Wykład 3.doc

Wykład 3

Spółgłoski klasyfikujemy według:

1.    Tego, czy udział więzadeł głosowych jest bierny czy czynny. Jeśli jest czynny, to powstają spółgłoski dźwięczne, jeśli bierny – bezdźwięczne.
Większość dźwięcznych spółgłosek ma swój bezdźwięczny odpowiednik, dlatego są ustawione parami, np.
b – p, g – k, d – t, w – f, z – s
Nie tyczy się to wszystkich spółgłosek – np. „m” – jest dźwięczna a nie ma swojego bezdźwięcznego odpowiednika.

2.    Położenie środkowej części języka
Gdy się unosi à głoski miękkie: ś, ć, ź, ń, dź
Pozostałe są twarde.

3.    Położenie podniebienia miękkiego
Gdy jest opuszczone à głoski nosowe, tj. m, n, ń
Pozostałe to głoski ustne.

4.    Stopień otwarcia jamy ustnej (stopień zbliżenia narządów mowy)
4 grupy:

·       Spółgłoski zwartowybuchowe (najpierw usta są zwarte, a potem wydobywa się spółgłoska) – p, b, d, t, g, k

·       Szczelinowe (szczelina między wargami) – s, z, sz, rz, ś, ź, f, w, h

·       Zwartoszczelinowe (najpierw usta są zwarte, a potem robi się szczelina między wargami i wydobywa się spółgłoska) – c, dz, dż, ć, dź, cz

·       Półotwarte (pośrednie między spółgłoskami a samogłoskami) – m, n, ń, r, l, ł, j

5.    Miejsce artykulacji spółgłosek (miejsce powstania spółgłosek)

·       Wargowe – b, p, m

·       Wargowo-zębowe – w, f

·       Przedniojęzykowo-zębowe (przód języka styka się z zębami) – t, d, n, z, s, c, dz

·       Przedniojęzykowo-dziąsłowe – r, l, sz, rz, cz, dż

·       Środkowojęzykowe – ć, ź, ń, ś, dź

·       Tylnojęzykowe – k, g, h

W wymowie spółgłosek trzeba brać pod uwagę zjawiska zachodzące w toku mowy, tzn. upodobnienia i uproszczenia.

Uproszczenie – zmiana artykulacji głoski albo jej całkowite opuszczenie spowodowana lenistwem narządów artykulacyjnych.
Są 3 rodzaje uproszczeń:

·       Niedozwolone – nie wolno ich popełniać.
Np. opuszczenie „n” w słowie „garnki”, „ziarnko”; „ł” w „głupi”

·       Dopuszczalne – można je stosować w mowie potocznej, natomiast w mowie wyższej, wzorcowej są niedozwolone ;]
Np. „pierszy” zamiast „pierwszy”, „króleski” zamiast „królewski”

·       Obowiązkowe – trzeba ich używać, przede wszystkim występują w liczebnikach, np. nie mówimy „piętnaście” tak jak się pisze, tylko „pietnaście”; nie mówimy „dziewiętnaście” a „dziewietnaście”, nie: „sześćdziesiąt” tylko „sześdziesiąt”.

Upodobnienia – zmiana w artykulacji głoski zależna od sąsiedztwa fonetycznego. Tzn. inaczej mówi się daną spółgłoskę oddzielnie, a inaczej w danym wyrazie.

·       Pod względem dźwięczności
Np. babka – mamy tu obok siebie spółgłoskę dźwięczną „b” i bezdźwięczną „k”. W tym wypadku wymawiamy albo obie dźwięcznie albo obie bezdźwięcznie. Tu: bezdźwięcznie, bo „bapka”. To przykład upodobnienia wstecznego. Jest jeszcze upodobnienie postępowe – gdy spółgłoska lub grupa spółgłosek upodabnia się do pierwszej spółgłoski z danej grupy. Tak się dzieje gdy ostatnią w tej grupie jest „w” lub „rz”.
Np. przepustka (pszepustka) – rz upodabnia się pod względem dźwięczności do p.

·       Pod względem miejsca artykulacji
à Np. „frank” – n jest spółgłoską przedniojęzykową, ale w tym wyrazie wymawia się tą spółgłoskę tylnojęzykowo. Inne przykłady: punkt, funkcja, gong, bank.
à grupy trz, drz – t, d przesuwa się na dziąsła
Np. trzon, drzewo – nie wolno mówić „czon”, „dżewo”, mówi się wyraźnie DRZEWO. Inne przykłady wyrazów z tego typu błędami: mistrz, trzepak, drzazga, trzymać, potrzeba itd.
à bezczelny – nie mówimy tak jak piszemy, ale też nie mówimy „beszczelny”. Mówimy „besczelny”.

·       Pod względem sposobu artykulacji
Np. świństwo, maleństwo, draństwo – nie mówimy tak jak piszemy. Powstaje rezonans głosowy miękki. Np. przy „świństwo” zamiast „ń” mówimy coś podobnego do „j”
(ale to nie jest czyste „j”).