Małopolska – ogólna charakterystyka regionu ( w tym: charakterystyka ziemi krakowskiej i Lubelszczyzny)
- 15 tys. km² - niewielki obszar
- ok. 6 tys. Obiektów zabytkowych różnej maści
- obszar dziedzictwa – Wieliczka; Kraków – miasto kultury 2000
- wpłynęło na kulturę ludową
- ziemia krakowska – wg. Przesłanek historyczno – kulturowych dzieli się na dwie zasadnicze części wzdłuż granicy rozbiorowej : południową galicyjską i północną niegdyś należącą do tzw. Kongersówki, podział ten jest nadal czytelny w krajobrazie kulturowym jak i świadomości mieszkańców.
- skrzyżowanie się na tym terenie dwu wielkich fal – wcześniejszej rolniczej zajmującej tereny niżej położone, kierującej się dolinami rzek oraz późniejszej – pasterskiej.
- Lubelszczyzna - średniej wielkości kraina historyczna w północno-wschodniej Małopolsce, na prawym brzegu Wisły; pokrywa się z przedrozbiorowym województwem lubelskim; jej stolicą jest Lublin. Jej powierzchnia wynosi ok. 11 100 km², a ludność - 1 400 000.
Krakowiacy – „produkt turystyczny” – najbardziej charakterystyczne elementy kultury ludowej krakowskiej
- Zachodni (centrum Kraków) i Wschodni
Architektura:
- drewniana
- „Okół” – zamknięcie przestrzeni domowej (okolice Olkusza)
- malowanie wewnętrzne, domu na zewnątrz – zdobienie chat
- wzory – florystyczne (bukiety kwiatów, często w wazonach), zoomorficzne - ptaki, wiewiórki
-na białym tle kolorowy wzór
- farby plakatowe
- lata 20. XXw. – malarstwo wychodzi na zewnątrz domów
- lata 50. XXw. – Felicja Curylowa zakłada Spółdzielnię pt.: „Wieś Tworząca”
Strój:
- dominująca barwa: biała, brązowa, czerwona, granatowa
Góralszczyzna – charakterystyka etnograficzna grup góralskich ( w tym szczególnie: Górale Śląscy, Górale Podhalańscy). / Regionalizm podhalański (cechy, przykładowe działania)
Górale Podhalańscy
- język – gwara góralska, świadomy bilingwinizm (gwara i język polski)
- góral, polak, katolik – nadal funkcjonujący stereotyp
- przynależność do rodu góralskiego – posiadanie gruntów
- region – mała ojczyzna
- rozwój turystyki – mechanizm pewnych elementów
Charakterystyka etnograficzna:
- zajęcia (zbójnictwo, pasterstwo, turystyka)
- architektura
- strój
- sztuka
Zbójnictwo:
- XVI – pierwsze wzmianki
- pojawianie się – wzrost ciężarów związanych z gospodarką folwarczną ( XVI- XVIIw.)
- efekt – bunty (tzw. powstania góralskie) 1630 – przeciwko Komorowskiemu
1651 – Kostki Napierskiego; 1670 – bitwa górali z wojskami krolewskimi pod Nowym Targiem
- zbójnictwo – organizacje – towarzystwo (5-30 os.), na czele harnaś; znani harnasie: Kostka Napierski, Wojciech Klimczoch (Ondraszek, Juraszek), Józef Baczyński ze Skawicy, Juraj Janosik z Techowej; ostatni harnaś – Proćpak (egzekucja jego oraz 28 towarzyszy w 1842r.)
Pasterstwo:
- wypas (przeganianie: redyk) od VI – VIII/IX
- organizacja – BACÓWKA, LUDZIE (BACA, JUHASI, PSY); OWCE
- POŻYTKI – WEŁNA, ŻENTYCA (SŁODKO – KWAŚNA), OSCYPKI
- obecnie – wypas kulturowy; przyczyna – rozszerzenie obszaru Tatrzańskiego Parku Narodowego; Produkt – oscypek – zastrzeżenie marki
Turystyka:
- pocz. XIX w. – kuracjusze oraz wypoczynek; zjeżdża się elita m.in. : W. Eliasz – Radzikowski, W. Pol, S. Goseczyński, J. Kasprowicz, S. Żeromski, K. Tetmajer, S. Witkiewicz, rodzina Kossaków
- rozwój: turystyka górska, taternictwo, narciarstwo
- wsie góralskie przyjmują turystów, poszerzenie domów ( zagospodarowanie izby białej i poddasza), strój goralski
- obowiązkowo – potrawy kuchni ludowej (np.: bundz, oscypek, kwaśnica); folklor – słowny, bajanie, muzyka
- łączenie budynku mieszkalnego z gospodarskim (wyjątek Podhale i Żywiecczyzna)
- domy jednotraktowe (najbardziej popularne), wejście od pd.
- ściany wieńcowe – „na zrąb”
- dach – pokrycie – gont, dranie
- nadwieszone okapy połaci dachowej (od lica ściany) – dzięki oparciu na wysuniętych belkach (tzn. rysiach) lub przez wydłużenie krokwi
- kształt dachu – podhale: półszczyt trójkątny; Żywiecczyzna – kozubek, nasunięty daszek na szczyt; Sądeczczyzna –dach czterospadowy z półszczytem.
Podhale:
- dach – półszczytowy, trójkątny, pazdur
- ściany – „na zrąb” (10 płazów) „sosręb” (tram, tragarz), ługowanie
- wejście od pd.
- gospoda: dom, budynki gospodarskie od zachodu
- najstarsze zabytkowe chałupy: Chochołów (XVIII/XIX w.)
Styl zakopiański:
- aut. Stanisław Witkiewicz
- „ styl polski” – odwołanie do architektury góralskiej, kontra „styl szwajcarski”
- Wille – koliba, pepita, kor winówka, Zofiówka, od jedlami, kaplica na Jaszczurówce
- apogeum – 1925 – wystawa w Paryżu
Muzeum Stylu Zakopiańskiego im. S. Witkiewicza – Willa Koliba
Strój górali podhalańskich:
dawniej
dzisiaj
- do XIX – jednobarwny, materiały domowej roboty, plótno, wełna, sukno
- strój sceniczny (kolorowy)
- od II poł. XIX – wpływy krakowskie (kolorystyka barwniejsza), gorset, chusty tureckie
- archaizacja stroju – powrót do kolorystyki stonowanej oraz braku ornamentyki
- wpływ stroju górali podhalańskich na inne stroje góralskie
-pierwszym – strój górali szczawnickich
Symbol dziś” kapelusz, spodnie z parzenicami
Zdobienie stroju męskiego – spinka z „bremblowcami”, parzenica
Kobieta
Mężczyzna
- koszula – biała, płócienna, wyszywanie białym haftem angielskim lub ażurowym
- koszula biała, pod szyją spięta spinką
- gorset – aksamit czarny (wpływ z krakowskiego); haft, dziewięćsił, lilie
- serdak – bezrękawnik, dziś wyszywany
- spódnica – jednobarwna, lub też drukowana w drobny wzór floryczny
- spodnie – płócienne sukienne, z lampasami, kistkami, parzenicami
- fartuch
- pas – trzos (bacowski; obecnie do stroju odświętnego), ciupaga
- na ramiona: loktuse, rarituchy; od XXw. – chusty tureckie, tybetki; w chłodne dni – kaftany, gunie, kożuszki
- cucha – dawniej: biała z ciemną lamówką, zarzucana na ramiona; dzisiaj: biała, zdobiona szeroka lamówka i wyszywana w bukiety kwiatowe
- buty - kierpce
- gunia - brunatna
- korale
- kierpce
- kapelusz (dawniej z łańcuszkiem, dziś muszelki)
Sztuka:
* snycerka – hipoteza: wpływ osadnictwa woloskiego
- ornamenty – gł. florystyczne (np. dziewięćsił), ale także geometryczne – krzyże, rozety; tzw. wielokrotne gwiazdy szczęścia; serca itd.
- ściany, odrzwia, meble, sprzęty domow
* malarstwo na szkle
- huty szkła (gł. Czechy, Morawy), obszary o tematyce świeckiej i sakralnej, wzór uproszczony, wyraźny kontur, wielofiguralność
- po II wojnie światowej inicjatywa Heleny Roj – Kozłowskiej – powstają kursy malowania na szkle
- tematyka sakralna (klasyczna); świecka – zbójecka
- malarstwo współczesne (np. E. Pęksowa „Miłość i kara”)
- malarki: Ewelina Pęksowa, Zofia Roj – Gąsiennica
- malarstwo naiwne – Nikfor Krynicki – Epifan Dworniak (Łemko z Krynicy) 1895 – 1968 np.: „biskup w kruchcie kościoła”, „Pejzaż ze stacja kolejową”.
Imprezy folklorystyczne:
- Posiady góralskie – spotkanie z piekarzami i poetami Podhala
- Zbójnicki Zbyrcok –impreza regionlana, folklorystyczna
- Święto Gór
Atrakcje w innych regionach – Chodzenie Mikołajów – gr. kolędnicze, Beskid Śląski; Spływ Dunajem – górale w strojach szczawnickich.
StarszyPan