Kenzaburo Oe - Sprawa osobista.doc

Kenzaburō Ōe

Sprawa osobista

(Przełożyła z angielskiego: Zofia Uhrynowska)

I

Ptak, patrząc na mapę Afryki, która spoczywała w gablo­cie z wyniosłą elegancją dzikiego jelenia, stłumił krótkie westchnienie. Ekspedientki nie zwracały na niego uwagi; na rękach i szyjach, w miejscach nie osłoniętych przez służbowe bluzki, miały gęsią skórę. Zapadał wieczór i pa­nująca dokoła gorączka wczesnego lata obniżyła się nagle jak temperatura umierającego olbrzyma. Ludzie poruszali się niemrawo, jak gdyby w mrokach podświadomości szu­kali wspomnienia południowego upału, którego resztki cza­iły się jeszcze w skórze: wzdychali bezradnie. Czerwiec – wpół do siódmej: o tej porze nikt już się w mieście nie pocił. Ale żona Ptaka leżała naga na kauczukowej macie, z mocno zaciśniętymi oczyma, jak spadający z nieba ustrzelony ba­żant, i podczas gdy jękiem wyrażała cały swój ból, nie­pokój i oczekiwanie, jej ciało wydzielało drobne kuleczki potu.

Wstrząsamy dreszczem Ptak przyglądał się detalom mapy. Oblewający Afrykę ocean powleczony był łzawym błękitem zimowego nieba o świcie. Południki i równoleżniki nie były po prostu liniami znaczącymi kierunki geograficz­ne – śmiałość ich pociągnięć przywo-dziła na myśl zmien­ność i kaprysy artysty. Sam kontynent przypominał pochy­loną czaszkę ludzką. Smutnymi, spuszczonymi oczyma czło­wiek o wielkiej głowie spoglądał na Australię – krainę koali, dziobaka i kangura. Miniaturowa Afryka w dolnym rogu mapy, przedstawiająca gęstość zaludnienia, była jak martwa głowa w początkowym stadium rozkładu; inna, poznaczona żyłami szlaków komunikacyjnych, przypomina­ła głowę obdartą ze skóry, z boleśnie obnażonymi naczy­niami włoskowatymi. Obie te Afryki budziły skojarzenia ze śmiercią nienaturalną, okrutną i gwałtowną.

– Czy wyjąć atlas z gablotki?

– Nie, proszę się nie fatygować – odparł Ptak. – Chodzi mi o mapy drogowe firmy Michelin: zachodniej, środkowej i południowej Afryki.

Dziewczyna pochyliła się nad szufladą pełną map Michelina i pracowicie zaczęła w niej grzebać.

– Serie 182 i 185 – podpowiedział jej Ptak, najwyraź­niej specjalista w sprawach Afryki.

Mapa, nad którą tak wzdychał, była jedną z kart potęż­nego, oprawnego w skórę atlasu, stanowiącego dekorację stolika do kawy. Kilka tygodni temu pytał o cenę atlasu i wiedział, że równała się jego pięciomiesięcznym poborom na kursach przygotowawczych na wyższą uczelnię, gdzie pracował jako wykładowca. Gdyby dodał do tego to, co zarabiał jako tłumacz na niepełnym etacie, wystarczyłyby trzymiesięczne dochody. Ale Ptak miał na utrzymaniu siebie, swoją żonę, no i to istnienie, które się właśnie w tej chwili budziło do życia. Był głową rodziny!

Dziewczyna wybrała dwie oprawione w czerwone okład­ki mapy i położyła je na kontuarze. Jej dłonie były małe i pobrudzone, a wątłość palców przywodziła na myśl łapki kameleona uczepione gałązki krzewu. Oko Ptaka spoczęło na firmowym znaku Michelina pod jej palcami: na widok podobnej do ropuchy gumowej postaci toczącej przed sobą oponę pomyślał, że te mapy nie są najmądrzejszym zaku­pem. Ale przecież miały służyć ważnemu celowi.

–- Dlaczego ten atlas jest otwarty na Afryce? – spytał Ptak w tadumie. Dziewczyna, nieco podejrzliwa, nie od­powiedziała. Ale rzeczywiście: dlaczego zawsze był otwarty na mapie Afryki? Czy właściciel sklepu uważał, że mapa Afryki jest najefektowniejszą stroną w całym atlasie? Przecież Afryka przeżywała oszołamiający proces zmian, dzięki którym wkrótce każda jej mapa miała stać się nieaktualna. A skoro ten los ma spotkać cały tom, otwiera­nie go właśnie na Afryce równało się demonstracyjnemu zdradzaniu bezużyteczności reszty. Przydatna jest mapa, która nigdy nie straci na aktualności dzięki unormowa­nym stosunkom politycznym. Może więc mapa Ameryki? To znaczy Ameryki Północnej?

Ptak przerwał te rozważania, żeby zapłacić, a następnie ruszył w kierunku schodów, mijając ze spuszczonym wzro­kiem – z jednej strony drzewko w doniczce, z drugiej kor­pulentną nagą postać z brązu. Brązowy brzuch rzeźby zatłuszczony był przez nie zaspokojone dłonie: połyskiwał wilgotno jak psi nos. Ptak sam jako student przechodząc tędy muskał palcami ten brzuch; dziś nie miał odwagi na­wet spojrzeć posągowi w twarz. Mignął mu przed oczyma obraz lekarza i pielęgniarek myjących ręce środkami de­zynfekcyjnymi koło stołu, na którym leżała jego naga żona. Ręce doktora porośnięte były włosem.

Starannie wsunął mapy do kieszeni marynarki. Prze­pychając się do wyjścia obok zatłoczonego stoiska z czaso­pismami przyciskał je mocno do siebie. Były to pierwsze mapy, jakie kupił z uwagi na wyjazd. Z zakłopotaniem pomyślał, czy w ogóle nadejdzie taki dzień, kiedy postawi nogę na afrykańskiej ziemi i spojrzy przez ciemne okulary w afrykańskie słońce. A może właśnie w tej chwili traci raz na zawsze szansę podróży do Afryki? Czy wbrew sobie musi się pożegnać z jedyną, ostatnią okazją zaspokojenia tej przemożnej młodzieńczej potrzeby? A jeśli nawet – to co? Przecież, do diabła, i tak nic na to nie poradzi!

Rozdrażniony przecisnął się przez drzwi i wyszedł na ulicę, gdzie zapadł już wieczór wczesnego lata. Chodnik robił wrażenie spowitego w mgłę: skażone powietrze i gasnące światło dnia. Ptak zatrzymał się, żeby spojrzeć na swoje odbicie w szerokim, dokładnie ocienionym oknie wystawowym. Starzał się z szybkością krótkodystansowca. Ptak – dwadzieścia siedem lat i cztery miesiące. Przezwali go Ptakiem, kiedy miał piętnaście lat, i od tamtej pory pozostał Ptakiem: niezdarna sylwetka, jak topielec uno­szący się w atramentowym jeziorze szyby wystawowej, w dalszym ciągu przypominała ptaka. Był mały i szczupły. Jego koledzy zaczynali tyć zaraz po skończeniu studiów i podjęciu pracy – nawet ci, co jeszcze wtedy byli szczup­li, przybierali na wadze, kiedy się ożenili. Ale Ptak, wyjąw­szy niewielki brzuszek, pozostał chudy jak zawsze. Cho­dził zwykle przygarbiony, z głową wciśniętą w ramiona; kiedy stał, miał dokładnie taką samą postawę. Jak wy­schnięty starzec, który był niegdyś sportowcem.

Nie tylko zresztą jego uniesione ramiona przypominały złożone skrzydła; rysy twarzy też miał ptasie. Śniady, bły­szczący nos sterczał jak dziób ostro zakrzywiony ku dołowi. Oczy lśniły nieustępliwym, przyćmionym blaskiem koloru kleju i prawie nigdy nie zdradzały żadnych uczuć, chyba że czasem, gdy zamrugały nagle otwierając się niby w ła­godnym zdumieniu. Cienkie, surowe wargi były zawsze naciągnięte na zębach; linie od wystających kości policzkowych do brody układały się w ostre V. A sterczące włosy przypominały czerwonawe języki ognia. Ten opis był wiernym wizerunkiem Ptaka w wieku lat piętnastu; gdy miał dwadzieścia, nic się nie zmieniło. Jak długo będzie z wyglądu przypominał ptaka? Nie ma rady, trzeba żyć z tą samą twarzą i sylwetką od piętnastego do sześćdziesią­tego piątego roku życia – czyżby należał do tego typu ludzi? I teraz ten obraz w szybie wystawowej – synteza całego życia. Ptak wstrząsnął się, zdjęty obrzydzeniem tak dojmującym, że zebrało mu się na wymioty. Co za straszna wizja: wyczerpany, z kupą dzieciaków na karku, stary, zgrzybiały Ptak...

Nagle z mętnego jeziora szyby wystawowej wyłoniła się i wolno podeszła do Ptaka kobieta o szczególnym wyglą­dzie. Była duża, barczysta, tak wysoka, że jej twarz odbijała się ponad odbiciem jego twarzy. Z uczuciem, że z tyłu skrada się do niego jakiś potwór, Ptak obrócił się w końcu. Kobieta zatrzymała się naprzeciwko niego i poważnie spoj­rzała mu w oczy. Odpowiedział jej spojrzeniem. W sekun­dę później dostrzegł, jak brutalne, ostre pożądanie w jej wzroku rozmywa się w wodach ponurej obojętności. Ko­bieta zaczęła właśnie odkrywać więź wzajemnego zainteresowania, nie zdając sobie może dokładnie sprawy z jego istoty, gdy nagle zrozumiała, że w tym układzie Ptak nie będzie odpowiednim partnerem. Jednocześnie Ptak do­strzegł coś nienormalnego w jej twarzy, która w aureoli kędzierzawych, nadmiernie obfitych włosów przypominała mu anioła Fra Angelico. Przede wszystkim rzuciły mu się w oczy blond włoski pozostawione przez brzytwę na górnej wardze. Włoski zdołały przebić grubą powłokę makijażu i drgały jakby w rozpaczy.

– Hej! – powiedziała duża kobieta dźwięcznym męskim głosem. W tym pozdrowieniu zabrzmiała konsternacja wy­wołana jej głupią pomyłką. Urocze.

– Hej! – Ptak pośpiesznie przywołał uśmiech na twarz i odpo-wiedział na pozdrowienie głosem nieco schrypnię­tym, skrzekliwym, stanowiącym jedną z jego ptasich cech.

Przebieraniec wykonał półobrót na swoich wysokich obcasach i wolno oddalił ulicą. Ptak patrzył za nim przez chwilę, a następnie ruszył w przeciwną stronę. Skró­cił sobie drogę przez wąską uliczkę i ostrożnie, czujnie za­czął przechodzić przez szeroką jezdnię pozna-czoną szyna­mi tramwajowymi. Nawet ataki histerycznej ostrożności, które chwytały go od czasu do czasu z gwałtownością spazmu, kojarzyły się z wątłym, kruchym, oszalałym ze strachu pisklęciem – tak, przezwisko pasowało do niego jak ulał.

Ta ciota widziała, że się przeglądam w oknie wysta­wowym, jak gdybym na kogoś czekał, i wzięła mnie za pedała. Upokarzająca pomyłka, ale gdy tylko się odwróci­łem, odkryła swój błąd: honor Ptaka został uratowany. Te­raz mógł już docenić komizm tego spotkania. „Hej!” – trudno sobie wyobrazić bardziej odpowiednie pozdrowienie w tej sytuacji. Ciota miała głowę na karku. Ptak poczuł przypływ sympatii dla młodego człowieka przebranego za kobietę. Ciekawe, czy uda mu się tej nocy złapać jakiegoś jelenia. A może sam powinienem zebrać się na odwagę i pójść z nim?

W dalszym ciągu wyobrażając sobie, co by było, gdyby poszedł z młodym człowiekiem w jakiś zakazany zakątek miasta, znalazł się na przeciwległym chodniku i skręcił w ruchliwą ulicę tanich barów i restauracji. Leżelibyśmy prawdopodobnie nadzy, obok siebie, jak bracia, i rozma­wiali. Ja bym też był nagi, więc on by nie odczuwał żadne­go skrępowania. Może bym mu się zwierzył, że moja żona właśnie tej nocy rodzi, i może bym mu wyznał, że od lat pragnę jechać do Afryki, a moim największym marzeniem jest napisać po powrocie wspomnienia, które bym zatytu­łował Niebo nad Afryką. Mógłbym mu nawet powiedzieć, że mój wyjazd do Afryki, samemu, kiedy wokół mnie za­mknie się klatka rodziny, stanie się niemożliwy (zawsze by­łem w klatce, od początku małżeństwa, ale dotychczas wierzyłem, że jej drzwi są otwarte; dziecko, które właśnie przychodzi na świat, może je zatrzasnąć). Mówiłbym o naj­różniejszych rzeczach, a pedał starając się wyłuskać jądro z tego wszystkiego, co mi zagraża, z pewnością by mnie zrozumiał. Bo młody człowiek, który tak bardzo chce być wierny tkwiącemu w nim zboczeniu, że idzie w końcu na ulicę, by szukać innych zboczeńców – taki młody czło­wiek musi mieć oczy, uszy i serce szczególnie wrażliwe na czające się gdzieś w ludzkiej podświadomości lęki.

Jutro rano golilibyśmy się razem słuchając wiadomości przez radio i używając jednego mydła. Pedał był młody, ale zarost miał silny i... Ptak przestał snuć wyobrażenia i uśmiechnął się. Wspólne spędzenie nocy to może byłoby za wiele, ale powinien przynajmniej zaprosić młodego czło­wieka na drinka. Znalazł się na ulicy pełnej tanich, przy­tulnych barków: tłum, który się o niego ocierał, roił się od pijaków. Miał sucho w gardle i marzył o tym, żeby się napić, choćby nawet sam. Kręcąc szybko głową osadzoną na chu­dej, długiej szyi oceniał bary po obu stronach ulicy. Właś­ciwie nie miał zamiaru wstępować do żadnego z nich. Wyobrażał sobie reakcję teściowej, gdy zjawił się u łoża żony i nowo narodzonego dziecka śmierdząc whisky. Nie chciałby, żeby teściowie zobaczyli go we władzy alkoho­lu – nigdy więcej.

Teść wykładał teraz na małej prywatnej uczelni, ale zanim przeszedł na emeryturę, był kierownikiem katedry anglistyki na uniwersytecie, na którym studiował Ptak. To, że został tak młodo nauczycielem na kursach przygotowaw­czych, zawdzięczał nie tyle szczęściu, ile życzliwości teścia. Lubił starszego pana i trochę się go bał. Nie spotkał nigdy człowieka w tym wieku o takiej wielkodusz-ności i nie chciał stale sprawiać mu zawodu.

Ptak ożenił się w maju; miał wtedy dwadzieścia pięć lat i owego pierwszego lata był przez cztery tygodnie bez przerwy pijany. Nagle zaczął żeglować po oceanie alkoholu jak zamroczony Robinson Kruzoe. Zeniedbując wszelkie obowiązki, pracę i naukę, lekceważąc bezmyślnie wszystko, siadywał dzień w dzień do późna w zaciemnionej kuchni swego mieszkania i słuchając płyt popijał whisky. Wyda­wało mu się teraz, kiedy wracał pamięcią do tych koszmar­nych dni, że z wyjątkiem słuchania muzyki, picia i zapada-nia w niespokojny pijacki sen nie wykonywał żadnych właściwych ludzkim istotom czynności. W cztery tygodnie później, obudziwszy się z trwającego siedemset godzin potwornego stanu upojenia, żałośnie trzeźwy Ptak odkrył w sobie spustoszenie miasta zdewastowanego przez pożogę wojenną. Był jak ktoś upośledzony umysłowo, z nikłą szanszą na rehabilitację, a przecież musiał walczyć o odbu­dowanie nie tylko pogorzeliska wewnątrz siebie, ale także swoich stosunków ze światem zewnętrznym. Zrezygnował z pracy na uczelni i poprosił teścia o załatwienie mu posady nauczyciela. Obecnie, w dwa lata później, czekał na narodzi­ny pierwszego dziecka. Gdyby się tylko zjawił w szpitalu z krwią znów skażoną trucizną alkoholu, teściowa uciekła­by przed nim jak poszczuta psami, wlokąc za sobą swoją córkę i wnuka.

Ptak miał się na baczności, świadom ukrytego, ale zako­rzenionego głęboko łaknienia alkoholu, które wciąż w nim tkwiło. Często, od czasu tych czterech tygodni spędzonych w piekle whisky, zadawał sobie pytanie, dlaczego przez sie­demset godzin pozostawał w stanie upojenia, ale nigdy nie udało mu się znaleźć żadnej konkretnej odpowiedzi. Tak długo jak jego zstąpienie w otchłań whisky pozostawało zagadką, istniało stałe niebezpieczeństwo, że może to się nagle powtórzyć.

W jednej z książek o Afryce, które tak zachłannie czytał, natrafił na taki ustęp: „Pijackie orgie, o których często wzmiankują podróżnicy, są w dalszym ciągu na porządku dziennym w dzisiejszych afrykańskich wioskach. Należy stąd wnosić, że życie w tej uroczej krainie nadal zdradza podstawowe niedostatki. Niezaspokojone elementarne po­trzeby mieszkańców są przyczyną ich rozpaczy i depresji.” Czytając powtórnie ten fragment odnoszący się do małych wiosek w Sudanie, Ptak zdał sobie sprawę, że zawsze uni­kał analizowania braków i niedostatków swego własnego życia. A przecież istniały, był tego pewny, i dlatego tak bardzo wystrzegał się alkoholu.

Ptak znalazł się na placu, na tyłach dzielnicy podejrza­nych lokalików, gdzie panował największy ruch i szum. Zbudowany z żarówek zegar na teatrze pośrodku placu za­płonął godziną siódmą – czas się dowiedzieć, co z żoną. Od trzeciej po południu co godzinę dzwonił do szpitala. Rozej­rzał się dokoła. Pełno tu było budek telefonicznych, ale wszystkie zajęte. Irytowała go nie tyle myśl o rodzącej żo­nie, ile o zdenerwowaniu teściowej, która cały czas wisi przy telefonie przeznaczonym dla pacjentów. Od chwili kiedy zjawiła się z córką w szpitalu, ubzdurała sobie, że ca­ły personel usiłuje ją upokorzyć. Żeby tylko przy telefonie był ktoś z krewnych jakiejś innej pacjentki... Ożywiony po­nurą nadzieją Ptak zawrócił zaglądając do barów, kawiar­ni, chińskich lokalików, tanich restauracyjek i sklepów z obuwiem. Mógł zawsze gdzieś wstąpić i zadzwonić, ale w miarę możności starał się unikać barów, a poza tym był już po kolacji. Właściwie powinien wziąć coś na żołądek.

Rozglądał się właśnie za apteką, kiedy uwagę jego zwró­cił obco wyglądający lokal na rogu. Na ogromnej tablicy zawieszonej nad wejściem widniał przykucnięty kowboj z buchającym płomieniami coltem w ręku. Ptak przeczytał tekst umieszczony na głowie Indianina pod butem kowboja: KOWBOJSKI BAR. Wewnątrz, pod papierowymi flagami różnych państw i spiralnie skręconymi wstążkami z zielonej i żółtej krepiny, kłębił się tłum ludzi znacznie młodszych od niego, oblegając kolorowe pudła automatów do gry, które wypełniały cały lokal od frontu po tyły. Ptak zerknął przez szklane drzwi obwiedzione czerwono-błękitną taśmą i upewniwszy się, że automat telefoniczny zainstalowany jest w rogu w głębi, wszedł do „Kowbojskiego baru”. Mi­nąwszy automat z Coca-Colą i grającą szafę, która ryczała niemodnego już rocka, szedł dalej po zabłoconych deskach podłogi. Czuł się tak, jakby mu nagle eksplodowały w uszach race. Przepychał się przez salę, niby przez labi­rynt, mijając kręgle mechaniczne, automatyczne strzelni­ce i miniaturowy las pełen jeleni, zajęcy i monstrualnych zielonych ropuch przesuwających się na taśmie transporte­ra. Właśnie w momencie kiedy tamtędy przechodził, jakiś gimnazjalista na oczach pełnych zachwytu koleżanek ustrzelił żabę i w okienku z boku wyskoczyło mu pięć punktów. W końcu Ptak dobrnął do telefonu. Wrzucił mo­netę i z pamięci wykręcił numer szpitala. W jednym uchu słyszał dalekie buczenie telefonu; drugie wypełniał mu ryk rock and rolla i odgłos jak gdyby tysiąca umyka­jących krabów: młodzież, pochłonięta automatycznymi gra­mi, szorowała podłogę miękkimi jak rękawiczki podeszwami włoskiego obuwia. Co by sobie pomyślała jego teścio­wa o tym gwarze? Może powinien coś powiedzieć, jakoś wyjaśnić ten hałas, kiedy się będzie tłumaczył, że dzwoni tak późno.

Telefon odezwał się cztery razy, zanim odpowiedział mu głos teściowej przypominający nieco odmłodzony głos jego żony; Ptak, nie próbując się tłumaczyć, od razu zapy­tał o żonę.

– Jeszcze nic. Nie chce się urodzić. To biedne dziecko cierpi strasznie, a maleństwo nie chce się urodzić!

W milczeniu wpatrywał się przez chwilę w niezliczone punkciki dziureczek w ebonitowej słuchawce. Jej powierz­chnia, jak nocne niebo usiane czarnymi gwiazdami, to za­chodziła mgłą, to odsłaniała się przy każdym jego oddechu.

– Zadzwonię znów o ósmej – rzekł po chwili, odwiesił słuchawkę i westchnął.

Koło telefonu zainstalowany był zdalnie kierowany sa­mochód. Za kierownicą siedział chłopak, który wyglądał na Filipińczyka. Pośrodku deski, na bębnie, umieszczony był miniaturowy Jaguar typu E; taśma z wymalowanym wiej­skim krajobrazem przesuwała się nieustannie, stwarzając wrażenie, że samochód pędzi malowni-czą podmiejską drogą. Wzdłuż krętej trasy co chwila wyskakiwały przeszkody: owce, krowy, dziewczyny wlokące za sobą dzieci. Mane­wrując kierownicą należało unikać tych przeszkód tak, by utrzymać samochodzik na bębn...