KATEDRA I ZAKŁAD MEDYCYNY
RODZINNEJ AKADEMII MEDYCZNEJ W GDAŃSKU
Joanna KLISZCZ Barbara TRZECIAK
KOMUNIKACJA W RELACJI LEKARZ - PACJENT
(Materiały pomocnicze dla studentów) Wydanie II poprawione
GDAŃSK 1998
SPIS TREŚCI str.
WSTĘP 3
I. KOMUNIKACJA WERBALNA
1. Zakres informacji niezbędnych dla pacjenta 5
2. Umiejętność prowadzenia rozmowy z pacjentem 9
2.1. Techniki zadawania pytań 9
2.2. Ogólne zasady usprawniania rozmowy z pacjentem 16
II. BARIERY KOMUNIKACJI
1. Miejsce leczenia 19
1.1. Szpital 19
1.2. Przychodnia 22
2. Wiek pacjenta 24
2.1. Pacjent pediatryczny 24
2.2. Pacjent geriatryczny 25
3. Osobowość lekarza i pacjenta 28
4. Trudności w komunikowaniu się a umiejscowienie w strukturzespołecznej 29
5. Śmierć i umieranie 31
6. Mechanizmy obronne w procesie komunikacji 35
m. KOMUNIKACJA NIEWERBALNA
1. Ekspresyjna rola lekarza 37
1.1. Czy współczesny lekarz jest Judymem? 37
1.2. Czym jest dotyk w procesie komunikacji lekarza z pacjentem?.. 42
1.3. Empatia jako forma komunikacji międzyludzkiej 44
1.3.1. Co to jest empatia? 44
1.3.2. Empatia jako czynnik usprawniający komunikację lekarza
z pacjentem 45
1.3.3. Podstawowe zasady budowania empatycznego kontaktu
z pacjentem 48
IV. DLACZEGO TAK TRUDNO ROZMAWIAĆ?
'• Rozmowa z prof. dr hab. med. Joanną Muszkowską-Penson 50
2 Rozmowa z doc. dr hab. med. Anną Balcerską 55
3 Rozmowa z doc. dr hab. med. Jackiem Jassemem 60
4 Aneks do rozmowy
z prof. dr hab. med. Joanną Muszkowską-Penson 64
PIŚMIENNICTWO 75
WSTĘP
Przygotowaniu prezentowanego w niniejszej pracy materiału przyświecał jeden główny cel - brak tego rodzaju opracowań w literaturze. I nic dziwnego. Komunikacja lekarza z pacjentem jest bardzo niewdzięcznym tematem refleksji, gdyż pewne jej cechy większość uważa za naturalne i oczywiste, niezwykle więc trudno poddać je naukowej analizie.
Natomiast zdolność do nawiązania kontaktu z chorym człowiekiem jest rzeczą niełatwą i nie tylko studenci pierwszych lat mają kłopoty w tym względzie ale również doświadczeni lekarze praktycy.
Oczywiście przyczyn takiego stanu rzeczy może być kilka, w tym również tych związanych z „inżynieryjnym" charakterem studiów medycznych. Zdajemy sobie sprawę, że nabycie umiejętności komunikowania się lekarza z pacjentem to nie wyłącznie kwestia wprowadzenie przedmiotu do programu nauczania. Jest ona także wypadkową doświadczenia zawodowego, intuicji i kultury osobistej lekarza. Dlatego rzeczą niemożliwą jest podanie dokładnego przepisu, określającego zachowanie terapeuty podczas rozmowy z pacjentem. Z drugiej strony, również chory jako niepowtarzalna i integralna biopsychospołeczna całość posiada swój własny system wymiany informacji. Nie mniej jednak, zagadnieniem komunikacji w relacji lekarz-pacjent rządzą pewne zasady, których bezwzględnie należy przestrzegać. Trzeba więc zdać sobie sprawę z faktu, że komunikacja, czyli przekaz informacji jest jednym z najważniejszych procesów w medycynie. Stanowi bowiem podstawę rozpoznania i leczenia choroby, a niekiedy, w przypadku schorzeń o charakterze przewlekłym, jest jedyną formą terapii (Sokołowska, 1986).
Komunikacja między lekarzem i pacjentem odbywa się zarówno poprzez wypowiedzi słowne, jak i sygnały niewerbalne, które przekazują treści symboliczne. Proces ten, będący formą uczenia się społecznego, zawiera przekaz i wymianę informacji, sądów, ocen, pytań, sposobów postępowania.
Spełnia on cztery podstawowe funkcje:
1 komunikacyjną,
2 diagnostyczną,
3 informacyjną,
4 teraPeutyczno - doradczą,
i jak wskazują wszystkie przeprowadzone w tym zakresie bad •
główny warunek satysfakcji bądź niezadowolenia nari^t -^^ stan°wi
medycznej (Leder, 1987). pacjentów 2 opieki
Proces komunikacji lekarza z pacjentem zróżnicowany jestczynników. Istnieje w związku z tym wiele typologii dokony^2 T^względu na rozmaite kryteria. W naszej analizie uwzględniamvt Ztkomunikacji, które określają jej efektywność. ceclly
Przez efektywną komunikację lekarza z pacjentem rozumiemy taka i w której między jej uczestnikami istnieje:
1. kontakt intelektualny,
2. kontakt emocjonalny czyli jest ona akceptowana przeza tresc przekazywanych zaleceń jest jasna
I. KOMUNIKACJA WERBALNA 1. ZAKRES INFORMACJI NIEZBĘDNYCH DLA PACJENTA
Tematy, które wzbudzają największe zainteresowanie chorych dotyczą: rozpoznania i ogólnego stanu zdrowia, przyczyn choroby, rokowania, przebiegu leczenia i skutków choroby.
Najogólniej rzecz biorąc, informacje udzielane chorym powinny z jednej strony ułatwiać im współdziałanie z lekarzem, z drugiej natomiast - umożliwić ukształtowanie prawidłowego obrazu choroby. Lekarz powinien więc przedyskutować z pacjentem następujące kwestie:
a) rozpoznanie i przyczyny choroby - informacja ta jest przede wszystkimspełnieniem podstawowych oczekiwań chorego, często równieżnarzędziem eliminacji obaw, że w grę wchodzi choroba znaczniepoważniejsza,
b) dalszy przebieg choroby i rokowania - dyskusja na ten temat rozpraszaobawy pacjenta, stanowiąc jednocześnie wstęp do ustalenia jego planówżyciowych na bliższą i dalszą przyszłość,
c) rodzaj leczenia - jest to kwestia bardzo istotna ze względu nazachodzącą niekiedy konieczność hospitalizacji, bądź przeprowadzeniaspecjalistycznych badań dodatkowych,
d) ogólne wiadomości o działaniu stosowanych leków - informacje na tentemat przyczyniają się do zwiększenia dyscypliny w ich przyjmowaniu,dodatkowe badania laboratoryjne - udzielenie pacjentowi informacji naczym będą one polegać ma na celu zwiększenie wiarygodności wynikóworaz zredukowanie lęku towarzyszącego często choremu kierowanemuna dodatkowe badania specjalistyczne,
e) zalecane i przeciwwskazane zachowania - są to informacje podstawowe,jakie powinien uzyskać pacjent. Podanie ich z krótkim uzasadnieniemzwiększa prawdopodobieństwo podporządkowania się zaleceniom,
0 trwałe następstwa choroby - wiedza na ten temat powinna ułatwić choremu wprowadzenie zmian w dotychczasowym trybie życia. Należy jednak pamiętać, że udzielenie informacji w tym zakresie niesie ze sobą duże ryzyko popełnienia błędu o charakterze jatrogennym. Nie wolno czynić tego wówczas, gdy odporność pacjenta jest osłabiona przez sam proces chorobowy (Jarosz, 1988).
Trzeba przy tym wiedzieć, że sposób i zakres informowania pacjenta Powinien być plastyczny, czyli dostosowany do rodzaju i etapu choroby oraz
typu osobowości i zachowania się chorego. Przykładowo kom i-
z pacjentem w stanie terminalnym musi spełniać nastemiiań* « un*ka9a lekarza
a) redukować niepewność, H -W* warunki:
b) umożliwić pacjentowi dokonywanie wyboru, pozostać*
nad własnym życiem, v...
Kotija