B.Bacler,J.Drobnik - Lecznicze rośliny naczyniowe w Farmakopei.pdf - Farmakognozja - KAMILA_ZAPRASZA

Ann. Acad. Med. Siles. 2006, 60, 6

PRACA POGLĄDOWA

Barbara Bacler, Jacek Drobnik

Katedra i Zakład Botaniki Farmaceutycznej i Zielarstwa Śląskiej Akademii Medycznej w Katowicach

Lecznicze rośliny naczyniowe w Farmakopei

polskiej IV, V i VI

Medicinal vascular plants in Pharmacopoeia of Poland No. 4, 5 and 6

ABSTRACT

The paper lists all vascular plants which herbal stock is mentioned in Pharmacopoeia of Poland No. 4, 5 and 6 (FP IV, V and

VI). We take into account all modifications in these three editions. The greatest changes in the set of medicinal plants

appeared in the 5 th edition of Pharmacopoeia . FP IV, V and VI enumerate a total of 117 of vascular plants species, which

provide medicinal raw materials (tab. I), and 10 further genera without names of used species (tab. II). Herbal materials

derived from 100 taxa (species and genera) of medicinal vascular plants come from Polish herbalists’ cultivations and/or

from wild growing populations of plants. Stock from 6 other genera and 16 other species is imported.

KEY WORDS: medicinal plants, vascular plants, plant stock, pharmacopoeia, Poland

STRESZCZENIE

Niniejsza praca zawiera zestawienie roślin naczyniowych, których surowce lecznicze wymieniono w Farmakopei Polskiej

(FP) IV, V, VI. Uwzględniono wszystkie zmiany, jakie miały miejsce w jej trzech wydaniach. Największe zmiany listy

farmakopealnych roślin leczniczych przyniosło wydanie Farmakopei Polskiej V. Ogółem FP IV, V i VI wymieniają łącznie

117 gatunków roślin naczyniowych, dostarczających surowców leczniczych (tab. I), a ponadto 10 dalszych rodzajów bez

podania nazwy wykorzystywanych gatunków (tab. II). Surowce ze 100 taksonów (gatunków i rodzajów) roślin leczniczych

pochodzą z upraw lub/i zasobów krajowych, natomiast surowce z 6 rodzajów i 16 gatunków pochodzą z importu.

SŁOWA KLUCZOWE: rośliny lecznicze, rośliny naczyniowe, surowce roślinne, Farmakopea Polska

Wstęp

miast monografia jednego surowca znajduje się jedynie w FP

II wydanej w 1937 roku i przedrukowanej w 1946 roku [6].

Lista gatunków roślin leczniczych ujętych w Farmako-

pei polskiej (FP) zmienia się w kolejnych jej wydaniach.

Niniejsza praca zestawia rośliny naczyniowe, których su-

rowce lecznicze wymieniono w Farmakopei polskiej IV, V

i VI.

Obecnie obowiązujące VI wydanie FP (z roku 2002)

[1] odwołuje się wielokrotnie do monografii surowców za-

mieszczonych w FP V (wydanej w latach 1992–1995) [2,

3], a oba te wydania powołują się z kolei na opis roślin

i surowców w FP IV (z lat 1965–1970) [4]. W przypadku

jednego gatunku rośliny FP IV odsyła do monografii

surowców roślinnych, mieszanek lub preparatów zamiesz-

czonych tylko w wydaniu III (z lat 1954–1962) [5]. Nato-

Nomenklatura gatunków i surowców

w Farmakopei polskiej IV, V i VI

Rośliny dostarczające surowców leczniczych wymienione

w Farmakopei nazywamy roślinami farmakopealnymi. Oma-

wiane farmakopee podają zwykle ich pełne nazwy gatunko-

we (zestawiono je w tabeli I), jednak w przypadku kilku su-

rowców tekst farmakopej ogranicza się do podania jedynie

nazwy rodzajowej rośliny macierzystej. Zdarza się tak w sytu-

acji, gdy surowce lecznicze pozyskuje się z kilku gatunków

roślin o podobnych cechach budowy, podobnej zawartości

substancji czynnych i zbliżonym działaniu farmakologicznym,

więc z punktu widzenia ziołolecznictwa nie zachodzi potrze-

ba dokładnego rozróżniania gatunku (tab. II). Są to:

— rzewień ( Rheum ) — w omawianych farmakopeach fi-

guruje pod nazwą „ Rheum sect. palmatum L.” bez po-

dania przykładowych gatunków dostarczających surow-

ca. Pod nazwą Rhei radix (stosowaną wymiennie z ter-

minem Rhei rhizoma ) używa się obecnie w lecznictwie

surowców z Rheum palmatum L., a ponadto z Rh. offi-

cinale Baill. oraz Rh. tanguticum Maxim. [7];

Adres do korespondencji:

Dr farm. Jacek Drobnik

Katedra i Zakład Botaniki Farmaceutycznej i Zielarstwa Śl. AM

ul. Ostrogórska 30, 41–200 Sosnowiec

Tel./faks: (+48 32) 292 45 90

e-mail: jacekdr@pro.onet.pl

Annnales Academiae Medicae Silesiensis 2006, 60, 6, 557–577

ISSN 0208–5607

557

Ann. Acad. Med. Siles. 2006, 60, 6

— sosna ( Pinus L.) — żywicę sosnową ( Pini resina ) pozy-

skiwano, według FP IV i V, z różnych gatunków sosen

[2–4]. Surowiec krajowy pochodzi z pospolitej w Polsce

sosny zwyczajnej ( Pinus sylvestris L.) [8];

— traganek ( Astragalus L.) — według FP IV wydzielina

z pędów znana pod nazwą tragant pochodzi z kilku egzo-

tycznych gatunków traganków [4], głównie z azjatyckie-

go traganka gumodajnego ( A. gummifer Labillardiere),

a także z A. brachycalyx Fisch. ex Boiss. i A. verus Oli-

vier [9];

— bawełna ( Gossypium L.) — według FP IV surowiec

pochodzi z kilku egzotycznych gatunków z tego rodza-

ju [4]. W uprawie na cele użytkowe znajdują się nastę-

pujące gatunki bawełny: drzewiasta (= b. afrykańska,

G. arboreum L.), indyjska ( G. herbaceum L.), kosmata

(= b. zwyczajna, G. hirsutum L.) i egipska ( G. vitifo-

lium Lamarck) — każdy z tych gatunków jest zróżnico-

wany na kilka odmian [9, 10];

— eukaliptus ( Eucalyptus L’Hérit) — według FP surowiec

pochodzi z kilku egzotycznych gatunków [1–4, 9].

W uprawie na cele użytkowe znajdują się następujące ga-

tunki eukaliptusa: gałkowy ( Eucalyptus globulus Labil-

lardiere) i kamaldulski ( E. camaldulensis Dehnh.)

[9, 10];

— kola ( Cola Schott et Endlicher) — według FP surowiec

pochodzi z kilku egzotycznych gatunków z tego rodza-

ju [1–4, 9]. Na cele użytkowe uprawia się następujące

gatunki koli: Cola vera Schuman, C. acuminata Palisot

de Beauvois i C. ballayi Cornus [9, 10].

Dzięki postępom w taksonomii roślin, zmieniło się też

ujęcie niektórych taksonów roślin leczniczych (wyróżnio-

no w ich obrębie liczne gatunki), podczas gdy w zielarstwie

i recepturze nadal funkcjonują dawne nazwy (por. [11]).

Również tutaj można spotkać się ze znacznym morfolo-

gicznym i fitochemicznym podobieństwem roślin z dane-

go taksonu, dzięki czemu na potrzeby zielarstwa można

zrezygnować z długotrwałego procesu dokładnej identyfi-

kacji gatunkowej roślin macierzystych. Mamy tu następu-

jące przypadki:

—w obrębie dawnego taksonu o nazwie mniszek pospoli-

ty ( Taraxacum officinale Weber) wyróżniono kilkaset

trudnych do oznaczenia gatunków, a stara nazwa T . of-

ficinale stała się obecnie synonimem jednej z sekcji ga-

tunków w obrębie rodzaju Taraxacum Wigg. (por. np.

[12, 13]). We florze Polski wyróżniono co najmniej 370

gatunków mniszków [12].

—nazwa jeżyna krzewiasta ( Rubus fruticosus L.) odnosi

się głównie do jeżyny fałdowanej ( R. plicatus Weihe et

Nees) i innych pospolitych, podobnych do siebie, trud-

nych do identyfikacji gatunków z sekcji Rubus L. (por.

[14]). We florze Polski wyróżniono 90 gatunków jeżyn,

w tym dwa mieszańcowe [14].

—różnorodne i podobne do siebie krajowe gatunki gło-

gów ( Crataegus L.) traktuje się w zielarstwie jak dwa

taksony różniące się podstawowymi cechami blaszek

liściowych i owoców — i określa nazwami głóg dwu-

szyjkowy ( Crataegus oxyacantha auct.) i głóg jedno-

szyjkowy ( C. monogyna Jacq.). Obecnie w obrębie ro-

dzaju wyróżnia się wiele podobnie wyglądających ga-

tunków, w tym gatunków drobnych (szczególnie w ob-

rębie C. monogyna L. s. lato) oraz mieszańców mię-

dzygatunkowych. Wszystkie te taksony mogą stano-

wić· surowiec zielarski. Gatunkiem dość częstym

w Polsce, a do niedawna niewyróżnianym (nie tylko

przez zielarzy, ale i przez krajowych florystów) jest

też głóg odgiętodziałkowy ( C. rhipidophylla Gand.)

[15].

—róże ( Rosa L.) — w Polsce pozyskuje się różę dziką ( R.

canina L.) oraz inne bardzo podobnie gatunki dziko

rosnące. W krajowym obiegu zielarskim noszą one na-

zwę Rosa canina L. Dla potrzeb zielarskich z pewno-

ścią nie odróżnia się róży dzikiej ( R. canina L.) od kil-

ku podobnych do niej, pospolitych gatunków: róży si-

nej ( R. dumalis Bechst.), róży Sherarda ( R. sherardii

Davies) i innych (por. [16]).

—wierzba ( Salix L.) — jako wierzba biała ( Salix alba L.)

zbierana jest prawdopodobnie w Polsce także bardzo

pospolita, a nie zawsze odróżniana przez początkują-

cych zielarzy wierzba krucha ( S. fragilis L.). Nie można

też wykluczyć, że na surowiec zielarski pozyskuje się

w Polsce również inne, podobne wąskolistne gatunki

wierzb oraz bardzo rozpowszechnione różnorodne mie-

szańce międzygatunkowe. Tak samo jest w przypadku

krzewiastej wierzby purpurowej ( S. purpurea L.) (por.

[15]).

Opisane przyczyny sprawiają, że trudno jest jednoznacz-

nie odpowiedzieć na pytanie o liczbę gatunków farmako-

pealnych stosowanych w Polsce. Są nimi rośliny z tabeli I

oraz grupy roślin z tabeli II.

Gatunki rodzime we florze Polski, antropofity oraz efe-

merofity, a także rośliny u nas uprawiane wyróżniono w

tabeli I i II według prac [12] i [15] oraz cytowaną tam lite-

raturą. Nazwy naukowe łacińskie i polskie roślin podano

na podstawie pracy [12], a w przypadku roślin egzotycz-

nych — zgodnie z pracami: [9, 10, 17, 18]. Rośliny leczni-

cze zbierane ze stanu naturalnego w Polsce lub też upra-

wiane u nas w plantacjach zielarskich wyróżniono według

pracy [19].

Uwagi na temat zakresów nazw surowców roślinnych

Należy zwrócić uwagę na następujące nazwy surowców

roślinnych zamieszczone w tabeli I:

—Nazwa aloë capensis jest łacińską nazwą apteczną lub

handlową (lecz nie naukową!) nazwą aloesu kolczaste-

go ( Aloë ferox Miller) [20, 21] oraz alony otrzymywa-

nej z tego gatunku, dlatego zdecydowano się ją zapi-

sać z małej litery, jako określenie zwyczajowe ( nomen

vulgare ).

— Herniariae herba — ziele połonicznika, pochodzi z po-

łonicznika nagiego ( Herniaria glabra L.), przy czym do-

puszczalny jest w tym surowcu dodatek połonicznika

kosmatego ( H. hirsuta L.) [4]. Sam połonicznik kosma-

ty nie jest jednak gatunkiem farmakopealnym w FP.

558

Barbara Bacler, Jacek Drobnik , Lecznicze rośliny naczyniowe w Farmakopei polskiej IV, V i VI

Lecznicze rośliny naczyniowe w Farmakopei polskiej IV, V i VI

— Violae tricoloris herba — według FP V surowiec zapisy-

wany pod tą nazwą może zawierać ziele fiołka trój-

barwnego ( Viola tricolor L.) lub równorzędnie ziela

fiołka polnego ( V. arvensis Murray) — albo też mie-

szaninę ziela obu tych gatunków [2, 3]. W FP V bra-

kuje jednak nazwy Violae arvensis herba dla surowca

z fiołka polnego.

Farmakopea Polska V wymienia 78 gatunków i 7 rodza-

jów, a FP VI — 78 gatunków i 5 rodzajów.

Najwięcej zmian w zestawie krajowych farmakopeal-

nych roślin leczniczych wprowadzono w wydaniu V FP. Wy-

cofano wówczas 31 gatunków i 4 rodzaje z FP IV (brak ich

również w FP VI). Natomiast w FP V wprowadzono 25

nowych gatunków i 2 rodzaje (figurują one nadal w FP VI).

W FP VI nie zamieszczono 1 rodzaju i 2 gatunków poda-

wanych w FP IV i V, natomiast wprowadzono 2 gatunki nowe:

Oenothera paradoxa Hudziok i Plantago ovata Foksal.

Spośród wymienionych w niniejszej pracy gatunków

i rodzajów roślin farmakopealnych, krajowy przemysł zie-

larski zaspokaja zapotrzebowanie na surowce pochodzą-

ce z 95 gatunków (tab. I) i 5 rodzajów (tab. II). Z tego

38 gatunków i 3 rodzaje pozyskiwane są w Polsce wyłącz-

nie ze stanu naturalnego, 44 gatunki pochodzą wyłącznie

z upraw zielarskich, a 13 gatunków i 2 rodzaje pozyskuje się

z obu tych źródeł. Surowce z 16 gatunków i 6 rodzajów

pochodzą z importu.

Podsumowanie

Farmakopee polskie IV, V i VI wymieniają łącznie na-

zwy 117 gatunków roślin naczyniowych dostarczających

surowców leczniczych (tab. I), a ponadto 10 taksonów

w randze rodzaju, bez podawania nazw wykorzystywa-

nych gatunków leczniczych (tab. II). W FP IV zamiesz-

czono 85 gatunków. W przypadku jednego z nich mo-

nografia surowca znajduje się w FP III — jest to malina

właściwa Rubus idaeus L. Farmakopea polska IV wymie-

nia też 8 dalszych rodzajów roślin leczniczych.

PIŚMIENNICTWO

skich surowców leczniczych. Część I. Ann. Acad. Med. Siles. 2005; 59:

198–208.

12. Mirek Z., Piękoś-Mirkowa H., Zając A., Zając M. Flowering Plants and

Pteridophytes of Poland, a Checklist. Krytyczna lista roślin naczynio-

wych Polski. W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences,

Kraków 2002.

13. Øllgard H., Głowacki Z., Krechowski J. Species of genus Taraxacum

( Asteraceae ) in Poand. Part 1. Pomorze, Mazowsze and Podlasie re-

gions. Fragm. Flor. Geobot. Polonica 2000; 7: 5–62.

14. Zieliński J. The genus Rubus ( Rosaceae ) in Poland. Polish Bot. Stud.

2004; 16: 1–300.

15. Rutkowski L., Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski niżowej.

Wyd. 2. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2004.

16. Popek R. Róże dziko rosnące Polski. Wydawnictwo Plantpress, Kraków 2002.

17. Anioł-Kwiatkowska J. Wielojęzyczny słownik florystyczny. Wydawnic-

two Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2003.

18. Szweykowska A., Szweykowski J. (red.). Słownik botaniczny. Wyd. 2.

Wiedza Powszechna, Warszawa 2003.

19. Senderski M. E. Prawie wszystko o ziołach. Nakład autora. Podkowa

Leśna 2004.

20. WHO Monographs on selected medicinal plants. World Health Organiza-

tion, Geneva 1999.

21. Jędrzejko K. Medicinal Plants and Herbal Materials in Use in Poland.

A Checklist — Wykaz roślin i surowców leczniczych stosowanych

w Polsce. Wydawnictwo Śląskiej Akademii Medycznej, Katowice 2001.

1. Farmakopea polska. Wyd. 6. Polskie Towarzystwo Farmaceutyczne,

Warszawa 2002.

2. Farmakopea polska. Wyd. 5. tom 5. Polskie Towarzystwo Farmaceu-

tyczne, Warszawa 1999.

3. Farmakopea polska. Wyd. 5. Supl. Polskie Towarzystwo Farmaceutycz-

ne, Warszawa 1995.

4. Farmakopea polska. Wyd. 4. Państwowy Zakład Wydawnictw Lekar-

skich, Warszawa 1965 (tom 1), 1970 (tom 2).

5. Farmakopea polska. Wyd. 3. Ministerstwo Zdrowia i Opieki Społecznej.

Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich, Warszawa 1954.

6. Farmakopea polska II. Pharmacopoea Polonica II. Towarzystwo Przyja-

ciół Wydziałów i Oddziałów Farmaceutycznych przy Uniwersytetach

w Polsce, Warszawa 1946.

7. Smolarz H. D., Wegiera M. Antrachinony — składniki roślinne o właści-

wościach nie tylko przeczyszczających. Postępy Fitoterapii 2004; 14

(4): 169–172.

8. Kohlmünzer S. Farmakognozja. Wyd. 5. Wydawnictwo Lekarskie PZWL,

Warszawa 2000.

9. Strzelecka H., Kowalski J. Encyklopedia zielarstwa i ziołolecznictwa. Wy-

dawnictwo Naukowe PWN S.A., Warszawa 2000.

10. Podbielkowski Z., Sudnik-Wojciechowska B. Słownik roślin użytkowych.

Wyd. 7. PWRiL, Warszawa 2003.

11. Drobnik J., Bacler B. Pochodzenie tradycyjnych łacińskich nazw zielar-

559

Tabela I. Gatunki leczniczych roślin naczyniowych w Farmakopei Polskiej IV, V i VI. (por. też tab. II.) Skróty i symbole: A — antropofit we florze Polski; ang. — angielski; fr. — francuski; E — efemerofit we florze Polski; for.

— forma; FP — Farmakopea polska ; monogr. — monografia; Msz. — mieszanki farmakopealne; PL — status gatunku we florze Polski; Prep. — preparaty farmakopealne; sp. — nieoznaczony gatunek; subsp. — podgatunek; Sur.

— surowce lecznicze; U — gatunek uprawiany w Polsce (roślina ozdobna lub przemysłowa); var. — odmiana;

— składnik flory Polski; O — brak we florze Polski

Table I. Medical vascular plants listed in Pharmacopoea of Poland No. 4, 5 and 6

PL Obowiązująca nazwa naukowa

FPIV

FPV

FP VI

Inne nazwy surowców

wFPVI

Źródło surowca

leczn. w Polsce

Nazwy Achillea millefolium L.,krwawnikpospolity

Stan naturalny

Sur.

Herba Millefolii

Millefolii herba

Yarrow (ang.)

Achilléemillefeuille (fr.)

Msz.

Species ad gargarisma

Species advulantes

Species cholagogae

Species stomachicae

Species antipyreticae

Nazwy Acorus calamus L., tatarakzwyczajny

Stan naturalny

Sur.

Rhizoma Calami

Prep.

Tinctura amara

Tiinctura Calami

Tinctura Rhei composita

Nazwy Adonis vernalis L., miłek wiosenny

Uprawyzielarskie

Sur.

Herba Adonidis vernalis

Adonidis vernalis herba

Prep.

Tinctura Adonidis vernalis

titrata

Nazwy Aloë ferox Miller,aloeskolczasty

„ aloë capensis ”*

—

Sur.

Alona

Alona (wysuszony z liści)

sok

Cap aloes (ang.)

Aloes du cap (fr.)

Nazwy Aloë vera (L.) Burm.fil.,

aloes zwyczajny

Aloë barbadensis Mill.

—

Sur.

Alona (wysuszony z liści)

sok

Barbados aloes (ang.)

Aloes des Barbados (fr.)

Nazwy Althaea officinalis L., prawoślaz leka rski

Uprawyzielarskie

Sur.

Folium Althaeae

Althaeae folium

Marshmallowleaf (ang.)

Feuille de guimauve (fr.)

Prep.

Althaeae sirupus

Msz.

Species expectorantes

Species antibechicae

Sur.

Radix Althaeae

Althaeae radix

Marshmallowroot (ang.)

Racine de guimauve (fr.)

Prep.

Althaeae sirupus

Msz.

Species antibechicae

Tabela I. Ciąg dalszy

Table I. Continaution

Obowiązująca nazwa naukowa

FPIV

FP V

FP VI

Inne nazwy surowców

wFPVI

Źródło surowca

leczn. w Polsce

Nazwy Ammi visnaga (L.)Lam.,aminek egipski

Uprawyzielarskie

Sur.

Fructus Ammi visnagae

Nazwy Arachis hypogea L.,orzachapodziemna

—

Sur.

Oleum Arachidis (rafinowany

olej wytoczony z nasion)

Nazwy Angelica archangelica L. subsp.

archangelica, dzięgiel litwor

Archangelica officinalis Hoffm.

Uprawyzielarskie

Sur.

Archangelicae radix

( Radix Angelicae )

Angelica root (ang.)

Racine d’angélique (fr.)

Prep.

Guttae sedativae

Msz.

Species digestivae

Nazwy Arctosaphylos uva-ursi (L.)Sprengel,mącznica lekarska

Stan naturalny

Sur.

Folium Uvae ursi

Uvae ursi folium

Bearberry leaf (ang.)

Feuille de busserole (fr.)

Nazwy Arnica montana L., arnika górska

Uprawyzielarskie

Sur.

Anthodium Arnicae

Arnicae Anthodium

Arnica flower (ang.)

Fleur d’arnica (fr.)

Prep.

Tinctura Arnicae

Arnicae Tinctura

Msz.

Species advulantes

Nazwy Arnica chamissonis Less.,arnika łąkowa

Uprawyzielarskie

Sur.

Anthodium Arnicae

Arnicae Anthodium

Arnica flower (ang.)

Fleur d’arnica (fr.)

Prep.

Tinctura Arnicae

Arnicae Tinctura

Msz.

Species advulantes

Nazwy Artemisia absinthium L., bylica piołun

Stan naturalny

Sur.

Herba Absinthii

Absinthii herba

Wormwood (ang.)

Absynthe (fr.)

Prep.

Species digestivae

Tinctura Absinthii

Absinthii tinctura

Tinctura Rhei composita

Nazwy Atropa belladonna L., pokrzyk wilcza jagoda

Uprawyzielarskie

Sur.

Folium Belladonnae

Belladonnae folium

Belladonna leaf (ang.)

Feuille de belladone (fr.)

Prep.

Belladonnae extractum siccum

Msz.

Suppositaria antispastica

Sur.

Radix Belladonnae

Prep.

Extractum Belladonnae

fluidum

B.Bacler,J.Drobnik - Lecznicze rośliny naczyniowe w Farmakopei.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: