Trudna sztuka modernizowania - Janowski, Jedlicki.pdf - Dokumenty - Politologia - JerzyZ

T rudna s ztuka m odernizowania

prof. Jerzy Jedlicki*

2009-02-22, ostatnia aktualizacja 2009-02-20 17:22

W Polsce innowacje - materialne czy duchowe - zawsze przychodziły z Zachodu.

Naśladownictwo nie jest jednak czynnością bierną ani prostą. Żeby umieć naśladować,

trzeba być do tego przygotowanym

Adam Leszczyński: Napisał pan historię inteligencji polskiej pomiędzy powstaniem

listopadowym (1830-31) a powstaniem styczniowym (1863-65), w jednym z najbardziej

mrocznych okresów w naszej historii. Kolejne przegrane powstania, represje

zaborców, gospodarcza stagnacja: dziś te czasy wydają się, na szczęście, niesłychanie

odległe. Czy inteligenci, o których pan pisze, jakoś nas ukształtowali?

Jerzy Jedlicki: Spór ideowy, o którym opowiadam, w jakiejś mierze wciąż trwa - tyle

że przeszedł po drodze wiele mutacji i przebrań. Po jednej stronie był szeroko

rozumiany romantyzm, który po powstaniu listopadowym rozszczepił się na

rewolucyjny i konserwatywny. Konserwatywny stał się nurtem zachowawczo-

katolickim, a ten rewolucyjny prowadził do kolejnych usiłowań powstańczych. Każde z

nich sprowadziło na kraj polityczną i cywilizacyjną klęskę, nieopisane straty w ludziach

i instytucjach, lecz pozostawiało po sobie piękną legendę i symbolikę. Po drugiej

stronie stali rzecznicy pracy organicznej, unowocześnienia gospodarki, oświaty i

struktury społecznej. Historycy, którzy pisali o ludziach pracy organicznej, podkreślali

dotychczas głównie to, że była to propozycja sposobu narodowego istnienia w

warunkach niewoli. To prawda, ale my - mam na myśli nasz zespół autorski -

chcieliśmy mocniej wydobyć inną jeszcze tradycję, która w polskiej kulturze została

zepchnięta na bok: tradycję polskiej myśli liberalnej wyrastającej z przekonania, że

problem narodowy, choć niezmiernej wagi, nie wyczerpuje wszystkich zagadnień życia

polskiego. Otóż konflikt tych dwóch stron wielekroć w Polsce powraca - w coraz

nowych postaciach wynikających ze zmiany warunków politycznych i cywilizacyjnych.

Nadal zakreśla pole naszych sporów ideowych.

Czy zwolennicy modernizacji przegrali wówczas tylko dlatego, że zaborcy im

przeszkodzili? A społeczeństwo? Czy nie było oporne?

- Społeczeństwo zawsze jest oporne! Co to zresztą znaczy "społeczeństwo" w połowie

XIX w.? Najwyżej 20 proc. ludności kraju. W narodowych dyskusjach nie brali przecież

udziału chłopi ani plebs miejski. Szlachta też mało interesowała się czymkolwiek poza

swoim gospodarstwem i przeważnie bała się zmian. Tak więc społeczeństwo, o którym

mówimy, to wyedukowana, cokolwiek czytająca część szlachty i inteligencja miejska.

Dopiero w latach 50. warstwy te zaczęły się oswajać z jakąś formą liberalnego

konserwatyzmu uznającego nieuchronność zmian cywilizacyjnych.

Pomysły na nowoczesność - takie jak przemysł i koleje, które wówczas na ziemiach

polskich budowano - przychodziły z Zachodu. Nasza rodzima myśl wydała tylko

mesjanizm - przekonanie, że polskie narodowe męczeństwo zbawi Europę.

- Mesjanizmy były też na Zachodzie... Polskie przemiany mają z reguły charakter

imitacyjny. Innowacje w różnych dziedzinach: materialnych, naukowych, artystycznych

- przychodzą z Zachodu. W Europie było zawsze zaledwie kilka ośrodków, gdzie się

rodziły nowości kulturowe, techniczne, medyczne, prawne... Reszta świata brała je

gotowe. Ale żeby umieć naśladować, trzeba być do tego przygotowanym!

Naśladownictwo nigdy nie jest czynnością bierną ani prostą. Jak najbardziej rodzime

były próby adaptowania wynalazków zachodnich do naszego społeczeństwa i

gospodarki. Nowoczesna idea wolności może być wzięta z zachodnich książek, ale jak

ją zaszczepić w społeczeństwie składającym się w połowie z górą z chłopów

pańszczyźnianych? To wymaga i wyobraźni, i odwagi, i umiejętności działania. Nikt nie

podpowie, jak się to robi. Nie tak prosto jest zaszczepiać francuskie czy brytyjskie

pomysły konstytucyjne w kraju, w którym mają one dopiero przeorać wciąż na poły

feudalne społeczeństwo i jego mentalność, a nie - jak na Zachodzie - odzwierciedlać

zmiany, które już samorzutnie zaszły. To samo z wynalazkami technicznymi - aplikuje

się je w zupełnie innym otoczeniu. Dzisiaj mamy podobną sytuację! Wszystkie prawie

nowości bierzemy z Zachodu, ale to nie znaczy, że możemy je wprowadzać

bezmyślnie.

Ówcześni inteligenci tak właśnie patrzyli na swoją rolę? Jako tych, którzy

nowoczesność z Zachodu powinni sprowadzać? Przecież było wielu wykształconych

Polaków, którzy do Zachodu byli nastawieni krytycznie: bo wydawał im się

interesowny, odczłowieczony, stechnicyzowany. My zaś w Polsce mamy nasze sielskie

sioła...

- W Polsce nurt antyzachodni był żywy, chociaż nigdy nie tak silny, jak w Rosji. Choćby

dlatego, że polskie elity liczyły - zwykle omylnie - na pomoc Francji czy Anglii w naszej

walce o niepodległość. Tam też osiadała emigracja polityczna. Emigranci bardzo często

zresztą tych krajów nie lubili, ale widzieli, że zachodnia Europa jest cywilizacyjnie

bardziej zaawansowana. Tyle że w tym cywilizacyjnym awansie nie zawsze upatrywano

korzyść. Niech pan weźmie choćby Fryderyka Skarbka, ekonomistę. To ciekawy umysł:

liberał w myśleniu o gospodarce i cywilizacji, który równocześnie dostrzega bez żadnej

naiwności nędzę miast i robotników czy wykorzenienie całych mas ludności przez

kapitalizm. Skarbek świetnie wie, że postęp nie jest słodki. Niech pan weźmie innego

ekonomistę, Józefa Supińskiego, reemigranta, który wrócił z Francji do Lwowa, dobrze

zna Zachód i staje się apostołem okcydentalizmu w Polsce. Pisze nawet: "Nie

obrzydzajcie nam Francji i Anglii!", ale wcale nie wszystko chciałby naśladować.

Protestuje jednak przeciwko powszechnemu wówczas przekonaniu o moralnej

wyższości ludów rolniczych i opieszałych na drogach postępu.

Polacy mieli być biedniejsi, ale szlachetniejsi?

- Wierzono, że mamy lepsze serce i duszę bogatszą. Może czasem tak i było. Duchowe

bogactwo trudno mierzyć.

Kompensacja poczucia niższości?

- Trochę pewnie tak. W XIX i XX w. powszechnie się myślało, że za postęp cywilizacji

płaci się uszczerbkiem wartości duchowych. Dlatego ci, co nie nadążają, mieli być w

zamian poczciwsi i bogobojni. Mieliśmy wtedy myślicieli, którzy myśl tę formułowali w

sposób radykalny. Jednym z nich był Henryk Rzewuski, zbankrutowany kresowy

magnat, arcyreakcjonista, kolaborant opłacany przez carskiego namiestnika w

Warszawie, ale wielce utalentowany pisarz. Jednakże podobne przekonanie można

znaleźć też u Mickiewicza - miało ono podtrzymać morale narodu przegranego i

upokorzonego. Bertrand Russell napisał kiedyś esej "O moralnej wyższości uciśnionych",

w którym wyszydził ideę Marksa, że proletariat - klasa uciskana, pozbawiona ludzkich

warunków życia, niewykształcona - będzie zdolna do objęcia kierownictwa całej

ludzkości. To dygresja, ale warto zauważyć, że nawet taki racjonalista, jakim chciał

być Marks, snuł tego rodzaju mrzonki.

Lęk, że postęp i zachodnie idee wynarodowią Polaków, pojawił się ostatnio przy

wstępowaniu do Unii Europejskiej. Czy wtedy - w XIX w. - zagrożenie było realne?

- Nie ma się co oszukiwać. Cywilizacja przemysłowa z jej ogromną dynamiką i

potężnym oddziaływaniem ma pewną siłę wynaradawiającą i unifikującą. To było

świetnie widoczne w XIX w. Koleje żelazne są wszędzie takie same! Miary, maszyny,

teorie naukowe, pojęcia prawne...

Dziś przepisy unijne są wszędzie takie same...

- Lęk bierze się stąd, że świat tradycyjny był ogromnie różnorodny. Nowoczesność

przynosi zagładę wielu kulturom regionalnym, dawnym obyczajom i obrzędom. Dziś

jesteśmy świadomi, że dzięki nowoczesnym przemianom w sumie zyskaliśmy i mało kto

chciałby powrócić do dawnych lat, jakkolwiek krytycznie może oceniać nowe

zwyczaje. Ale w tych czasach, o których pisałem, ludzie wychowani w tradycyjnych

szlacheckich sąsiedztwach, przyzwyczajeni do tego, że ich świat zamieszkują znane im

osoby, z których każda ma określoną pozycję społeczną, nazwisko, tytuł itd.,

wrzucenie w anonimowy tłum miejski odczuwali jako katastrofę nie tylko gospodarczą,

ale egzystencjalną.

Nawet jeśli w mieście żyło się lepiej?

- Oczywiście. Chłop, który przymierał głodem na wsi i szedł do pracy w fabryce, na

ogół ekonomicznie awansował. Przeważnie też czegoś się uczył, poznawał nowe rzeczy.

Nikt by tego nie nazwał degradacją. A jednak ten wieśniak stawał się innym typem

człowieka i coś ważnego przy tym tracił: przywiązanie do miejsca urodzenia i do

wszystkiego, co się z tym łączy. Może jest tak, że można zapłacić pełną cenę za

postęp, ale nie mieć z niego pełnych korzyści? Ostatecznie ponosimy te same społeczne

koszty, co Zachód, a mamy tylko część zysków - Polska pozostała krajem peryferyjnym.

Nadal nowoczesność importujemy.

- No to co?

W tym, że jestem obywatelem kraju peryferyjnego, nie widzę nic strasznego!

To nawet pod pewnymi względami dobrze, bo dostajemy za darmo wynalazki, na które

jacyś Niemcy, Francuzi czy Amerykanie wydali wielkie pieniądze i ogromnie się przy

tym napracowali! Możemy zapłacić za jakiś patent, za licencję, ale w zasadzie wzory i

technologie - w szerokim sensie słowa - dostajemy za darmo.

Źle jest, jeśli kraj stoi w miejscu. Jeżeli powstaje w nim zatęchły układ społeczny,

jeśli się usztywnia struktura społeczna, kiedy dziecko ubogich rodziców jest

skazane na kastowe dziedziczenie biedy, kiedy brak ludzi dzielnych i zaradnych.

Ale że zostaliśmy trochę w tyle, wraz z całą naszą częścią Europy, to co z tego?

Śmieszy mnie ciągłe porównywanie produktu krajowego brutto albo innych wskaźników

z bardziej zasobnymi narodami. Już Gierek miał tę obsesję. Mieliśmy być dziesiątą

potęgą przemysłową świata! To po pierwsze, była nieprawda, po drugie, było

żenujące! Coś z takiego kompleksu pozostało: ciągle czytam, że Polska jest dziesiąta w

takiej klasyfikacji, piętnasta w innej, osiemnasta... Jakby to był wyścig kolarski!

W tym trzydziestoleciu pomiędzy powstaniami staliśmy w miejscu? Bilans

inteligenckich wysiłków był jakoś pozytywny?

- Co to znaczy "staliśmy"? Kto stał? Nie było wtedy bytu politycznego o nazwie "Polska".

Nie ma także wiarygodnych statystyk z tamtego czasu. Dzielnice polskie w Prusach

miały dość wysoko rozwinięte rolnictwo i oświatę, przynajmniej średnią, na nie

najgorszym poziomie. Za to pomału się wynaradawiały. Były stosunkowo zacofaną

prowincją szybko rozwijającego się państwa - najpierw Prus, potem cesarskich

Niemiec. Zabór rosyjski - Królestwo Polskie i tzw. ziemie zabrane, litewsko-ruskie -

były względnie oświeconą prowincją państwa bardzo konserwatywnego, w którym silny

zryw do nowoczesności nastąpił dopiero na początku XX w. i został szybko zatrzymany

przez wojnę i rewolucję. Galicja za to niewątpliwie nie wykorzystała szansy, jaką

miała. Była od lat 60. prowincją stosunkowo liberalnego państwa i gdyby miała

przedsiębiorcze mieszczaństwo, nowoczesne uniwersytety i dalekowzroczne elity,

pewnie by z tego skorzystała. Pozostała biedna i zacofana.

Z tym wszystkim inteligencja w najcięższych warunkach bytu nie zwieszała rąk i

starała się coś pożytecznego robić i coś pozostawić następnym pokoleniom.

Polski inteligent służył obcym władzom i myślał o Polsce po godzinach?

- To bardzo drastyczna sprawa... We względnie zacofanym kraju, o nikłym rozwoju

przemysłu, kolei czy usług, głównym pracodawcą dla inteligencji było obce państwo.

To obce państwo ich żywiło. Często nędznie. Młodzi ludzie po szkołach odsługiwali

bezpłatne aplikacje w urzędach i sądach: pracowali za darmo jako pomoc biurowa w

nadziei, że w końcu dostanie się jakąś posadę.

To też jakaś stała inteligenckich losów. Dziś mamy bezpłatne staże w korporacjach.

- Wtedy we wszystkich zaborach państwo było żywicielem inteligencji. Połowa lekarzy

w Królestwie Polskim była w służbie rządowej! Wszyscy nauczyciele, poza guwernerami

prywatnymi i nauczycielami na pensjach żeńskich. Sędziowie i adwokaci. Stefan

Kieniewicz napisał kiedyś, że Rosja rządziła Królestwem Polskim rękami tubylców.

Rosjan w Królestwie Polskim przed rokiem 1863 było niewielu, głównie w kancelarii

Namiestnika, we władzach komisji rządowej spraw wewnętrznych, w żandarmerii, ale

nawet tam byli też Polacy, podobnie jak w urzędach gubernialnych. Inteligencja

musiała pracować w obcej służbie w miarę lojalnie i uczciwie, jeżeli chciała się na

posadach utrzymać. A chciała i musiała.

Jednocześnie knuła?

- W zaciszu domowym... Jak nie sami urzędnicy, to knuli ich synowie.

To paradoks: w Polsce urzędnicy, nie szlachta, byli warstwą najbardziej

rewolucyjną.

To byłoby nawet zabawne, gdyby nie było tak tragiczne. Nazywam ten fenomen

rozszczepioną lojalnością.

Rodzaj schizofrenii?

- Często świadomie uprawianej! W urzędzie, w sądzie, na poczcie czy w szkole jest się

lojalnym funkcjonariuszem obcej władzy. Jednocześnie wchodzi się w spiski

Trudna sztuka modernizowania - Janowski, Jedlicki.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: