Oskar Hansen – koncepcja rzeźby otwartej
Biografia
Oskar Nikolai Hansen wybitny architekt, projektant i teoretyk - wizjoner, pedagog, artysta malarz i rzeźbiarz. Urodził się 12 kwietnia 1922 roku w Helsinkach, zmarł 11 maja 2005 roku w Warszawie.
Był synem Rosjanki i Norwega, o dalekich polskich korzeniach oraz wnukiem słynnego norweskiego milionera i filantropa Hermana "Appelsina" Hansena. W 1923 roku zamieszkał wraz z rodziną w Wilnie, a trzy lata później otrzymał polskie obywatelstwo. Studia rozpoczął w Wyższej Szkole Technicznej w Wilnie, na Wydziale Mechanicznym, który ukończył w roku 1942. W czasie II wojny światowej Hansen działał w partyzantce Armii Krajowej. Po wojnie wrócił do Polski i w 1945 roku rozpoczął studia w Lublinie na Wydziale Architektury Politechniki Warszawskiej u prof. Romualda Gutta.
W latach 1948 – 50 Oskar Hansen wyjechał na pierwsze stypendium zagraniczne do Paryża, gdzie podjął dwuletnią praktykę w pracowni Pierre'a Jeannereta (kuzyna Le Corbusiera). Znajomości tej Hansen zawdzięcza wiedzę dotyczącą architektury, jak i ówczesnego życia artystycznego we Francji. Podczas pobytu w Paryżu Hansen studiował także w pracowni Fernanda Légera, gdzie wraz z polskimi artystami: Lechem Kunką, Tadeuszem Romanowskim i Kazimierzem Ostrowskim, uczył się malarstwa. Od października 1950 roku Hansen pracował w warszawskiej Akademii Sztuk Pięknych, najpierw na Wydziale Architektury Wnętrz, jako asystent Jerzego Sołtana na stanowisku adiunkta i kierownika pracowni Kompozycji Brył i Płaszczyzn, następnie u Bohdana Urbanowicza i Jana Kurzątkowskiego. W 1955 roku przeniósł się na Wydział Rzeźby. Od 1956 roku pełnił funkcję docenta na Wydziale Rzeźby ASP, a w 1968 roku otrzymał tytuł naukowy profesora nadzwyczajnego.
1 grudnia 1980 roku Oskar Hansen został wybrany Dziekanem Wydziału Rzeźby, lecz kilkanaście miesięcy później - 24 marca 1981 roku, po nieudanych próbach przeprowadzenia radykalnych reform złożył rezygnację. Od 1981 roku kierował Międzywydziałową Katedrą Plastyki Zintegrowanej w Warszawie. Dwa lata później, 30 września 1983 roku przeszedł na emeryturę.
Poza Warszawą prowadził zajęcia we Wrocławiu i Poznaniu. Wykładał również na uczelniach zagranicznych m.in. na: Politechnice w Oslo i Trondheim, na Uniwersytecie w Bergem oraz w Instytucie Technologii w Helsinkach. Dydaktyka była nieodzownym elementem twórczości Oskara Hansena. Przekazywał studentom świadomość warsztatu, uczył podstaw myślenia plastycznego, by nie zamykali się na wytyczone formy, aby czujnie obserwowali otoczenie i zachodzące w nim zmiany, by rozumieli konieczność zintegrowania sztuki i otoczenia oraz jej uprzedmiotowienia.
Hansen znany jest przede wszystkim ze stworzenia teorii – koncepcji „Formy Otwartej”, która przede wszystkim tyczyła się architektury, ale nie pomijała innych dziedzin sztuki, jak np. rzeźby.
Zanim koncepcja „Formy Otwartej” została opracowana, Hansen dokładnie zbadał zjawisko egzystencji form rzeźbiarskich, jako pojęcia podstawowego dla swojej teorii.
Najważniejsze elementy formy rzeźbiarskiej to dla Hansena:
· Pojęcie przestrzenności (takie ukształtowanie bryły, której kompozycyjna całość może być odczytana dzięki ruchowi wokół formy lub poprzez formę w określonym czasie, wskutek czego odbieramy jej sens kompozycyjno – przestrzenny).
· Kompozycja czasoprzestrzenna (powinna zawierać dostateczną liczbę kontrastów mieszczących się w profilach formy, czyli w odpowiednim rozłożeniu planów z punktu widzenia kompozycji).
Najważniejsze problemy formy rzeźbiarskiej to dla Hansena:
· Problem ruchu w formie nieruchomej (czyli problem form dynamicznych, które wyrażają ruch dzięki odpowiednio dużej liczbie kierunków, wielkości form składowych i kształtów form)
· Problem form statycznych (w których efekt statyczności uzyskujemy dzięki maksymalnej ilości kontrastów)
Układy form rzeźbiarskich, które wyróżnił Hansen:
· Układ jednoosiowy – symetryczny (wyrażający się komponowaniem jednej osi przy pomocy lustrzanego odbicia, dzięki równowadze w stosunku do osi, przy pomocy wyważenia asymetrycznymi relacjami plastycznymi)
· Czasoprzestrzenny układ centralny odśrodkowy lub dośrodkowy (to nic innego jak kompozycja obwodu lub plastyczna relacja obwodów różnie oddalonych od środka)
· Układ asymetryczny (uzyskiwany dzięki swobodnym zależnościom napięć formalnych na skutek odpowiedniego zrytmizowania elementów kompozycji)
Hansen zaznaczał, że każdy z tych układów może istnieć samodzielnie, bądź łącznie.
Idea „Formy Otwartej” sformułowana została w 1959 roku. Była alternatywą czy opozycją wobec istniejącej koncepcji „Formy Zamkniętej”, czyli takiej, której układ jest oderwany od otoczenia. Nowa koncepcja „Formy Otwartej” stała się jednocześnie myślą przewodnią w twórczości artysty, którą stale rozwijał.
Oskar Hansen uważał, że forma rzeźbiarska powinna być formą otoczenia człowieka.
Określenie „otwarta” przede wszystkim oznacza dosłowne otwarcie formy rzeźbiarskiej na przestrzeń i otoczenie, przez co tworzy się swoista ciągłość między tym co wewnątrz i na zewnątrz. Sugeruje fizyczną obecność i aktywność odbiorcy w dziele. Ponadto „otwarcie” pozwala uzyskać pewnego rodzaju „margines”, umożliwiając rozwój rzeźby czy wkomponowanie w nią elementów dodatkowych.
Hansen podaje 3 rodzaje takich marginesów:
- funkcjonalny (pozwala na zmianę funkcji lub ich rozwój, bądź wprowadzenie funkcji
dodatkowych);
- formalny (umożliwia stosowanie nowych form);
- psychiczny (stwarza możliwość włączenia własnych podtekstów).
Hansen nazywał „Formę Otwartą” filozofią, czy postawą kształtującą podejście do rzeczywistości. Dla Hansena forma nie istnieje sama dla siebie, ma wyrażać ideę, symbol czy treść literacką. Jego koncepcja „Formy Otwartej”, podejmowanej socjologicznie jako struktura przestrzeni, kształtowana przez różne działalności człowieka, nawiązywała do teorii rzeźby i architektury Katarzyny Kobro i Władysława Strzemińskiego.
Podstawową konsekwencją „otwarcia” formy jest stworzenie odbiorcy możliwości wejścia w dzieło sztuki. Obecność widza jest wręcz niezbędna, a to co będzie w nim robił, jak się zachowywał zależy od jego wyłącznej decyzji. Tym samym, Hansen „formą otwartą” inicjuje zjawisko environment w sztuce polskiej. Jednocześnie ukazuje dwa sposoby jego egzystencji w przestrzeni społecznej.
Funkcje otoczenia artystycznego:
- użytkowe (pełnią funkcje w mieszkalnictwie i wystawiennictwie);
- autonomiczne dzieła sztuki (do nich należy np. wystawa indywidualna artysty z 1957 r.).
Realizacja postulatów „Formy Otwartej” dla otoczenia o charakterze użytkowym
· Najbliższym otoczeniem człowieka jest mieszkanie, dom. Stąd Hansen zaczyna badać możliwości tworzenia przestrzeni mieszkalnej właśnie metodą „formy otwartej”.
· Prototyp stanowi układ wieloprzestrzenny, spełniający zadania zgodne z potrzebami właściciela.
Przykładem realizacji otoczenia użytkowego jest Osiedle im. Juliusza Słowackiego w Lublinie. Zaprojektowane zostało w 1961 roku przez Hansena i jego żonę Zofię. Zrealizowali tu teorię Linearnego Systemu Ciągłego, który był przetransponowaniem „Formy Otwartej” w skali urbanistycznej. Projekt zakładał podzielenie osiedla na strefy, z których każda miała pełnić odrębne funkcje (była to sfera obsługiwana z budynkami i ogrodem osiedlowym, dostępna tylko dla ruchu pieszego oraz dwie sfery obsługujące stanowiące zaplecze z komunikacją kołową). Główny trzon zabudowy stanowi ciąg biegnących półkoliście 5 – kondygnacyjnych budynków. Wydzielając przestrzeń chronią wnętrze. Infrastrukturę osiedla budują dodatkowo: targowisko, budynek przedszkola i budynek usługowo – handlowy. Zgodnie z ideą „Formy Otwartej” architektura ma znaczenie wtedy, kiedy działają w niej ludzie, ponieważ to oni tworzą przestrzeń. Same budynki nic nie znaczą, dopiero ludzie, którzy w nich przebywają i funkcjonują sprawiają, że architektura zaczyna żyć. Pojawia się możliwość własnego kształtowania przestrzeni. Idea zakładała zaaranżowanie przestrzeni w dowolny sposób, np. łączenie kilku mieszkań w jedno.
Innego rodzaju funkcję użytkową pełniły pawilony wystawowe
(realizowane zazwyczaj z okazji międzynarodowych targów handlowych)
W tamtym czasie wielu wybitnych architektów zostało zmuszonych do zajęcia się projektowaniem pawilonów wystawowych. Dzięki temu paradoksalnie uzyskali możliwość rozwijania rodzących się już w Paryżu idei. Artyści zyskali szansę realizowania autorskich projektów w wystawiennictwie. Pawilony stały się laboratoriami sztuki.
· Funkcja determinowała formę artystyczną pawilonu, jednakże nie na tyle, by nie mogły powstać otoczenia samodzielne, w których architektura stanowiła szczególną jedność z eksponatami, wzajemnie się uzupełniając.
W roku 1955 Hansen projektuje wraz z Lechem Tomaszewskim pawilon polski na Międzynarodowe Targi w Izmirze.
· Wprowadza trójpodporowy system przykrycia, zwany H – T; jego każdy element ma kształt regularnego sześciokąta, elementy te połączone ze sobą tworzą dynamiczną przestrzeń, wynikającą z sumowania przestrzeni zewnętrznych i wewnętrznych o zróżnicowanym rytmie.
Rok później, a więc w 1956 wraz z zespołem wykonuje projekt konkursowy pawilonu polskiego na EXPO 58 do Brukseli.
· Wprowadza system przykrycia elementami skorupowymi, tworząc organiczną, otwartą kompozycję. Wyeliminowanie ostrych, kwadratowych czy prostokątnych form, wyeliminowanie w ogóle linii prostej, wprowadzenie wyłącznie łagodnych krzywizn łuków, przechodzących jedne w drugie, sugerować miało zespolenie z naturą i przestrzenią.
Warto podkreślić, że formy architektoniczne pawilonów były zaplanowane i skonstruowane jak formy rzeźbiarskie, ich projekty w innej skali mogły stać się modelami nowoczesnych rzeźb. Wystawiennictwo stało się dla Hansena laboratorium doświadczalnym, w którym mógł swobodnie rozwijać koncepcję „Formy Otwartej” dla dzieł pełniących funkcję użytkową.
Realizacja postulatów „Formy Otwartej” dla autonomicznego dzieła sztuki
Przełomowym wydarzeniem w twórczości artysty stała się wystawa indywidualna w 1957 roku w foyer Teatru Żydowskiego w Warszawie, zatytułowana „Kolczatka”. Prezentowała całokształt twórczości artystycznej. Głównym jej celem była integracja zewnętrza z wnętrzem: wnętrze galerii połączono z zewnętrzem ...
emiliah