Historyczne Bitwy 142 - Cajamarca 1532.pdf - Bitwy Historyczne - MiliFan

HISTORYCZNE BITWY

ANDRZEJ TARCZYŃSKI

CAJAMARCA 1532

OD AUTORA

W połowie listopada 1532 roku w środkowych Andach doszło do konfrontacji władcy

najpotężniejszego organizmu politycznego Nowego Świata, Inki Atahuallpy, z relatywnie

niewielkim — w porównaniu z tysięcznymi zastępami wojowników peruwiańskiego króla

— oddziałem hiszpańskich żołnierzy fortuny pod wodzą Francisca Pizarra. Epizod ten, ze

względu na swe skutki, może nawet bardziej godny rozpatrywania w aspekcie

symbolicznym i politycznym, w mniejszym zaś stopniu jako rezultat gry czynników stricte

militarnych, zadecydował w istocie o zadziwiająco łatwym i szybkim podboju inkaskiego

imperium przez Hiszpanów.

Co było przyczyną tak nagłego i chyba zaskakującego nawet dla samych zwycięzców

sukcesu? Czy była nią zuchwałość i determinacja tej garstki przybyszów, którzy, znajdując

się nagle w samym środku kompletnie im nieznanego, odległego kraju, z jego surową

przyrodą i zachowującymi daleko idącą rezerwę mieszkańcami, musieli zwyciężyć lub

zginąć? A może decydujące znaczenie miała przenikliwość i strategiczny zmysł samego

Pizarra? Czy zwycięstwo przyszłoby Hiszpanom tak łatwo, gdyby nie wkroczyli do kraju

właśnie rozdartego wojną między dwoma pretendentami do tronu — Huascarem i

Atahuallpą? Czy nie miały tu znaczenia napięcia wewnątrz inkaskiego imperium, które,

będąc mozaiką dwustu różnych grup etnicznych, sukcesywnie podbijanych przez władców

Cuzco, nie zdołało wytworzyć poczucia jedności i lojalności? I czy wobec tego czynnikiem,

przeważającym szalę zwycięstwa na rzecz Hiszpanów, nie stało się dostrzeżenie w tych

dziwnych, brodatych przybyszach zza morza naturalnych sojuszników dla ludów

pragnących zrzucenia cuzkańskiej dominacji? Jaką rolę odegrał szok kulturowy i jego

głębokość w narzuceniu dominacji wielkiemu imperium prekolumbijskiemu przez

reprezentantów — ostatecznie wcale nie najznamienitszego — królestwa położonego na

zachodnich rubieżach Europy? Zapewne wszystkie te kwestie razem wzięte mogą być

uważane za źródła klęski jednych i zwycięstwa drugich — reprezentantów dwóch światów,

których zderzenie dokonało się w peruwiańskiej Cajamarce przed blisko pięcioma wiekami.

Interesujący jest też problem, jak wpisuje się podbój Peru w ogólne ramy zamorskiej

ekspansji Hiszpanii w Nowym Świecie, których był przecież jednym z późniejszych ogniw.

Należałoby zastanowić się, na ile Francisco Pizarro, mniej lub bardziej świadomie,

naśladował działania swego krajana z Estramadury, Hernana Cortesa, który niewiele ponad

dziesięć lat wcześniej zadziwił wszystkich ogromem zdobyczy, rozciągając hiszpańskie

panowanie na rozległe obszary Meksyku — co zaś stanowiło specyfikę sytuacji

peruwiańskiej, i czy przypadkiem tak łatwe opanowanie bogatego kraju nie legło u podstaw

późniejszych licznych wojen domowych między samymi zdobywcami.

Te wszystkie pytania od lat są punktem wyjścia do analiz prowadzonych przez

profesjonalnych badaczy. Na kartach niniejszej książki mam zamiar przybliżyć polskiemu

czytelnikowi te zagadnienia w sposób możliwie syntetyczny właściwy dla tej serii

wydawniczej — a jednocześnie wolny od uproszczeń i zbanalizowanych tez, którymi

operują najbardziej popularne, a w większości przestarzałe rekonstrukcje tego znaczącego

epizodu dziejów powszechnych. Popularnonaukowy charakter publikacji wymusza

jednocześnie znaczne ograniczenie przypisów źródłowych, jednak różny charakter i stopień

wiarygodności wykorzystywanych tekstów źródłowych skłania mnie do przedstawienia

kilku istotnych informacji dotyczących tych tekstów i ich autorów.

Teksty te można podzielić na trzy grupy. Do pierwszej należy zaliczyć dwie relacje powstałe

na gorąco", będące oficjalną wersją wydarzeń, którą Francisco Pizarro chciał zaprezentować

hiszpańskiemu monarsze i jego dworowi. Zostały one spisane ręką osobistych sekretarzy

Pizarra, a tę funkcję pełnił do 1533 roku Francisco de Xerez później zaś Pero Sancho de

Hoz. Relacje Xereza i Pero Sancho tworzą więc jeden spójny tok narracji, ujmujący

przedstawiane zdarzenia z tej samej perspektywy. Jest on jakby peruwiańskim

odpowiednikiem Listów Cortesa do króla, relacjonujących przebieg podboju Meksyku;

zapewne tylko analfabetyzm Francisca Pizzaro był przyczyną, iż nie spisał on własną ręką

wypadków składających się na dzieje podboju Peru. Do tej grupy można też zaliczyć list

przyrodniego brata zdobywcy Peru, Hernanda Pizarro, z 23 listopada 1533 roku, skierowany

do sędziów trybunału apelacyjnego w Santo Domingo, a zdający sprawę z kluczowych

momentów kampanii, ukoronowanych ujęciem Inki Atahuallpy.

Druga grupa to teksty pochodzące także od naocznych świadków i uczestników podboju, ale

powstałe już w dłuższej perspektywie czasowej: dziesięć, trzydzieści, a nawet blisko

czterdzieści lat po opisywanych wydarzeniach. Zaliczyć tu trzeba relacje: Pedra Pizarro,

Diega de Trujillo czy Juana Ruiza de Arce.

Wreszcie trzecia grupa to już historie podboju pisane przez autorów przybyłych do Peru

później lub piszących w samej Hiszpanii. W obu przypadkach istotną cechą tych tekstów

jest dążenie do przedstawienia obiektywnej prawdy (z różnym zresztą skutkiem) ponad

osobistymi motywami i partykularyzmami, jakimi zawsze są obciążone relacje pisane przez

samych uczestników wydarzeń. Znajdujemy tu więc dzieła powstałe w czasie stosunkowo

nieodległym od przedstawianych zdarzeń (15-20 lat) jak opracowanie Agustina de Zarate

czy fragmenty dotyczące Peru, pochodzące z dwóch powszechnych historii podboju

Ameryki w Historia General de las Indias Francisca Lópeza de Gómary oraz Historia

general y natural de las Indias Gonzala Fernandeza de Oviedo. Wreszcie trzeba tu także

wymienić monumentalne dzieło Pedra de Ciezy de Leona Crónica del Peru, obejmujące

cztery części: pierwsza to geograficzno-etnograficzny opis kraju (począwszy od obecnej

Panamy i Kolumbii, a na terytorium obecnej Boliwii skończywszy) druga jest rekonstrukcją

prekolumbijskiej przeszłości, trzecią stanowi historia podboju Peru przez Hiszpanów,

czwarta zaś jest poświęcona wojnom domowym między hiszpańskimi zdobywcami.

Kompletność i obiektywizm dzieła Ciezy zapewniły mu sławę księcia kronikarzy Ameryki".

Ale istnieją też opracowania pisane znacznie później (na przełomie 16 i 17 wieku) przez

autorów urodzonych już po podboju Peru, którzy sami korzystali z innych źródeł, jak relacje

świadków czy też prace wcześniejszych dziejopisów. Należy do nich opracowanie Garcilaso

de la Vegi Historia General del Peru, a także odpowiednie fragmenty będącej dziełem

Antonia de Herrery, wielotomowej Historia general de los hechos de los castellanos en las

Islas y Tierra Firme del Mar Oceano, której całość obejmuje opis geograficzny Ameryki

(Descripción de las Indias Occidentales) oraz pisaną dekadami historię jej odkrycia i

podboju przez Hiszpanów (ogółem osiem dekad) Herrera był przecież oficjalnym

kronikarzem (cronista mayor) hiszpańskiej Korony, mającym z urzędu łatwy dostęp do

wszystkich dokumentów. Z kolei Garcilaso de la Vega był urodzonym w Cuzco synem

jednego z oficerów Francisca Pizarro, Sebastiana Garcilaso de la Vegi, i inkaskiej

księżniczki Chimpu Ocllo. Dla podkreślenia swego pochodzenia (po matce) od arystokracji

inkaskiej, przybrał przydomek El Inca". Jego Comentarios reales są szczegółową, lecz

wyidealizowaną wizją prekolumbijskiego Peru. Natomiast Historia General del Peru,

odnosząca się do podboju hiszpańskiego oraz okresu wojen domowych między

konkwistadorami, pozostaje dziełem mocno wtórnym, którego autor w dużej mierze opiera

się na tekstach wcześniejszych kronikarzy, jak Gómara i Zarate.

Używane w tekście nazwy geograficzne podawane są w wersji używanej współcześnie w

Peru, inkaskie imiona własne — w najpowszechniej znanej i stosowanej transkrypcji

hiszpańskiej — np. Huascar, a nie Waskar, Atahuallpa, a nie Ataw Wallpa.

PANAMSKI PROLOG

Historia hiszpańskich podbojów w Nowym Świecie była jednocześnie dziejami poznawania

przez żeglarzy i żołnierzy, członków ekspedycji zdobywczych, poszczególnych obszarów

zachodniej półkuli. Dlatego warunkiem koniecznym penetracji jakiegoś regionu było

zdobycie punktu oparcia dla wypraw ruszających na dalej położone obszary, których

opanowanie stawało się kolejnym ogniwem procesu umownie zwanego konkwistą

hiszpańską.

Faza wstępna tego procesu została zainicjowana przez Krzysztofa Kolumba w 1492 roku.

Na przestrzeni następnych piętnastu lat sam Kolumb w czasie swych trzech kolejnych

wypraw oraz jego naśladowcy i współzawodnicy (dowódcy tzw. wypraw mniejszych czy

też wypraw andaluzyjskich — gdyż ich dowódcy przeważnie pochodzili z Andaluzji)

ostatecznie zakreślili granice obszaru, który stał się odtąd częścią znanego przez

Europejczyków geograficznego universum. Ten obszar ograniczał się wszakże do wysp

Morza Karaibskiego (Małych i Wielkich Antyli oraz Wysp Bahama) i fragmentów wybrzeża

lądu stałego. Centrum administracyjnym i początkowo jedynym obszarem zasiedlonym

przez Hiszpanów została wyspa Espaniola (dziś Haiti) Jednakże zarządzanie nawet tak

ograniczonym obszarem zdawało się przekraczać możliwości i talenty administracyjne

(zresztą bardzo mierne) samego Kolumba, a później jego najstarszego syna i sukcesora,

Diega Colona. Hiszpańska Korona zmuszona była wypracować jakiś model

administrowania odkrytymi i włączonymi pod jej panowanie terytoriami, naruszając — siłą

rzeczy — warunki umowy zawartej z Kolumbem, na mocy której zyskiwał on ogromne

prerogatywy władcze i bezprecedensowe przywileje na całym spenetrowanym przez siebie

obszarze. Sądowe potyczki między Koroną a sukcesorami Kolumba, zwane w historiografii

hiszpańskiej pleitos colombinos (procesy Kolumbowe), ciągnęły się jeszcze trzydzieści lat

po śmierci odkrywcy(1506) ale już w roku 1508 zdołano wyjść poza granice Kolumbowego

świata".

Zauważono bowiem, że wybrzeże lądu stałego, które poznał Kolumb w czasie trzeciej i

czwartej wyprawy, od ujścia Orinoko na wschodzie po wybrzeża dzisiejszego Hondurasu na

północnym zachodzie, nie tworzy jednej, nieprzerwanej linii, gdyż środkowa część owego

wielkiego łuku, jaki tworzy linia brzegowa, nigdy nie została przez słynnego Genueńczyka

choćby pobieżnie poznana. Na tej podstawie udzielono przywileju królewskiego na

przeprowadzenie akcji osadniczej właśnie na tym obszarze, odpowiadającym dzisiejszemu

pograniczu kolumbijskopanamskiemu, dwóm ambitnym szlachcicom: Alonso de Ojedzie i

Diego de Nicuesie. Przydzielono im terytoria, którym nadano nazwy — Nowa Andaluzja

(Ojeda) i Złota Kastylia (Nicuesa) Były one oddzielone od siebie rzeką Atrato oraz zatoką

Uraba, do której ta rzeka uchodzi. Ten niepozorny i w istocie drugorzędny obszar stał się

więc pierwszym fragmentem kontynentalnego pnia Ameryki, gdzie pojawiło się europejskie

(hiszpańskie) osadnictwo, a termin Tierra Firme (Stały Ląd) stał się pierwotnie nazwą tego

właśnie rejonu Nowego Świata.

Tak więc na przełomie pierwszej i drugiej dekady 16 wieku hiszpańska ekspansja zaczęła

wkraczać w nową fazę, przekraczając ostatecznie ramy, jakie nadał jej sam Kolumb.

Przekroczyła zresztą podwójnie: nie tylko przez wtargnięcie na stały ląd, ale i na skutek

kolonizacji pozostałych wysp Wielkich Antyli (dopiero bowiem w latach 1508-1514

dokonano efektywnego podboju Puerto Rico, Jamajki i Kuby, wysp znanych Kolumbowi —

prawda, że bardzo powierzchownie — już od połowy lat dziewięćdziesiątych 15 stulecia)

Kuba już po kilku, a Przesmyk Panamski po kilkunastu latach od pojawienia się tam

Hiszpanów staną się strategicznymi punktami, z których wyruszą wyprawy zakończone

podbojami Meksyku i Peru, dwoma największymi przedsięwzięciami w dziejach

hiszpańskiej konkwisty. Przyjrzyjmy się więc nieco owej uwerturze podboju Peru, za jaką

może uchodzić historia obecności Hiszpanów na Przesmyku Panamskim.

Obaj obdarowani królewskimi patentami pierwsi organizatorzy osadnictwa na stałym lądzie,

Ojeda i Nicuesa, wyruszyli ku terenom przyznanych im gubernatorstw z końcem 1509 roku.

Pierwszy z nich, po dotkliwej porażce, jaką poniósł z rąk Indian z okolic dzisiejszego

kolumbijskiego miasta Cartagena, posunął się w kierunku południowo-zachodnim, gdzie w

lutym 1510 roku, na wschodnim wybrzeżu zatoki Uraba, założył osiedle pod nazwą San

Sebastian. Niewiele później Diego de Nicuesa, szukając odpowiedniego miejsca do

położenia podwalin pod osadę mającą być ośrodkiem administracyjnym Złotej Kastylii,

podczas przybrzeżnej żeglugi rozkazał: „Zatrzymajmy się tu w imię Boże!". Stąd założona

wówczas przez jego ludzi osada zyskała nazwę Nombre de Dios (Imię Boże)

Te dwa pierwsze osiedla hiszpańskie na kontynencie amerykańskim nigdy nie stały się

prawdziwymi miastami, a ich żywot okazał się bardzo krótki, stając się niejako symbolem

klęski życiowej swych fundatorów — Ojedy i Nicuesy. Alonso de Ojeda, widząc

pogarszającą się z dnia na dzień sytuację mieszkańców San Sebastian i nie mogąc doczekać

się posiłków, jakie miał z Espanioli sprowadzić jego wspólnik, bakałarz Martin Fernandez

de Enciso, postanowił sam powrócić na tę wyspę. Jednak okręt, którym płynął, po buncie

załogi zszedł z właściwego kursu i zamiast na Espaniolę zawinął na Kubę (wówczas jeszcze

nie zasiedloną przez Hiszpanów) Po wielu dramatycznych perypetiach Ojeda zdołał

powrócić na Espaniolę, ale tam, po przebytych trudach, schorowany i ekonomicznie

zrujnowany, niebawem zmarł. Taki był kres Alonso de Ojedy, którego jego współcześni

zapamiętali jako człowieka o niebywałej wytrzymałości w znoszeniu cierpień i pierwszego

po Admirale ( tj. Kolumbie — przyp. A.T. ) który udał się odkrywać"

W San Sebastian Ojeda pozostawił jednak załogę, która miała wyczekiwać jego powrotu

przez pięćdziesiąt dni. Gdyby po upływie tego terminu nie wrócił, ludzie ci mieli wolną

rękę w wyborze sposobu dalszego postępowania. Ich dowódcą Ojeda uczynił Francisca

Pizzaro. Jest to pierwszy moment, w którym na kartach historii pojawia się nazwisko

późniejszego zdobywcy Peru.

Francisco Pizarro, gdy dawno już upłynął wyznaczony przez Ojedę termin jego powrotu,

zdecydował się opuścić okolicę, która nie spełniła nadziei Hiszpanów. Ostatecznie

porzucono San Sebastian w sześć miesięcy od jego założenia. Ponieważ do żeglugi zdatne

były tylko dwie małe brygantyny, niefortunni koloniści z San Sebastian musieli poczekać aż

głód, choroby i zatrute strzały krajowców zredukują ich liczbę do sześćdziesięciu, bo tyle

mogły zabrać na swe pokłady obie jednostki. Po przepłynięciu około stu kilometrów jedna z

brygantyn zatonęła, a cała jej załoga zginęła na oczach towarzyszy z drugiej jednostki. Ta

pod dowództwem Pizarra napotkała niebawem dwa okręty. Były to prowadzone przez

Encisa posiłki z Espanioli, na które tak długo i bezskutecznie czekał Ojeda.

Enciso, który wypłynął z Espanioli, zanim dotarł tam po wszystkich perypetiach Ojeda, nie

zdawał sobie sprawy z tragicznej sytuacji kolonii założonej przez jego wspólnika. Mimo

Historyczne Bitwy 142 - Cajamarca 1532.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: