównawczej występowania nadwagi

i otyłości u dzieci w wieku od 6 do 18 lat zamieszkują-

cych te kraje. Wyniki uzyskane przez autorów wska-

zują na wzrost częstości wymienionego odchylenia od

normy z 4,1% do 13,9% w Brazylii, z 6,4% do 7,7%

w Chinach oraz z 15,4% do 25,6% w Stanach Zjedno-

czonych. Jedynie w Rosji liczba dzieci z nadmierną

masą ciała zmniejszyła się z 15,6% do 9%, przy jedno-

czesnym wzroście w populacji liczby dzieci o masie

ciała mniejszej od normy (wzrost z 6,9% do 8,1%).

Wyniki przytoczonej analizy zbiorczej mają tym więk-

sze znaczenie, że łączna liczba ludności wymienionych

krajów stanowi około 1/3 ludności świata [8].

W porównaniu ze Stanami Zjednoczonymi liczba

otyłych dzieci w Kanadzie w ostatnich dekadach XX

wieku była mniejsza — jej występowanie oceniono na

10% wśród chłopców i 9% wśród dziewczynek [9]. Jed-

nak już wyniki badań opublikowanych w 2000 roku

wskazały na wysoki odsetek dzieci i młodzieży (w wie-

ku 2–19 lat), rodowitych mieszkańców Kanady, którzy

mieli nadwagę. Było to 27,7% chłopców i 33,7% dziew-

cząt [10].

W opracowaniu opublikowanym przez członków

działającej od 2004 roku Obesity Consensus Working

Group , podsumowującym wyniki badań dotyczących

występowania otyłości u dzieci w różnych krajach, au-

torzy zwrócili uwagę na narodowościowe zróżnicowa-

nie narastania problemu otyłości [11]. Dane zawarte

w tym opracowaniu, dotyczące częstości nadwagi i oty-

łości wśród dzieci i młodzieży w Stanach Zjednoczo-

nych, pokrywają się z danymi prac cytowanych po-

przednio. Autorzy podali, że w Australii częstość nad-

wagi w ciągu ostatnich 10 lat wśród chłopców wzrosła

do 15% i do 15,8% — wśród dziewcząt, a otyłość roz-

poznaje się u 4,5% chłopców i 5,3% dziewczynek [11].

Zwiększa się również odsetek dzieci z nadmierną masą

ciała w krajach rozwijających się — regiony o najwięk-

szym wzroście liczby dzieci z nadwagą to kraje Środ-

kowego Wschodu (7%), Północnej Afryki (8%), Amery-

ki Łacińskiej i Karaibów (4,5–7%) [12].

Dane z piśmiennictwa obrazowo podsumowali Eb-

beling i wsp. [13], którzy, analizując dostępne publika-

cje, obliczyli, ile razy wzrosła liczba dzieci otyłych i wy-

kazujących nadwagę w 12 krajach położonych na róż-

nych kontynentach. Według cytowanych autorów licz-

ba ta, na przykład w Stanach Zjednoczonych wśród

dzieci w wieku 6–11 lat w ciągu ostatnich 25 lat, zwięk-

szyła się około 3,3-krotnie, natomaist u dzieci japońskich

w podobnym wieku około 2,3 raza w ciągu 20 lat.

Na tle przytoczonych danych interesująca jest ana-

liza występowania nadwagi i otyłości w krajach euro-

pejskich. Lissau i wsp. [14] opublikowali wyniki ba-

dań przeprowadzonych w latach 1997–1998 wśród

15-latków w 13 krajach Europy (Austria, Belgia, Cze-

chy, Dania, Finlandia, Francja, Niemcy, Grecja, Irlan-

dia, Litwa, Portugalia, Słowacja, Szwecja) w porów-

naniu ze Stanami Zjednoczonymi i Izraelem. Okazało

się, że największe rozpowszechnienie nadwagi i oty-

łości w tej grupie wiekowej występuje w Stanach

Zjednoczonych, a w następnej kolejności — w Grecji

i w Portugalii. Najmniejsza częstość otyłości charak-

www.endokrynologia.viamedica.pl

Anna Obuchowicz, Epidemiologia nadwagi i otyłości — narastającego problemu zdrowotnego w populacji dzieci i młodzieży

teryzowała mieszkańców Litwy. Niewątpliwy wpływ na

takie zróżnicowanie stanu odżywiania mają różnice

etniczne, kulturowe i żywieniowe charakteryzujące po-

szczególne kraje świata [15].

Badania przekrojowe na temat tego zagadnienia,

przeprowadzone w Anglii i w Szkocji w latach 1974,

1984 i 1994 wskazały na niewielkie zmiany częstości

nadwagi lub otyłości u dzieci w wieku od 4 do 11 lat

w okresie między pierwszym a drugim badaniem.

W Anglii w latach 1984–1994 częstość nadwagi wśród

chłopców wzrosła z 5,4% do 9,0%, a wśród dziewczy-

nek — z 9,3 do 13,5%, natomiast w Szkocji wśród chłop-

ców wzrosła z 6,4% do 10%, a wśród dziewczynek

— z 10,4% do 15,8%. W tym samym okresie częstość

otyłości w Anglii wzrosła do 1,7% chłopców i do 2,6%

u dziewczynek, a w Szkocji do 2,1% chłopców i do 3,2%

u dziewczynek [16]. W 1996 roku Reilly i Dorosty [17]

określili częstość nadwagi wśród angielskich 6-latków

na 22% i na 31% u 15-latków, a otyłość na 10%

u 6-latków i 17% u dzieci w wieku 15 lat.

W Finlandii w ciągu 2 ostatnich dziesięcioleci XX

wieku liczba dzieci ze zbyt dużą masą ciała wzrosła do

16,7% w populacji chłopców i do 9,8% w populacji

dziewczynek [18]. Według cytowanego już raportu

opracowanego przez międzynarodowy zespół eksper-

tów ( Obesity Consensus Working Group ) w Finlandii

otyłość obecnie rozpoznaje się u 4,9% 15-letnich chłop-

ców i u 5,1% dziewcząt w tym wieku [11]. Autorzy ra-

portu dokonali ponadto zestawienia częstości nadwa-

gi (BMI ≥ 85. centyla) i otyłości (BMI ≥ 95. centyla)

w innych krajach Europy. Okazało się, że w krajach

Europy Zachodniej odsetek otyłych chłopców i dziew-

cząt w wieku 15 lat wynosi odpowiednio: 5,1% i 4,4%

w Austrii, 5,2% i 5,8% w Belgii, 3,2% i 6,5% w Danii,

2,7% i 4% we Francji, 5,4% i 5,1% w Niemczech.

W krajach Europy Południowej odsetki te są wyższe,

na przykład w Grecji wynoszą 10,8% i 5,5%, a w Portu-

galii — 5,2% i 6,7%. Częstość nadwagi w populacji

15-latków w wymienionych krajach jest zdecydowanie

wyższa niż występowania otyłości. Największa jest

w Grecji, gdzie występuje u 28,9% chłopców i u 16,4%

dziewcząt [11]. Według danych opublikowanych przez

International Obesity Task Force w innym kraju Euro-

py Południowej — we Włoszech — 36% 9-letnich dzie-

ci wykazuje nadwagę lub otyłość [4]. W Hiszpanii 26,6%

uczniów w wieku 9–13 lat ma nadwagę, a 3,9% jest

otyłych [19]. Według raportu IOTF w krajach Europy

Północnej nadwagę stwierdzono u 10–20% dzieci,

a w krajach Europy Południowej — u 20–35% dzieci [4].

W krajach postkomunistycznych otyłość aktualnie roz-

poznaje się u następującego odsetka 15-letnich chłop-

ców i dziewcząt: w Republice Czeskiej odpowiednio

u 1,9% i 3,5%, w Słowacji u 4,4% i 1,1%, na Litwie

u 0,8% i 2,1% [11].

Opracowania dotyczące problemu nadwagi i oty-

łości u dzieci polskich są nieliczne i dotyczą dzieci

w różnym wieku. W latach 80. XX wieku wyniki badań

publikowały poszczególne ośrodki regionalne, definiu-

jąc otyłość jako masę ciała większą o co najmniej 20%

od prawidłowej. Na podstawie tego kryterium w latach

1981–1983 w Lublinie otyłość rozpoznano u 8,9%

dziewcząt i u 7,6% chłopców w wieku 7–18 lat [20],

w Katowicach u 13,8% dzieci w wieku od 3 miesięcy

do 3 lat [21], w Łodzi u 2,6% dzieci 4-letnich [22].

W latach 1983–1985 otyłość stwierdzono u 0,9% trzy-

latków w Łodzi [23], a w latach 1983–1984 u 6,7% dzieci

warszawskich w wieku przedszkolnym i szkolnym [24].

W podobnym czasie Charzewska i Figurska [25] okre-

śliły występowanie otyłości u 7–8 letnich chłopców

z Warszawy na 22,8%. Jako kryterium otyłości autorki

przyjęły zawartość tłuszczu (określoną na podstawie

pomiarów 4 fałdów skórno-tłuszczowych, wzoru Bro-

oka i równaniu Siri) większą lub równą 25% masy cia-

ła. W latach 90. XX wieku Muchacka i wsp. [26] stwier-

dziły otyłość u 9,4% dzieci szkolnych mieszkających

w Katowicach.

Badania populacyjne oceniające występowanie

nadwagi i otyłości u dzieci w wieku 6–17 lat przepro-

wadzono w Polsce w roku szkolnym 1994–1995, po-

sługując się siatkami skorelowanymi proporcji masy

ciała do wzrostu opracowanymi przez Instytut Matki

i Dziecka. Nadwagę stwierdzono u 8,7% dzieci i mło-

dzieży, a otyłość u 3,4%. Nadmiar masy ciała wystę-

pował znamiennie częściej u dziewcząt niż u chłop-

ców oraz mieszkających w mieście niż na wsi. Pod tym

względem przeważały województwa zachodniej i cen-

tralnej Polski [27]. Wyniki badań prowadzone następ-

nie przez ośrodki regionalne wskazują, że w Polsce

częstość otyłości również wzrasta, ale jednocześnie

występują duże różnice lokalne [28, 29].

Mazur i wsp. [30] ocenili występowanie nadwagi

i otyłości u dzieci szkół podstawowych województwa

podkarpackiego według współczesnych kryteriów roz-

poznawania tych odchyleń od normy, czyli na podsta-

wie odpowiednio 90. i 97. centyla dla BMI (wg siatek

Instytutu Matki i Dziecka) oraz według kryteriów IOTF.

W badaniach tych autorów nadwagę stwierdzono

u około 8% chłopców i 10,5% dziewczynek, a otyłość

u około 7% chłopców i 11% dziewczynek.

Dokładne porównanie wyników prac polskich au-

torów, ze względu na niejednolite kryteria zastosowa-

ne w celu oceny stanu odżywienia, a także zróżnico-

wanie wiekowe badanych dzieci, nie jest możliwe.

Można jednak zauważyć tendencję do zwiększania się

www.endokrynologia.viamedica.pl

Endokrynologia, Otyłość i Zaburzenia Przemiany Materii 2005, tom 1, nr 3

odsetka dzieci wykazujących nadmiar masy ciała,

potwierdzają się także w obserwacje autorów cytowa-

nych poprzednio prac dotyczących epidemiologii oty-

łości w krajach Europy i innych kontynentów.

Przy znanych zaburzeniach metabolicznych, które

wykazują związek z otyłością, wzrost jej częstości jest

zjawiskiem niekorzystnym dla zdrowia społeczeństw.

Programy prozdrowotne powinny być opracowane

i skierowane przede wszystkim do dzieci i młodzieży,

ponieważ — jak wynika z przedstawionej analizy da-

nych epidemiologicznych — epidemia otyłości rozpo-

czyna się w wieku rozwojowym.

Piśmiennictwo

obesity. J. Clin. Endocrinol. Metab.

2005; 90: 1871–1887.

12. de Onis M., Blossner M.: Prevalence

and trends of overweight among pre-

school children in developing coun-

tries. Am. J. Clin. Nutr. 2000; 72: 1032–

–1039.

13. Ebbeling C.B., Pawlak D.B., Ludwig D.S.:

Childhood obesity: public-health crisis,

common sense cure. Lancet 2002;

360: 473–482.

14. Lissau I., Overpeck M.D., Ruan W.J.,

Due P., Holstein B.E., Hediger M.I.:

Body mass index and overweight in

adolescents in 13 European countries,

Israel and the United States. Arch. Pe-

diatr. Adolesc. Med. 2004; 158: 27–33.

15. Daniels S.R., Arnett D.K., Eckel R.H.

i wsp.: Overweight in children and ado-

lescents. Pathophysiology, consequ-

ences, prevention and treatment. Cir-

culation 2005; 111: 1999–2012.

16. Chinn S., Rona R.J.: Prevalence and

trends in overweight and obesity in

three cross sectional studies of British

children 1974–94. BMJ 2001; 322: 24–

–26.

17. Reilly J.J., Dorosty A.R.: Epidemic of

obesity in UK children. Lancet 1999;

354: 1874–1875.

18. Kautiainen S., Ripela A., Vikat A., Vir-

tanen S.: Secular trends in overweight

and obesity among Finnish adole-

scents in 1977–1999. Int. J. Obes. Re-

lat. Metab. Disord. 2002; 26: 544–552.

19. Vizacaino M.F., Aquilar S.F., Artalejo R.F.,

Vizcaino M.V., Contreras D.M.L., Reg-

dor T.R.: Obesity prevalence and trac-

king of body mass index after 6 years

follow up study in children and adole-

scents: The Cuenca Study. Med.Clin.

(Barc.). 2002; 119: 327–330.

20. Majewska E.: Epidemiologia otyłości

prostej w populacji dziecięco-młodzie-

żowej miasta Lublina. Przeg. Ped.

1988; 18: 268–274.

21. Koehler B., Drzewiecka B., Wackerman-

-Ramos A. i wsp.: Otyłość u dzieci żłob-

kowych miasta Katowic. Ped. Pol.

1986; 63: 161–164.

22. Gołębiowska M., Kamer B., Kardas-

-Sobantka D., Kobierska I. i wsp.: Czę-

stość występowania dysharmonii roz-

wojowych u dzieci łódzkich w wieku

42–54 miesięcy z uwzględnieniem nie-

których uwarunkowań środowisko-

wych. Przeg. Ped. 1984; 14: 392–395.

23. Gołębiowska M., Kamer B., Raczyńska J.

i wsp.: Niedobory i nadmiary masy cia-

ła u niemowląt i małych dzieci z tere-

nu miasta Łodzi. Przeg. Ped. 1987; 17:

386–391.

24. Woynarowska B., Szotowa W., Rodkie-

wicz B., Cerańska-Goszczyńska H.,

Pułtotak M.: Cardiovascular diseases

risk factors in Warsaw children. Żywie-

nie Człowieka i Metabolizm 1988; 15:

282–286.

25. Charzewska J., Figurska K.: Częstość

występowania otyłości u 7–8-letnich

chłopców z Warszawy. Ped. Pol. 1983;

58: 127–130.

26. Muchacka M., Małecka-Tendera E.,

Koehler B.: Występowanie czynników

zagrożenia miażdżycą u dzieci ślą-

skich w wieku szkolnym. Ped. Pol.

1995; 70: 133–138.

27. Oblacińska A., Wrocławska M., Woy-

narowska B.: Częstość występowa-

nia nadwagi i otyłości w populacji

w wieku szkolnym w Polsce oraz

opieka zdrowotna nad uczniami

z tym zaburzeniem. Ped. Pol. 1997;

72: 241–245.

28. Smorczewska-Czupryńska B., Usty-

mowicz-Farbiszewska J., Karczewski J.:

Ocena występowania nadwagi i otyło-

ści u dzieci szkół podstawowych Bia-

łegostoku i okolic. Przegl. Ped. 2000;

30: 303–306.

29. Lebiedowicz K., Staśkiewicz G., Tor-

res K.: Występowanie otyłości u 15-let-

nich dzieci w Lublinie w porównaniu

z innymi krajami i czynnikami. Nowiny

Lek. 2001; 70: 55–60.

30. Mazur A., Małecka-Tendera E., Lewin-

-Kowalik J.: Nadwaga i otyłość u dzie-

ci szkół podstawowych województwa

podkarpackiego. Ped. Pol. 2001; 76:

743–748.

1. Epstein L.H.: Family-based behavio-

ural intervention for obese children. Int.

J. Obes. 1996; 20 (supl.1): s14–s21.

2. Must A., Jacques P.F., Dallal G.E., Ba-

jema C.J., Dietz W.H.: Long-term mor-

bidity and morality of overweight ado-

lescents; a follow-up of the Harvard

Growth Study of 1922 to 1935. N. Engl.

J. Med. 1992; 327: 1350–1355.

3. Barry E.L.: The obesity epidemic.

Obes. Res. 2000; 8: 342–347.

4. International Obesity TaskForce. Child-

hood Report. IASO Newsletter. 2004;

6: 10–11.

5. Troiano R.P., Flegal K.M.: Overweight

children and adolescents: description,

epidemiology, and demographics. Pe-

diatrics 1998; 101: 497–504.

6. Manson J.E., Skerrett P.J., Greenland Ph.,

VanItallie Th.B.: The escalating pande-

mics of obesity and sedentary lifesty-

le. Arch. Intern. Med. 2004; 164: 249–

–258.

7. Fiegal K.M., Carroll M.D., Ogden C.L.,

Johnson C.L.: Prevalence and trends

in obesity among US adults, 1999–

–2000. JAMA 2002; 288: 1723–1727.

8. Wang Y., Monteiro C., Popkin B.M.:

Trends of obesity and underweight in

older children and adolescents in the

United States, Brazil, China, and Rus-

sia. Am. J. Clin. Nutr. 2002; 75: 971–

–977.

9. Tremblay M.S., Katzmarzyk P.T., Wil-

lms J.D.: Temporal trends in over-

weight and obesity in Canada, 1981–

–1986. Int. J. Obes. Relat. Metab.

Disord. 2002; 26: 538–543.

10. Hanley A.J.G., Harris S.B., Gittelsohn J.,

Wolever T.M.S., Saksving B., Zinman B.:

Overweight among children and ado-

lescents in a Native Canadian commu-

nity: prevalence and associated fac-

tors. Am. J. Clin. Nutr. 2000; 71: 693–

–700.

11. Speiser P., Rudolf M.C.J., Anhalt H.

i wsp.: Consensus statement: Childhood

www.endokrynologia.viamedica.pl

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: