OD AUTOR�W Ksi��ka ta jest przeznaczona g��wnie dla os�b, kt�re wybieraj� geografi� jako przedmiot maturalny. B�dzie r�wnie� u�yteczna dla tych, kt�rzy maj� zamiar przygotowa� si� do egzaminu wst�pnego Z geografii na wy�sz� uczelni�. Efekty uczenia si� zale�� nie tylko od rodzaju poznawanych tre�ci, ale mi�dzy innymi od pewnych regul, kt�rych warto przestrzega�, aby osi�gane wyniki byty korzystne w stosunku do nak�adu si� i czasu. Ucze� ostatniej klasy szko�y �redniej powinien odznacza� si� znaczn� samodzielno�ci� i umiej�tno�ci� organizowania w�asnej pracy. G��wnym celem tego opracowania jest takie uj�cie materia�u, aby maksymalnie u�atwi� samodzielne uczenie si�. Aby uczenie si� by�o efektywne, ucz�cy si� powinien posiada�: - �wiadomo�� celu, do kt�rego d��y (czego chce si� nauczy� i na jakim poziomie), - umiej�tno�� wyboru okre�lonych metod post�powania w zale�no �ci od rodzaju poznawanych tre�ci i innych warunk�w wp�ywaj� cych na efekt uczenia si�, ~ zdolno�� wybierania metod post�powania, kt�re najskuteczniej przybli�aj� osi�gni�cie za�o�onego celu. Uczenie si� jest dzia�aniem indywidualnym i mo�e by� skuteczne jedynie przy aktywnej postawie ucz�cego si�, a jego wyniki mo�emy poprawi� przez lepsze zorganizowanie w�asnego warsztatu pracy. W czasie kilkunastu lat nauki mia�a�(�e�) bardzo du�o okazji wzbogacenia swojej wiedzy. Pami�taj jednak, �e wiedza ma warto�� tym wi�ksz�, im lepiej umiesz z niej korzysta� i pos�ugiwa� si� ni� na co dzie�. Zakres opracowania zosta� okre�lony przez tre�ci wyznaczaj�ce poziom �redniego wykszta�cenia z geografii. Ksi��ka ta pomy�lana zosta�a jako praktyczna pomoc w procesie przygotowania si� do egzaminu. Ma te� charakter inny ni� podr�czniki, z kt�rych korzys-ta�a�(�e�) w ci�gu lat nauki szkolnej. Zawiera wybran� i uporz�dkowan� wiedz� Z geografii na poziomie �redniej szko�y og�lnokszta�c�cej. Charakter tej ksi��ki najlepiej oddaje �aci�skie wyra�enie �vade mecum" - p�jd� za mn�. Jest to rodzaj przewodnika, kt�ry pomo�e Ci przypomnie� sobie, utrwali� i uzupe�ni� wiedz� niezb�dn� do zdania egzaminu z geografii. �yczymy Ci powodzenia AUTORZY Dorota Makowska Cz�� 1. GEOGRAFIA FIZYCZNA OG�LNA 1.1. GEOGRAFIA JAKO NAUKA Ziemia jako planeta, budowa globu ziemskiego, cechy fizyczne ca�o�ci i poszczeg�lnych cz�ci Ziemi, a tak�e procesy zachodz�ce we wn�trzu oraz na jej powierzchni s� przedmiotem bada� nauk o Ziemi. Do nauk 0 Ziemi nale��: geofizyka, geologia, geodezja i geografia. Wyniki bada� ka�dej z tych dyscyplin s�u�� pozosta�ym (rys. 1-1). Przedmiotem bada� geofizycznych s� wszelkie procesy i zjawiska fizyczne zachodz�ce we wn�trzu Ziemi, litosferze, hydrosferze i atmosfe- rze. Przedmiotem nauk geologicznych jest skorupa ziemska, jej budowa, dzieje powstawania i procesy przemian. Do podstawowych nauk geolo-gicznych zalicza si�: geologi� dynamiczn�, geologi� historyczn�, geologi� regionaln� i geologi� stosowan�. Kszta�t i rozmiary Ziemi to przedmiot bada� nauk geodezyjnych. Przedmiotem bada� nauk geograficznych jest zewn�trzna pow�oka Ziemi, jej przestrzenne zr�nicowanie pod wzgl�dem przyrodniczym i spo�eczno-gospodarczym oraz zwi�zki, jakie zachodz� pomi�dzy �ro dowiskiem geograficznym a dzia�alno�ci� spo�ecze�stw. Zewn�trzna pow�oka Ziemi stanowi przestrze� geograficzn�, kt�r� tworz� � przenikaj�ce si� wzajemnie na powierzchni globu � litosfera, atmosfera, hydrosfera oraz biosfera wraz z produktami dzia�alno�ci cz�owieka (antroposfera). Zasi�g tej przestrzeni wyznacza si� od dolnej granicy skorupy ziemskiej po g�rn� granic� troposfery, praktycznie za� jest to sfera oddzia�ywania cz�owieka. Nazywa si� j� r�wnie� powlok� Rys. 1-1. Schemat podzia�u nauk geograficznych i ich zwi�zki z innymi naukami (wg Leszczyckiego) krajobrazow� lub w skr�cie krajobrazem. Je�eli rozpatruje si� t� pow�ok� z punktu widzenia potrzeb cz�owieka i z uwzgl�dnieniem zachodz�cych pod jego wp�ywem przemian warunk�w naturalnych, okre�la si� j� mianem �rodowiska geograficznego. Przyrodnicze zr�nicowanie pow�oki krajobrazowej jest przedmiotem bada� nauk fizycznogeograficznych. Geomorfologia, czyli nauka o ukszta�towaniu powierzchni, klimatologia, hydrologia, oceanologia, biogeografia i geografia gleb to wyspecjalizowane dziedziny geografii fizycznej zajmuj�ce si� poszczeg�lnymi sk�adnikami pow�oki krajobrazowej. Geografia fizyczna kompleksowa bada krajobraz jako efekt wzajemnego oddzia�ywania poszczeg�lnych jego sk�adowych z uwzgl�dnieniem dzia�alno�ci cz�owieka. Spo�eczno-gospodarcze zr�nicowanie przestrzeni geograficznej to dziedzina bada� geografii spo�eczno-ekonomicznej. W ramach tych nauk wyspecjalizowa�y si� dzia�y zajmuj�ce si� poszczeg�lnymi formami spo�ecznej i gospodarczej dzia�alno�ci cz�owieka, np.: geografia zaludnienia, rolnictwa, przemys�u, transportu. Badania geograficzne, zar�wno fizycznogeograficzne, jak i spo�eczno-ekonomiczne, mog� mie� charakter globalny, b�d� te� mog� dotyczy� okre�lonych region�w. Specyfik� bada� geografii regionalnej jest ca�o�ciowe ujmowanie problematyki przyrodniczej, spo�ecznej i gospodarczej regionu, kt�ry mo�e by� rozpatrywany w skali od lokalnej po globaln�. Do nauk geograficznych zalicza si� geografi� matematyczn� i astronomiczn�, a tak�e kartografi�, obejmuj�c� r�wnie� geograficzn� interpretacj� map oraz zdj�� lotniczych i satelitarnych. Nauki geograficzne ze wzgl�du na przedmiot swych bada� stoj� na pograniczu przyrodniczych nauk o Ziemi oraz nauk spo�ecznych i ekonomicznych. Dzi�ki temu wzrasta ich praktyczne znaczenie, szczeg�lnie w tych dziedzinach dzia�alno�ci ludzkiej, kt�re wymagaj� ca�o�ciowego spojrzenia na przyrod� i gospodaruj�cego w niej cz�owieka, jak np. planowanie przestrzenne, ochrona i kszta�towanie �rodowiska. 1.2. MAPA JAKO �R�D�O INFORMACJI GEOGRAFICZNEJ CECHY I SK�ADNIKI MAPY Mapa jest obrazem powierzchni Ziemi wykonanym na p�aszczy�nie, W zmniejszeniu okre�lonym przez skal�, z uwzgl�dnieniem krzywizny Ziemi. Dobrane � zgodnie ze skal� i przeznaczeniem mapy � przedmioty terenowe, zjawiska przyrodnicze oraz zagadnienia gospodarcze i spo�eczne s� przedstawione za pomoc� umownych znak�w. Podstawowymi cechami mapy, decyduj�cymi o jej szerokim zastosowaniu w nauce i innych dziedzinach �ycia i odr�niaj�cymi j� od innych obraz�w powierzchni Ziemi, takich jak np. zdj�cia lotnicze i satelitarne, jest: � zastosowanie znak�w umownych do prezentacji tre�ci mapy; � dokonany dob�r i uog�lnienie element�w tre�ci mapy, czyli generalizacja; � mo�liwo�� okre�lenia po�o�enia geograficznego dzi�ki zastosowa- niu odwzorowania kartograficznego konstrukcji mapy, opartego na regu�ach matematycznych; � mo�liwo�� odczytywania i pomiaru r�nych cech ilo�ciowych i jako�ciowych dzi�ki kartograficznym metodom prezentacji oraz skali. Podstawowymi elementami mapy s�: � osnowa (podstawa) matematyczna, na kt�r� sk�adaj� si�: od wzorowanie kartograficzne, skala mapy i punkty geodezyjne; � tre�� mapy; � legenda. Zmniejszeniu i odwzorowaniu kartograficznemu podlega obraz rzeczywistej powierzchni Ziemi rzutowany na powierzchni� odniesienia. Jest ni� powierzchnia kuli, m.in. dla map �wiata, lub elipsoidy obrotowej, tj. bry�y, kt�r� mo�na opisa� matematycznie w odr�nieniu od rzeczywistej powierzchni Ziemi, dla map topograficznych. O wielko�ci zmniejszenia informuje skala mapy. Wyra�a ona stosunek mi�dzy odleg�o�ci� punkt�w na mapie a rzeczywist� odleg�o�ci� mi�dzy tymi punktami na powierzchni odniesienia. Skala mapy jest u�amkiem; zatem im wi�kszy jest mianownik u�amka, tym mniejsza jest skala mapy. Na mapie skala mo�e by� zapisana w postaci skali liczbowej, np. l: 100000 (czytaj: jeden do stu tysi�cy), skali mianowanej, np. l cm � l km (czytaj: l cm na mapie odpowiada l km w terenie), lub te� podzia�ki, w postaci odcinka podzielonego na cz�ci, kt�rym s� przypisane warto�ci odpowiadaj�ce okre�lonym odleg�o�ciom rzeczywistym. Odwzorowanie kartograficzne polega na przeniesieniu po�o�enia punkt�w z powierzchni kuli (elipsoidy) ziemskiej na p�aszczyzn� mapy z zastosowaniem okre�lonych metod matematycznych, np. rzutowania geometrycznego. W praktyce odwzorowanie kartograficzne polega na matematycznym przeniesieniu na p�aszczyzn� mapy siatki geograficznej. Siatk� geograficzn� tworz� wybrane po�udniki i r�wnole�niki. Po�udniki s� p�okr�gami jednakowej d�ugo�ci zbiegaj�cymi si� na biegunach, a r�wnole�niki okr�gami na powierzchni kuli, kt�rych p�aszczyzny s� prostopad�e do osi ziemskiej, o obwodzie malej�cym ku biegunom. Odwzorowana na mapie siatka geograficzna staje si� siatk� kartograficzn�. Siatk� kartograficzn� mo�na otrzyma� drog� rzutowania geometrycznego siatki geograficznej. Obraz siatki kartograficznej zale�y m.in. od zastosowanej powierzchni odwzorowania oraz od po�o�enia na powierzchni globu punktu lub linii styczno�ci. RODZAJE SIATEK KARTOGRAFICZNYCH Ze wzgl�du na zastosowan� powierzchni�, na kt�r� odwzorowuje si� siatk� geograficzn�, wyr�nia si� siatki p�aszczyznowe (zwane te� azy-mutalnymi), sto�kowe i walcowe (rys. 1-2). Istnieje te� grupa siatek ty�. l- 2. G��wne rodzaje siatek: a) p�aszczyznowa (azymutalna), b) walcowa, c) sto�kowa [2] zwanych umownymi, kt�rych obraz jest wynikiem okre�lonych za�o�e� matematycznych modyfikuj�cych rzut geometryczny. W�r�d nich s� siatki pseudowalcowe Mollweidego (por. atlas geograficzny � ok�adka). W zale�no�ci od po�o�enia na kuli ziemskiej punktu lub linii styczno�ci mapy wyr�nia si� siatki w po�o�eniu: � normalnym, tzn. osie sto�ka i walca s� zgodne z osi� biegunow� Ziemi, a p�aszczyzna jest styczna do kuli na biegunie; � poprzecznym � p�aszczyzna jest styczna na r�wniku, a osie sto�ka lub walca pokrywaj� si� z p�aszczyzn� r�wnika; � uko�nym � punkt styczno�ci p�aszczyzny znajduje si� pomi�dzy r�wnikiem a biegunem, a osie walca i sto�ka znajduj� si� w po�o�eniu po�rednim pomi�dzy r�wnikiem a biegunem. Mimo r�nego kszta�tu siatek kartograficznych, w ka�dym z odwzorowa� linie po�udnik�w i r�wnole�nik�w zawsze prawid�owo wskazu...
asdfghjl_22