Oksana Baraniws’ka, Obserwacje polsko-ukraińskiego kontrastu składniowego na przykładzie zdań podrzędnych przydawkowych - notatki.doc

Oksana Baraniws’ka, Obserwacje polsko-ukraińskiego kontrastu składniowego na przykładzie zdań podrzędnych przydawkowych, „Biuletyn Polskiego Towarzystwa Językoznawczego”, zeszyt LVIII, Kraków 2002, s. 166-173.

Składnia każdego języka ma swoje osobliwości, które najwyraźniej ujawnia się przy analizie tekstów literackich. Każdy język ma rozmaite środki wyrażania myśli, rozmaite środki językowe, służące do gramatycznego użycia wyrazów w zdaniu. Każdy utwór w pewnej mierze odzwierciedla charakter językowy, możliwości funkcjonowania typów składniowych, zwłaszcza poszczególnych typów zdań.

I tekst polski, i tekst ukraiński pod względem syntaktycznym jest rozbudowany według zasad konkretnego języka, jednak zależy to jeszcze od osobliwości stylu pisarza i tłumacza. I oryginał, i przekład pozostają wobec siebie w relacji obustronnej zależności.

Porównując zdania podrzędne przydawkowe jak jeden z najbardziej poszerzonych typów zdań złożonych (podrzędnie) w obu językach możemy się oprzeć na tym,
że zdania takiego typu wykazują szereg osobliwości formalnych, zwłaszcza
i w języku polskim, i w języku ukraińskim te zdania zawsze zajmują post-
lub interpozycję w odniesieniu do zdania nadrzędnego. Inną wspólną cechą są wskaźniki zespolenia. Jednak swoistość i frekwencja też zależą od stylu pisarza
i tłumacza.

Wskaźniki zespolenia są wyznacznikami przy badaniu i analizie składni zdania złożonego na poziomie międzyjęzykowym.

Cechą wspólną wszystkim zdaniom złożonym z podrzędnymi przydawkowymi
w oryginale i tłumaczeniu jest funkcjonowanie wskaźnika zespolenia który (pol.)
i який (ukr.), najbardziej używanego w obu językach.

Zdania z jaki w języku polskim, jak i zdania z котрий w języku ukraińskim mają węższy zakres funkcjonowania w porównaniu ze zdaniami z który, який (котрий).

Większość zdań podrzędnych z który w języku polskim jako swoje odpowiedniki
w języku ukraińskim ma takie same jednostki syntaktyczne z який. Zdarza się,
że w języku ukraińskim zamiast який może funkcjonować котрий, ale to zależy
od językowo-stylistycznych osobliwości tłumacza.

Różnice zdań podrzędnych przydawkowych w językach polskim i ukraińskim spostrzega się w usytuowaniu wskaźnika zespolenia który w prepozycji zdania podrzędnego (w języku polskim) i swobodzie występowania jego odpowiednika
w języku ukraińskim який. W polszczyźnie literackiej zaimek który rozpoczyna zdanie podrzędne, zaś w języku ukraińskim wyraz ten może występować nie tylko
na pierwszym, drugim czy trzecim miejscu, bywa on postponowany (obligatoryjnie!) jeszcze głębiej. Takie konstrukcje charakterystyczne są dla języków wschodniosłowiańskich.

Jeżeli w zdaniu ukraińskim w części podrzędnej чий zamienimy na який,
to będziemy mieli taką konstrukcję: ...поетoм, образ якого... Wariacje wskaźników zespolenia який – чий w języku ukraińskim przeważnie własciwe są tekstom literackim i publicystycznym.

Dla obu języków charakterystycznym zjawiskiem jest to, że który – co/який–що są semantycznie bliskimi wariantami synonimicznymi. Spójnik co (pol.) – що (ukr.) według statystyki idzie zaraz po który/який (i w polskim, i w ukraińskim). Język polski bardziej posługuje się konstrukcjami z który aniżeli z co, natomiast w ukraińskim що ma szerszy zakres funkcjonowania w odróżnieniu od swego polskiego odpowiednika.

I w języku polskim, i w języku ukraińskim który możemy zamienić na co.
Takie wymiany mogą zachodzić nie tylko w każdym z języków, ale również i w trakcie tłumaczenia. Taka osobliwość charakterystyczna jest i dla autentycznych tekstów ukraińskich, i dla tłumaczeń.

Jeżeli що nie da się zamienić na який, to wtedy w języku polskim odpowiada mu że.

W trakcie tłumaczenia ujawnia się jeszcze jedna różnica między polskimi
a ukraińskimi zdaniami podrzędnymi przydawkowymi: dla języka ukraińskiego charakterystyczne są zdania podrzędne przydawkowe zawierające jako wskaźnik zespolenia що його (що її) (możliwe są inne formy: що про нього (що про неї)), który jest synonimem syntaktycznym якого(яку). W polskim języku literackim taka wymiana nie jest dopuszczalna.

Między oryginałem a przekładem mogą się pojawić różnice dotyczące synonimii międzyjęzykowej: możemy który zamienić nie tylko na co, lecz i na gdzie, kiedy
w zdaniu przydawkowym – i w tekście autentycznym, i w tłumaczeniu. Najczęściej ulegają synonimii syntaktycznej który – дe (pol. gdzie), który (przeważnie
z przyimkiem – z którego) – звідки (pol. skąd, odkąd), który (też z przyimkiem –
do którego) – куди (pol. dokąd).

W tekście nie tak często pojawiają się przysłówki zaimkowe gdzie, dokąd, skąd, kiedy, które pełnią funkcję wskaźników zespolenia, w związku z czym zdanie podrzędne przybiera charakter atrybutywny. Przeważnie w części podrzędnej
(w oryginale występuje który w różnych formach przypadkowych z przyimkiem, któremu w przekładzie odpowiadają де, куди, звідки (jako synonimy międzyjęzykowe). Jeżeli w tekście polskim wskaźnikiem zespolenia jest na przykład gdzie, to w ukraińskim tłumacz też używa analogicznej formy де.

Zdania złożone z podrzędnymi przydawkowymi i w języku polskim, i w języku ukraińskim mogą ulegać transformacji w zdania proste z rozwiniętą przydawką imiesłowową. Odwrotna transformacja też dość poszerzona w obu językach,
m.in. w języku mówionym.

Dla tekstu polskiego charakterystyczne są i zdania podrzędne przydawkowe,
i rozwinięte przydawki imiesłowowe. Przeważają zdania przydawkowe, i tłumaczy się to tym, że nie od wszystkich czasowników uda się utworzyć imiesłów przymiotnikowy. Zdaniu polskiemu z imiesłowem na -ący w języku ukraińskim odpowiada zdanie złożone z podrzędnym przydawkowym.

W języku ukraińskim na miejscu polskiej konstrukcji ...ten, który... mamy ...той, хто...

Jak wynika z badania i analizy, w języku polskim spostrzega się tendencję
do dominacji w zdaniu podrzędnym przydawkowym jako wskaźnika zespolenia – który, zaś w ukraińskim spektrum wskaźników zespolenia jest o wiele szersze, mianowicie чий, що його (що її), де, куди, звідки. Chociaż zaimki przysłówkowe
w roli wskaźników zespolenia dla polszczyzny literackiej są właściwe, to pisarz używa ich rzadko, tłumacz zaś operuje wymienionymi wskaźnikami zespolenia, wykorzystując je jako synonimiczne. Z drugiej strony, przewaga który w języku polskim polega na tym, że dla tego języka w zdaniu podrzędnym przydawkowym
nie są właściwe чий, що йогo (що її), które w języku polskim tłumaczą się zdaniem podrzędnym z który.

Podsumowując analizę możemy stwierdzić, że w języku polskim na pierwszym miejscu mamy który, w ukraińskim – який.

Aktywne funkcjonowanie zdań podrzędnych przydawkowych w językach polskim
i ukraińskim wynika z synonimii bogactwa wskaźników zespolenia i związków gramatycznych części predykatywnych. Możemy więc uważać je za jedne
z najbardziej używanych w tłumaczeniach, ponieważ warianty synonimiczne wskaźników zespolenia i transformacja jednostek syntaktycznych wzbogacają tekst (tak oryginał, jak przekład), sprawiają, że staje się w pewnym stopniu (po swojemu) oryginalny.

Bibliografia

Klemensiewicz Z. 1961. Problematyka składniowej interpretacji stylu,
w: Klemensiewicz Z. W kręgu języka literackiego i artystycznego, Wrocław,
s. 157–203.

Krasnowolski A. 1897. Systematyczna składnia języka polskiego, Warszawa.

Pieńkos J. 1993. Przekład i tłumacz we współczesnym świecie, Warszawa.

Wawrzyńczyk J. 1979. Z problematyki zdań względnych w polskim i rosyjskim, Slavica Lundensia (nr 7), s. 109–117.