1. Stosunek cywilnoprawny
STOSUNEK CYWILNO-PRAWNY – stosunek prawny regulowany normami prawa cywilnego, może zaistnieć tylko pomiędzy podmiotami prawa cywilnego. Składa się z trzech elementów:
1) PODMIOTY stosunku cywilno-prawnego;
2) PRZEDMIOT stosunku cywilno-prawnego;
3) TREŚĆ stosunku cywilno-prawnego.
Ad. 1. PODMIOTAMI stosunku cywilno-prawnego mogą być:
· OSOBY FIZYCZNE, tzn. jednostki ludzkie od chwili urodzenia do chwili śmierci; w tym okresie osoby fizyczne mogą być uczestnikami ogrodu cywilno-prawnego, tzn. nabywać prawa podmiotowe i zaciągać zobowiązania;
· OSOBY PRAWNE, tzn. jednostki organizacyjne, którym ustawa przyznaje osobowość prawną (Skarb Państwa, jednostki samorządu terytorialnego, szkoły wyższe, przedstawicielstwa, spółdzielnie, spółki kapitałowe, fundacje, stowarzyszenia);
· UŁOMNE OSOBY PRAWNE, tzn. jednostki organizacyjne, które nie mają osobowości prawnej, ale którym przepisy prawa przyznają zdolność do czynności prawnych (spółki osobowe prawa handlowego, wspólnoty mieszkaniowe).
Ad. 2. PRZEDMIOTEM stosunku cywilno-prawnego jest zachowanie się podmiotu prawa ze względu na obowiązującą normę prawną, np. jeżeli podstawą stosunku cywilno-prawnego jest umowa kupna-sprzedaży to sprzedawca obowiązany będzie przenieść własność rzeczy na kupującego, a kupujący obowiązany będzie za nią zapłacić; jeżeli zachowania podmiotu stosunku cywilno-prawnego dotyczą określonych dóbr majątkowych lub niemajątkowych, to przedmiotem tego stosunku są także owe dobra.
Ad. 3. przez TREŚĆ stosunku cywilno-prawnego rozumie się prawa i obowiązki stron tego stosunku; jeżeli podstawą stosunku cywilno-prawnego jest czynność prawna (np. umowa), to treść tego stosunku cywilno-prawnego może być szersza niż treść samej czynności prawnej (umowy); wg art. 56 kc bowiem czynność prawna wywołuje nie tylko skutki w niej wypowiedziane (wyrażone), lecz także te, które wynikają z przepisów prawa, zasad współżycia społecznego i ustalonych zwyczajów.
2. Zdarzenia cywilnoprawne
ZDARZENIA CYWILNO-PRAWNE leżą u podstaw każdego stosunku cywilno-prawnego; bez zdarzenia cywilno-prawnego nie może zaistnieć stosunek cywilno-prawny; przez ZDARZENIE cywilno-prawne rozumie się taki stan faktyczny, z którym ustawa wiąże skutki prawne w postaci powstania, zmiany lub ustania stosunku cywilno-prawnego (np. zawarcie umowy, zmiana jej treści lub rozwiązanie);
w niektórych przypadkach obok zdarzenia cywilno-prawnego, tzn. określonego stanu faktycznego, musi zaistnieć także określony stan prawny oraz stan osobisty, by mogły powstać skutki cywilno-prawne;
przez określony stan prawny rozumieć należy zdarzenie prawne podmiotu dokonującego czynności prawnej; jeżeli podmiot nie ma zdolności prawnej to nie może nabyć praw ani zaciągnąć zobowiązań ze skutkiem prawnym, tzn. ważnym;
stan osobisty dotyczy takich zagadnień jak „dobra wiara” czy „zła wiara”, „brak świadomości przy dokonywaniu czynności prawnych” lub „brak swobody przy podejmowaniu czynności prawnych”, „działania pod wpływem błędu” czy „działania pod wpływem groźby”;
jeżeli ustawa wiąże negatywne skutki z wystąpieniem lub niewystąpieniem określonej wady, to czynność taka nie wywoła skutków prawnych, mimo iż – z czysto formalnego punktu widzenia – zachowane zostały inne rygory przy jej dokonaniu;
rodzaje zdarzeń cywilno-prawnych:
· W ŚCISŁYM TEGO SŁOWA ZNACZENIU – te zdarzenia, które wywołują skutki prawne i powstają niezależnie od woli człowieka, np. urodzenie, śmierć, upływ czasu, klęska żywiołowa itp.
· DZIAŁANIA – jako wynik woli podmiotów prawa; działania dzielimy na:
o CZYNNOŚCI ZMIERZAJĄCE DO WYWOŁANIA SKUTKÓW PRAWNYCH – należą do nich:
- czynności prawne,
- konstytutywne orzeczenia sądowe,
- konstytutywne decyzje administracyjne;
o CZYNY - wyróżniamy:
- czyny ZGODNE Z PRAWEM;
- czyny NIEZGODNE Z PRAWEM.
CZYNNOŚCI PRAWNE – przez czynność prawną rozumie się taki stan faktyczny, którego niezbędnym elementem jest co najmniej jedno oświadczenie woli, zmierzające do wywołania skutków prawnych w postaci powstania, zmiany lub ustania stosunku cywilno-prawnego;
KONSTYTUTYWNE ORZECZENIA SĄDOWE – to takie, które rodzą prawa podmiotowe lub obowiązki stron, czyli stwarzają nową sytuację podmiotu prawnego; do konstytutywnych orzeczeń sądowych zaliczają się np. orzeczenia rozwiązujące małżeństwa, orzeczenia określające wysokość wynagrodzenia przy umowie o dzieło, orzeczenia rozwiązujące umowę, orzeczenia stwierdzające obowiązek zawarcia umowy itp.
KONSTYTUTYWNE DECYZJE ADMINISTRACYJNE - mamy z nią do czynienia w dwóch przypadkach:
· wtedy, gdy decyzja ta jest konieczną przesłanką zaistnienia stosunku cywilno-prawnego (np. zawarcia umowy);
· wtedy, gdy decyzja wywołuje bezpośredni skutek w postaci stosunku cywilno-prawnego, np. decyzja o wywłaszczeniu nieruchomości;
CZYNY ZGODNE Z PRAWEM, tj. wezwanie dłużnika do zapłaty, uznania roszczenia wierzyciela przez dłużnika, zawiadomienie sprzedawcy o ujawnieniu wady towaru à czyny te są podobne do czynności prawnych, ale nie są nimi, bo nie wywołują bezpośrednio skutków prawnych, lecz są jedynie warunkiem zaistnienia określonych skutków prawnych i tak wezwanie dłużnika prowadzi do tego, że roszczenie wierzyciela staje się wymagalne, uznanie długu powoduje przerwę w biegu przedawnienia; wada towaru jest warunkiem dochodzenia roszczeń z tytułu rękojmi; CZYNAMI ZGODNYMI Z PRAWEM są także takie działania faktyczne, jak stworzenie dzieła naukowego, artystycznego czy literalnego;
CZYNY NIEZGODNIE Z PRAWEM należy rozumieć jako niewykonanie lub nienależyte wykonanie umowy oraz wyrządzenie szkody przez popełnienie czynu niedozwolonego.
3. Czynności prawne
Przez „CZYNNOŚĆ PRAWNĄ” rozumie się taki stan faktyczny, którego elementem koniecznym jest przynajmniej jedno oświadczenie woli, zmierzające do wywołania skutków prawnych w postaci powstania, zmiany lub ustania stosunku cywilno-prawnego (np. zawarcie umowy, zmiana jej treści lub rozwiązanie). Z punktu widzenia czynności prawnej istotne znaczenie mają trzy przepisy kodeksu cywilnego:
Według art. 56 kc czynność prawna wywołuje skutki w niej wyrażone (wyrażone w oświadczeniu woli). W świetle przepisu art. 58 kc czynność prawna jest nieważna, jeżeli narusza przepisy prawne albo ma na celu obejście tych przepisów.
Według art. 58 kc czynność prawna jest nieważna, jeżeli narusza przepisy prawa albo ma na celu ich obejście. Konkretny przepis prawa może postanowić, że w miejsce nieważnych postanowień umownych wejdą stosowne przepisy prawa /np. przepis o cenach maksymalnych/. Czynność prawna jest nieważna także wtedy, gdy narusza zasady współżycia społecznego.
Według art. 3531 kc odnoszącego się do umów, strony zawierające umowę mogą dowolnie kształtować jej treść, byleby tylko nie naruszała ona właściwości stosunku cywilno-prawnego, przepisów prawa albo zasad współżycia społecznego. Przy naruszeniu tych kryteriów stosujemy art. 58 kc wprowadzający sankcję nieważności.
Wyróżnia się trzy rodzaje czynności prawnej:
1. JEDNOSTRONNE CZYNNOŚCI PRAWNE
2. UMOWY
3. UCHWAŁY KOLEGIALNYCH ORGANÓW OSOBY PRAWNEJ
Ad. 1.) JEDNOSTRONNA CZYNNOŚĆ PRAWNA dochodzi do skutku przez złożenie jednego oświadczenia woli. Przykładem takiej czynności jest wypowiedzenie umowy, oświadczenie o odstąpieniu od umowy, oświadczenie o potrąceniu wierzytelności, oświadczenie o uchyleniu się od skutków oświadczenia woli, złożonego pod wpływem przymusu lub groźby. Jednostronna czynność prawna wywołuje skutek prawny niezależnie od woli adresata tego oświadczenia. Oświadczenie woli jest czynnością prawną tylko wtedy, gdy przepis prawny wiąże z tym oświadczeniem skutki prawne bez względu na zachowanie się adresata. Nie każde oświadczenie woli jest czynnością prawną, np. oferta musi być częścią składową umowy, ale nie jest jednostronną czynnością prawną. Nie wywołuje bowiem skutków prawnych, jeżeli nie zostanie przez drugą stronę umowy przyjęta.
Ad. 2.) UMOWA jest czynnością prawną, która dochodzi do skutku po złożeniu przynajmniej dwóch zgodnych oświadczeń woli, np. oferty i oświadczenia o jej przyjęciu. Umowa może mieć charakter dwustronny albo wielostronny. Z DWUSTRONNĄ UMOWĄ mamy do czynienia wtedy, gdy po każdej ze stron występuje jeden podmiot albo większa liczba podmiotów, przy czym obu grupom podmiotów przyświecają wspólne interesy, np. trzech współwłaścicieli sprzedaje rzecz trzem innym osobom. Umowa jest dwustronna, bo sprzedający rzecz mają jeden wspólny interes i kupujący mają jeden wspólny interes. Umowa sprzedaży jest zawsze dwustronna. Z UMOWĄ WIELOSTRONNĄ mamy do czynienia wtedy, gdy uczestników tej umowy jest większa ilość, a każdy z nich ma swój odrębny interes w zawarciu umowy. Przykładem jest umowa spółki. Każdy wspólnik realizuje przez tę umowę swój odrębny interes.
Ad. 3.) UCHWAŁA KOLEGIALNEGO ORGANU OSOBY PRAWNEJ jest czynnością cywilno-prawną tylko wtedy, gdy jest przesłanką albo prowadzi wprost do wywołania skutku prawnego w postaci powstania, zmiany lub ustania stosunku cywilno-prawnego. Przykładem takiej czynności jest uchwała zgromadzenia wspólników w spółce z.o.o. o zbyciu przedsiębiorstwa spółki. Bez takiej uchwały zbycie byłoby niemożliwe, decyzja zarządu spółki byłaby nieważna. Natomiast nie jest czynnością prawną taka uchwała zgromadzenia wspólników, mocą której ustanowiony został regulamin pracy Rady Nadzorczej czy Zarządu. Uchwała taka nie rodzi skutków cywilno-prawnych, lecz jedynie reguluje stosunki wewnętrzne w spółce. Jest wewnętrznym aktem normatywnym. Uchwała różni się od umowy tym, że może być podjęta określoną większością głosów. Natomiast umowa wymaga zgody wszystkich sygnatariuszy. Przepisy prawne dopuszczają niekiedy zmianę umowy niejednomyślną uchwałą organu osoby prawnej i tak np. umowa spółki z.o.o., która zawierana jest jednomyślnie, może być zmieniona uchwałą zgromadzenia wspólników, podjętą większością 2/3 głosów.
Do elementów czynności prawnej można zaliczyć:
· Essentialia negotii – elementy przedmiotowo istotne
· Naturalia negotii – elementy przedmiotowo nieistotne
· Accidentalia negotii – elementy dodatkowe (podmiotowo istotne)
4. Forma czynności prawnej
W prawie cywilnym, na mocy art. 60 kc, obowiązuje zasada, że wola osoby dokonującej czynności prawnej może być wyrażona przez każde zachowanie się tej osoby, które ujawnia jej wolę w sposób dostateczny, chyba, że ustawa stanowi inaczej. W piśmiennictwie prawniczym przyjmuje się najczęściej, że wola osoby może zostać wyrażona w sposób wyraźny bądź dorozumiany. Z wyraźnym oświadczeniem woli mamy do czynienia wówczas, gdy z zachowania osoby składającej oświadczenie woli jasno wynika, że zmierza ona do wywołania określonych skutków prawnych, natomiast z z dorozumianym oświadczeniem woli mamy do czynienia wtedy, gdy dopiero kontekst sytuacyjny w jakim zostały przekazane odpowiednie znaki, wskazuje na wolę wywołania określonych skutków prawnych. Sąd Najwyższy stoi na stanowisku, że i milczenie może być uznane za złożenie oświadczenia woli, jeżeli strona powinna zająć merytoryczne stanowisko. Z powyższych wywodów można wywnioskować, że oświadczenie woli może być złożone ustnie, na piśmie lub w sposób dorozumiany. Najczęściej złożenie oświadczenia woli w sposób dorozumiany lub ustnie jest zupełnie wystarczające, jednakże przepisy prawa mogą wymagać, by dokonanie danej czynności prawnej odbyło się w ściśle określonej formie tzn. w formie szczególnej którą może być forma pisemna zwykła, forma pisemna z poświadczoną datą, forma pisemna z poświadczonym podpisem, akt notarialny.
Skutki niezachowania formy czynności prawnej
Forma szczególna czynności prawnej może być zastrzeżona:
· Pod rygorem nieważności /ad solemnitatem/ - niezachowanie formy szczególnej powoduje bezwzględną nieważność czynności prawnej.
· Dla wywołania określonych skutków prawnych /ad eventum/ - niezachowanie formy szczególnej nie wywoła nieważności czynności prawnej ale nie wywoła tych skutków prawnych, do wywołania których forma ta była zastrzeżona.
· Dla celów dowodowych /ad probationem/ - niezachowanie formy szczególnej powoduje utrudnienia dowodowe.
5. Dopuszczalna treść czynności prawnej /było/
Z punktu widzenia możliwości kształtowania treści czynności prawnej, istotne znaczenie mają następujące przepisy:
Art. 56 kc stanowi normatywną podstawę zasady autonomii woli w prawie cywilnym. Według tego przepisu czynność prawna wywołuje skutki prawne, które zostały w niej przewidziane. Poza tym wywołuje skutki wynikające z przepisów prawnych, z zasad współżycia społecznego i ustalonych zwyczajów. W świetle art. 56 kc podmiot prawa nie musi legitymować się konkretną podstawą prawną ani przy dokonywaniu czynności, ani przy ustalaniu jej treści. Musi zadbać jedynie o to, by czynność ta nie naruszała bezwzględnie przepisów albo zasad współżycia społecznego (art. 58 kc).
Według art. 3531 kc, który ustala zasadę swobody umów, strony zawierające umowę mogą swobodnie kształtować jej treść, byleby tylko nie naruszała ona właściwości stosunku cywilno-prawnego, przepisów prawnych oraz zasad współżycia społecznego. W pierwszym członie tego przepisu wskazuje się na swobodę kształtowania treści umowy, natomiast w drugim członie wskazuje się na pewne ograniczenia tej swobody i tak np. w nauce prawa cywilnego i orzecznictwie przyjmuje się, że umowa naruszałaby właściwości stosunku cywilno-prawnego, gdyby upoważniała jedną ze stron do dowolnego kształtowania obowiązków drugiej strony. Za wadliwą należałoby uznać także taką umowę, która nakładałaby obowiązki na osobę trzecią, która nie jest stroną tej umowy. Sprzeczna z przepisami prawnymi byłaby też taka umowa, która wykluczałaby możliwość jej wypowiedzenia, mimo że rodzi ona stosunek prawnym o charakterze trwałym i z mocy prawa jest wypowiadalna. Art. 3531 kc ogranicza swobodę umów, ale za naruszenie tych ograniczeń nie przewiduje żadnej sankcji. W razie naruszenia ograniczeń znajduje zastosowanie art. 58 kc, który przewiduje sankcje nieważności.
Według postanowień art. 58 kc czynność prawna jest nieważna, jeżeli narusza przepisy prawne. Właściwy przepis może przewidywać, że w miejsce nieważnych postanowień czynności prawnej wejdą postanowienia przepisu prawnego, np. przepisy ustawy o cenach przewidują, że w razie zastosowania ceny umownej, która przewyższa urzędową cenę maksymalną, w miejsce ceny umownej wchodzi cena maksymalna, określona przepisami prawnymi. Jeżeli część postanowień uznana zostanie za nieważną, pozostałe postanowienia zachowują ważność, chyba że bez nieważnych postanowień czynności prawnej nie miałaby znaczenia dla stron. W tym ostatnim przypadku całą czynność prawną uznaje się za nieważną. Z obejściem przepisów prawnym mamy do czynienia wtedy, gdy użyto legalnego środka w celu osiągnięcia nielegalnego rezultatu, np. utworzono podmiot gospodarczy tylko w tym celu, by uniknąć obowiązku płacenia podatku czy też obowiązku stosowania cen urzędowych, a nie umownych. Czynność prawna jest nieważna też wtedy, gdy narusza zasady współżycia społecznego (np. wypowiedziano umowę najmu wielodzietnej rodzinie, która nie ma innego lokalu; sąd musi oddalić powództwo eksmisyjne i uznać wypowiedzenie za nieważne à art. 5 kc).
Art. 387 kc jest podstawą zasady, według której nikt nie może być zobowiązany do spełnienia świadczenia niemożliwego (impossibilium nulla obligatio est). Świadczenie jest niemożliwe wtedy, gdy z przyczyn obiektywnych nikt nie jest w stanie go spełnić (np. zobowiązanie się do wyważenia kuli ziemskiej). Umowa o spełnienie świadczenia niemożliwego jest nieważna tylko wtedy, gdy spełnienie tego świadczenia byłoby niemożliwe z chwilą zawarcia umowy. Jeżeli w chwili zawarcia umowy, spełnienie świadczenia byłoby możliwe, a stało się niemożliwe dopiero po zawarciu umowy (np. uległ zniszczeniu samochód sprzedany nabywcy), umowa jest ważna, a skutki niewykonania zobowiązania ocenia się na podstawie art. 471 kc, który dotyczy odpowiedzialności kontraktowej za niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania.
6. Wady oświadczenia woli (błąd, groźba, podstęp, brak świadomości)
Kodeks cywilny wyróżnia cztery wady oświadczenia woli:
1. BRAK ŚWIADOMOŚCI LUB SWOBODY przy składaniu oświadczenia woli
2. POZORNOŚĆ oświadczenia woli
3. BŁĄD przy składaniu oświadczenia woli
4. GROŹBA
Niektórzy autorzy konstytuują piątą wadę oświadczenia woli, którą miałby być PODSTĘP drugiej strony stosunku prawnego. Przepisy prawne dotyczące podstępu są skonstruowane w ten sposób, że w razie ujawnienia podstępu nakazuje stosować się przepisy o błędzie, bo skutkiem jest błąd. W tej sytuacji nie zachodzi potrzeba wyodrębnienia kolejnej wady oświadczenia woli, mającej charakter podstępu.
WADĄ OŚWIADCZENIA WOLI w rozumieniu prawa cywilnego jest tylko taka nieprawidłowość aktu oświadczenia woli lub jego uzewnętrznienia, którą ustawa uznaje za wadę. Rodzaje wad zostały określone w kc, jest to katalog wyczerpujący.
Ad. 1.) BRAK ŚWIADOMOŚCI LUB SWOBODY
Według art. 82 kc nieważne jest oświadczenie woli złożone przez osobę, która z jakichkolwiek powodów znajdowała się w stanie wyłączającym świadome lub swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli. Dotyczy to w szczególności choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego lub innego, chociażby przemijającego zaburzenia czynności psychicznych.
BRAK ŚWIADOMOŚCI jest konsekwencją wadliwie funkcjonującej psychiki osoby składającej oświadczenie woli. Natomiast brak swobody może być wynikiem przymusu fizycznego, zastosowanego wobec osoby składającej oświadczenie woli przez osobę trzecią.
Brak świadomości może mieć charakter TRWAŁY lub PRZEMIJAJĄCY. W pierwszym przypadku osoba fizyczna kwalifikuje się do ubezwłasnowolnienia całkowitego lub częściowego. Ubezwłasnowolnienie nie jest jednak warunkiem koniecznym uznania oświadczenia woli za nieważne. Oświadczenie takie jest nieważne zawsze wtedy, gdy w chwili jego składania osoba fizyczna z jakichkolwiek powodów znajdowała się w stanie wyłączającym ŚWIADOME powzięcie decyzji i wyrażenie woli, chociażby ów stan miał charakter przemijający.
Z BRAKIEM SWOBODY mamy do czynienia wtedy, gdy wobec osoby składającej oświadczenie woli zastosowany został przymus fizyczny, np. siłą podniesiona została ręka na znak głosowania.
Oświadczenie woli złożone przy braku świadomości lub swobody jest z mocy prawa bezwzględnie nieważne. Na jego nieważność może powołać się każdy, kto ma w tym interes prawny. Nieważność występuje z mocy prawa. Nie jest więc potrzebne orzeczenie sądowe. Sąd bierze pod uwagę z urzędu nieważność czynności prawnej. Jeżeli stwierdza nieważność, to jego orzeczenie ma charakter deklaratoryjny, a nie konstytutywny. Ciężar udowodnienia faktu, że wystąpił brak świadomości lub swobody, spoczywa na osobie, która w tym stanie psychicznym złożyła oświadczenie woli (art. 6 kc).
Ad. 2.) POZORNOŚĆ
Z oświadczeniem woli pozornym mamy do czynienia wtedy, gdy składający oświadczenie woli za zgodą drugiej strony stosunku cywilno-prawnego zastrzegł, że oświadczenie to nie wywoła skutku prawnego, np. wypowiedzenie umowy nie doprowadzi do jej rozwiązania. Oświadczenie złożone dla pozoru jest bezwzględnie nieważne. Oświadczenie jest pozorne tylko wtedy, gdy jest skierowane do ...
PrawoUS2009