MacLean Alistair - Kapitan Cook.pdf - MACLEAN Alistair - sewulka

A LISTAIR M AC L EAN

K APITAN C OOK

P RZEŁOŻYŁY : A NNA D OBRZAŃSKA A GNIESZKA P IOTROWSKA

P ROLOG

Historia, którą chcę opowiedzieć, wydarzyła się na początku XIX wieku. Pewnego dnia

Jeremy Blyth, który pracował w marynarce królewskiej, ale miał dopiero popłynąć w swój

pierwszy rejs, wszedł do piwiarni w Wapping. Była to typowa dla tego czasu i miejsca portowa

tawerna — brudna, zadymiona, z popękanymi deskami w podłodze, pociemniałymi ścianami i

sufitem. Nie sposób było w niej dostrzec jakichkolwiek oznak postępu, który w tych czasach

zaczął już wszędzie docierać. Ogromny bar, kilka chwiejnych stołów i krzeseł — oto całe

wyposażenie tego specyficznego miejsca. Klienci także byli typowi: marynarze z marynarki

handlowej i wojennej. Wielu z nich zostało wcielonych do marynarki siłą przez gangi, które

porywały mężczyzn, by następnie odstępować ich kapitanom okrętów. Wielu marynarzy miało za

sobą kryminalną przeszłość, większość piła i klęła bez opamiętania. Żyło im się tak ciężko, że

przyzwyczaili się już do cierpień, trudów i śmierci. Byli twardzi i wytrzymali na wszystkie

możliwe doświadczenia. Nikt żyjący w bardziej humanitarnym okresie dziejów nie byłby w

stanie ich zrozumieć.

Tego szczególnego dnia atmosfera w tawernie była jednak zupełnie nietypowa. Nikt nie

odzywał się nawet słowem. Nikt nie pił. Ciszę przerywał jedynie szum morza. Właściciel

tawerny ukrył twarz w dłoniach, a ramiona drżały mu od płaczu. Podobnie zachowywało się

wielu siedzących przy stołach. Niektórzy z nich płakali zupełnie otwarcie, a wszyscy wydawali

się zagubieni w swoim własnym świecie smutku. Jeremy Blyth usiadł naprzeciwko starca o

poszarzałej twarzy i oczach pełnych łez. Przed marynarzem stała pełna szklanka, której nawet nie

tknął. Zdumiony Blyth dotknął delikatnie jego ramienia.

— Co się stało? Jakieś nieszczęście?

Stary człowiek spojrzał na niego znad stołu i zapytał z irytacją:

— Jak to? Nic nie słyszałeś? Nie wiesz?

Blyth potrząsnął przecząco głową.

— Umarł Nelson — powiedział starzec.

Wtedy Blyth jeszcze raz spojrzał uważnie na mężczyzn, dla których śmierć Nelsona stała się

niezabliźnioną raną i oznaczała pustkę nie do wypełnienia. Powiedział:

— Dzięki Bogu, że nigdy go nie znałem.

Wątpliwe, czy taka lub choćby podobna scena miała miejsce, kiedy mniej więcej dwadzieścia

sześć lat wcześniej wiadomość o śmierci Cooka dotarła do Anglii. Naród nosił po nim żałobę tak

samo, jak po wszystkich swoich wielkich, po Marlborough, Wellingtonie czy Churchillu. Jednak

śmierć Cooka nie złamała Anglikom serca.

Nelson i Cook to dwa najszacowniejsze nazwiska w annałach marynarki królewskiej. Cześć,

jaką się im oddaje, składa się z szacunku i miłości. Nelsona szanowano, ale przede wszystkim

kochano. Cooka przede wszystkim szanowano; nie potrafił wzbudzić w umysłach i sercach ogółu

takiej miłości i uwielbienia, jakie Nelson zdobył bez trudu. Nie ulega jednak wątpliwości, że

oficerowie i inni członkowie załogi Cooka bardzo go kochali.

Powodem tej różnicy są odmienne charaktery obu wielkich ludzi. Żeby kochać człowieka, a

tym bardziej osobę publiczną, trzeba móc się z nim identyfikować. Ale żeby to było możliwe,

trzeba go znać, lub przynajmniej wierzyć, że się go zna. Poznanie Nelsona było o wiele prostsze

— był ciepłym, wychodzącym ludziom naprzeciw ekstrawertykiem. Jego myśli i życie prywatne

były równie dobrze znane ogółowi, jak jego życie publiczne. Ale życie wewnętrzne i prywatne

Cooka stanowiły zamkniętą księgę. Tę księgę Cook sam zamknął, a klucz wyrzucił. Lata mijały i

stawało się coraz mniej prawdopodobne, żeby ten klucz kiedykolwiek został odnaleziony.

O Cooku wiemy wszystko i nic. Wiemy, że był odważny, rozważny, mądry, niepokonany, że

uwielbiał przygodę i był urodzonym przywódcą. Mamy jednak tylko odległe pojęcie, jaki był

naprawdę. Wiemy, że przeprowadził swoje stare, przeciekające statki z tropikalnego Pacyfiku do

lodowato zimnych pustkowi Arktyki i Antarktyki. Były to najbardziej zdumiewające podróże

odkrywcze w historii ludzkości. Ale nigdy nie będziemy wiedzieli, czy lubił kwiaty, brał na

kolana swoje dzieci lub z zachwytem oglądał słońce zapadające w ocean w okolicach Hawajów

czy Tahiti. Wiemy, że był największym żeglarzem wszystkich czasów. Byłoby jednak ciekawe

dowiedzieć się na przykład, czy kiedykolwiek zgubił się w plątaninie uliczek swego rodzinnego

Stepney.

Zachowanie tak nieprzeniknionej prywatności jest prawdziwym osiągnięciem. To, że

Cookowi się to udało, pomimo dokładnego zapisu wszystkich codziennych czynności, które

pozostawił w ponad milionie słów, jest absolutnie zdumiewające. Jest to wręcz niezrozumiałe.

Żaden wielki czasów nowożytnych nie udokumentował swojego życia tak dokładnie i

pracowicie. Cały ten ogromny zapis jest bezosobowy i zdystansowany; prawdziwego Cooka w

nim nie ma; można się z dziennika dowiedzieć, co robił, lecz nie kim był.

Nawet w niewielu prywatnych listach, które przetrwały, możemy dostrzec ten sam dystans.

Tylko dwa razy mimochodem wspomina o swojej żonie. Nigdy nie dowiedziono, że Cook

wspominał w korespondencji o dwojgu dzieciach, które umarły w niemowlęcym wieku i córce,

która umarła, kiedy miała cztery lata.

Jego współcześni, od Walpole’a do Johnsona, oczywiście o nim pisali. Kiedy już

przeczytamy, co mieli o nim do powiedzenia, zdajemy sobie sprawę, że od nich nie dowiadujemy

się o Cooku ani trochę więcej niż od niego samego. Może nie znali go w takim stopniu, jakby

tego sobie życzyli; może jego rezerwa i dystans nie dopuszczały w ogóle bliższego poznania.

Mogli nawet już wtedy wiedzieć, że mają do czynienia z żywą legendą — człowiekiem, który

skazany był na nieśmiertelność. Jeśli tak właśnie było, to rzeczywiście zadanie było nie do

wykonania. Legenda otacza żywego człowieka, tak spowijając go sławą, że staje się oczywiste, iż

nawet najbystrzejsze oko nie przeniknie do samego serca mitu. Legenda dopuszcza jedynie

najbardziej wyszukane i podniosłe zwroty, największe uogólnienia; w obliczu legendy nie mówi

się o smaku w wyborze kamizelek jej bohatera, nie rozważa się, czy zatrzymał się na chwilę,

żeby w majowy wieczór powąchać bzy.

Napisano wiele biografii Cooka. Żadna jednak nie jest dobrą, prawdziwą, docierającą do

sedna historią życia człowieka, o którym tyle chcielibyśmy wiedzieć. Można mocno

powątpiewać, czy właśnie taka zostanie kiedykolwiek napisana. Większość biografów, którzy

próbowali z otaczającej Cooka sławy wyłonić obraz prawdziwego człowieka, musiało w różnym

stopniu uciekać się do intuicji i wyobraźni. Starali się jednocześnie trzymać granic

prawdopodobieństwa.

Dowiadujemy się więc od jednego z nich, że pani Cook ze łzami i czułością witała męża po

jednej z jego długich podróży; z czułością, ponieważ tak długo nie było go w domu, ze łzami,

ponieważ jedno z dzieci umarło w czasie jego nieobecności. Oczywiście jest to jak najbardziej

prawdopodobne. Brak jednak dowodów na udokumentowanie takich stwierdzeń. Z tego co

wiemy, możemy równie dobrze stworzyć obraz pani Cook bijącej męża po głowie na powitanie,

chociaż jest to zupełnie nieprawdopodobne. Faktem jednak jest, że z braku dowodów nie

możemy takiej sytuacji absolutnie wykluczyć. Wyobrażenia i domysły nie są w stanie zastąpić

dowodów historycznych.

Mówi się, że dokładna biografia jest jedynie kwestią czasu. Nie wierzę w to. Powiedziano

także, że jeśli milion słów, które pozostawił po sobie Cook, podda się połączonym zabiegom

statystyka, analityka i psychiatry, prawda wyjdzie na jaw. Że wyniknie wreszcie z takiej analizy

coś, czego nie będzie można podawać w wątpliwość wobec świadectwa wspomnianych

naukowców. Ponieważ jednak dowiedziono, że i oni popełniają błędy, umysł aż wzdraga się na

samą myśl o potrójnym błędzie. Requiescat in pace (niech spoczywa w pokoju). Nie do

pomyślenia jest, żeby nieśmiertelnego człowieka poddawać procesowi skomputeryzowanego

rzeźnictwa.

To, co oddaję wam do rąk, nie jest w ogóle biografią i nawet w założeniu nie miało być

dokładną historią jego życia. Prawdziwa historia życia jest w pełni skończonym, barwnym

portretem — na mojej palecie nie ma wszystkich potrzebnych kolorów. Brak mi wystarczającej

wiedzy o tym człowieku, ponieważ nie posiadamy materiałów.

Przedstawiam jedynie krótki opis jego morskiego czeladnictwa, jego rozwoju jako żeglarza i

kartografa i jego trzech wielkich podróży. Może już właśnie to powinno nam pozwolić zrozumieć

prawdziwego Cooka; sam przecież powiedział, że był człowiekiem, dla którego osiągnięcia są

wszystkim. W swym ostatnim liście pisanym do lorda Sandwich w 1776 z Cape Town mówił:

„Nie ustanę w wysiłkach, żeby osiągnąć wielki cel tej podróży”. Nigdy nie ustawał w wysiłku.

Znalazł się wśród nieśmiertelnych nie poprzez swoje słowa czy myśli; zaprowadziły go tam jego

czyny.

Niech więc one przemówią za niego.

R OZDZIAŁ PIERWSZY

S TARSZY MARYNARZ

James Cook, który miał kiedyś zostać dowódcą kompanii w marynarce królewskiej i

najdoskonalszym na świecie połączeniem żeglarza, odkrywcy, nawigatora i kartografa, urodził

się w 1728 roku w Yorkshire. Nie wiemy, kim byli jego rodzice, nie znamy też nazwy wioski, w

której przyszedł na świat. Matka była dziewczyną z tamtych okolic, ojciec Szkotem, który

pracował na jednej z pobliskich farm. Wiele było spekulacji, które z rodziców przekazało

Cookowi iskrę geniuszu. Domysły te nie prowadzą oczywiście donikąd, ponieważ o obojgu nic

nie wiemy.

Po kilku latach pracy na farmie, u człowieka, który zatrudniał wtedy jego ojca, w wieku

siedemnastu lat, mając za cały bagaż skromne wykształcenie, Cook porzucił rodzinne strony i

udał się do niewielkiego portu w Staithes. Ten krok uznano potem za pierwszą oznakę ogromnej,

niespokojnej ambicji, która miała go zaprowadzić aż na krańce ziemi. Równie dobrze mógł

jednak mieć po prostu dość pracy na farmie. Wydaje się bowiem mało prawdopodobne, żeby

śniący o sławie chłopiec szukał pracy w sklepie z artykułami spożywczymi i pasmanteryjnymi. A

to właśnie zrobił Cook.

Najwyraźniej jednak nie odpowiadała mu ani wizja życia spędzonego za pługiem, ani za ladą

sklepową, bo w 1746 roku w wieku osiemnastu lat opuścił pasmanterię, żeby nigdy już do niej

nie wrócić. Wyruszył na morze, które miało stać się jego domem, życiem i pochłaniającą pasją aż

do śmierci trzydzieści trzy lata później.

Zatrudnili go właściciele statków John i Henry Walker z Whitby. Specjalizowali się w

transporcie węgla, a statki, których używali, były, jak nietrudno się domyślić, wyjątkowo

brzydkie, przysadziste i szerokie. Były też bardzo powolne. Estetyka była jednak sprawą

całkowicie drugorzędną dla osiemnastowiecznych właścicieli. Oni byli pragmatykami i

odpowiadały im takie właśnie statki, zaprojektowane tylko i wyłącznie do przewożenia wielkich

ilości węgla. Znakomicie się do tego nadawały.

Miały też inne zalety. Choć inspiracją do ich budowy było chyba przedziwne połączenie

holenderskiego drewniaka i trumny, wyjątkowo dobrze utrzymywały się na morzu. Potrafiły

przetrwać najgorsze sztormy i wichury, chociaż ich nieszczęsne załogi cierpiały wtedy strasznie.

Miały płaskie dno, co pozwalało w razie konieczności napraw wyciągać je na płycizny lub nawet

na piaszczyste plaże i wygodnie przewracać na bok. Mogły też pomieścić wielką ilość zapasów.

Może więc jest to logiczne, że właśnie węglowce z Whitby, a nie eleganckie fregaty czy okręty

marynarki królewskiej, popłynęły z Cookiem na koniec świata.

Cook odbywał więc służbę na pokładzie takiego właśnie węglowca,

czterystupięćdziesięciotonowego „Freelove”. Pływał na nim przez pierwsze dwa sezony swego

morskiego czeladnictwa, kursując z ładunkiem węgla pomiędzy Newcastle a Londynem. Później

przeniósł się na inny węglowiec Walkerów, „Three Brothers”, na którym znacznie poszerzył

swoją wiedzę o geografii i rzemiośle morskim. Pływał nim do zachodnich wybrzeży Anglii,

Irlandii i Norwegii.

Mało wiadomo o jego zawodowym i prywatnym życiu w tym okresie. Wygląda na to, że nie

prowadził żadnego życia towarzyskiego, bo między kolejnymi podróżami lub kiedy statki

wprowadzano do portu na zimę uczył się, a nie szukał przyjemności. To jeden z niewielu faktów

z jego młodości, który udało się ustalić, bowiem Walkerowie, z którymi Cook mieszkał, gdy nie

był w morzu, i ich przyjaciele odnotowali z ogromnym poruszeniem, że Cook spędza długie

MacLean Alistair - Kapitan Cook.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: