Uzależnienia.pdf

Psychiatria

ARTYKUŁ REDAKCYJNY

tom 2, nr 2, 61–76

ISSN 1732–9841

Wojciech Kostowski

Instytut Psychiatrii i Neurologii, Zakład Farmakologii i Fizjologii Układu Nerwowego, Warszawa

Uzależnienia: podstawowe

pojęcia i teorie

Drug addiction: theories and hypotheses

Abstract

Drug addiction is a complex disorder of the central nervous system, characterized by the loss of control over drug

seeking and drug taking, and by the risk of relapse, even after a long period of abstinence. This disease may have

its source in a disturbed function of brain reward system, disturbed associative learning and a disturbed balance of

drive-related behaviors, which control appetitive reactions aimed at seeking contact with an addictive substance.

Here we review concepts and theories of drug addiction and postulate that dysfunction of drive satisfaction leads

to the sustained activation related to the current drug-related drive thus leading to the drug craving and relapses

of addictive behavior.

key words: addictions, addiction mechanisms, addiction theories, antidrive dysfunction theory

Istotę uzależnienia dowcipnie, ale i bardzo trafnie ujął

kiedyś Mark Twain, mówiąc, że rzucenie palenia jest

bardzo łatwe: on sam robił to już setki razy. Wynika

z tego, że problemem uzależnienia ( dependence, ad-

diction ) bez względu na jego charakter (uzależnienie

od morfiny, amfetaminy, tytoniu, a także od gier, wy-

ścigów czy natrętnych zakupów) nie jest to, jak rzu-

cić, tylko jak wytrwać w abstynencji.

Uzależnienie można określić jako nawracające zabu-

rzenie obejmujące procesy psychiczne, ale często rów-

nież wegetatywne i somatyczne. Zasadniczą cechą

uzależnień od leków jest utrata kontroli nad zacho-

waniami popędowymi, co prowadzi do kompulsyjne-

go poszukiwania kontaktu z substancją uzależniającą

( drug seeking ) i jej używania ( drug taking ). Dla wielu

uzależnionych proces chorobowy staje się chronicz-

ny, towarzyszą mu nawroty ( relapses ) pojawiające się

nawet po bardzo długich okresach abstynencji.

Zasadniczym problem nurtującym badaczy i terapeu-

tów jest pytanie, dlaczego i w jaki sposób kontrolo-

wane używanie czy nadużywanie leku ( drug use, drug

abuse ) przechodzi w trwały i nawracający stan uza-

leżnienia, wymykający się spod kontroli i całkowicie

dominujący nad zachowaniem? Obecnie wiadomo, że

zjawisko uzależnienia związane jest niewątpliwie

z zaburzeniem funkcjonowania układu nagrody, do-

tyka ono jednak także inne ważne układy funkcjonal-

ne mózgu — układ emocjonalny i układ poznawczy.

Istnieje wiele teorii i hipotez starających się wyjaśnić

naturę uzależnienia, często z różnych punktów wi-

dzenia. Przedstawienie tych koncepcji wymaga jed-

nak krótkiego omówienia niektórych zjawisk oraz po-

jęć, którymi te teorie się posługują. Należy zatem się

zastanowić nad takimi pojęciami, jak: popędy, moty-

wacja, nagroda, wzmocnienie, a także nad niektóry-

mi problemami związanymi z sensytyzacją i tolerancją.

Popędy i procesy motywacji

Aktywność organizmu ukierunkowana na określony

cel i prowadząca do zaspokojenia potrzeb biologicz-

nych jest realizowana przez zwierzęta i ludzi za po-

mocą odruchów wrodzonych (instynktów) oraz za-

chowań popędowych. Znajdują się one pod wpływem

popędów ( drives ), wewnętrznych źródeł działania uru-

chomionych w wyniku pobudzenia pewnych struktur

mózgu. Dalbir Bindra, wykładowca psychologii na

Uniwersytecie McGilla w Montrealu, określa aktyw-

ność nakierowaną na cel jako „zachowanie motywo-

wane” [1]. Bindra wyjaśnia powstawanie tego zacho-

wania działaniem wzmocnienia (patrz dalej), a także

„siły nawyku” ( habit strenght), interesującego poję-

cia, które w mniej lub bardziej zmodyfikowanej for-

mie przejawia się w wielu koncepcjach dotyczących

Adres do korespondencji:

prof. dr hab. med. Wojciech Kostowski

Zakład Farmakologii i Fizjologii Układu Nerwowego

Instytut Psychiatrii i Neurologii

ul. Sobieskiego 9, 02–957 Warszawa

tel./faks: (022) 842 76 44, e-mail: kostowsk@ipin.edu.pl

www.psychiatria.viamedica.pl

Psychiatria 2005, tom 2, nr 2

uzależnienia, na przykład w koncepcji Everitta i wsp.

[2], którzy z utratą kontroli nad zachowaniem apety-

tywnym wiążą trwały nawyk sygnał–reakcja (S–R, sti-

mulus-response ), wytworzony przy udziale układów

neuronalnych grzbietowego prążkowia (teoria ta zo-

stanie omówiona w dalszej części artykułu).

Reakcje organizmu wyzwalane przez określone stany

wewnętrzne lub przez bodźce (sygnały) płynące z ze-

wnątrz i ukierunkowane na osiągnięcie danego celu

określa się jako zachowania motywacyjne lub popę-

dowe. Sygnały te mogą wyzwalać popędy apetytyw-

ne, prowadzące do kontaktu z bodźcami o pozytyw-

nej, atrakcyjnej walencji (np. pokarm, partner seksu-

alny), bądź popędy awersyjne kierujące organizm do

wyzwolenia się spod wpływu bodźca negatywnego,

awersyjnego. Popędy apetytywne wywołują zachowa-

nia apetytywne (poszukiwawcze), nakierowane na

kontakt z sygnałem, jak na przykład poszukiwanie źró-

dła pokarmu (ale także biologicznie aktywnych sub-

stancji, zwłaszcza tych o właściwościach uzależniają-

cych). Następną fazą jest zachowanie konsumacyjne,

czyli spełniające (o czym mowa będzie w dalszej czę-

ści tekstu). Zachowania związane z rozwojem uzależ-

nienia mają ścisły związek ze wspomnianymi zjawi-

skami, z tym że bodźcem wyzwalającym staje się sub-

stancja uzależniająca.

W rozwoju teorii uzależnień szczególną rolę odegra-

ła, zaproponowana przez Bindrę [1], koncepcja mo-

tywacji związanej z podnietą ( incentive motivation

theory ), zgodnie z którą „ośrodkowy stan motywacji”

( central motive state ) ma selektywny wpływ (zarów-

no aktywujący, jak i hamujący) na reakcje konsuma-

cyjne (spełniające) i odruchy instrumentalne. Sygnały

stanowiące podnietę mają szczególne znaczenie dla

wzmocnienia zachowania [1].

Szczególnie twórczą i ciekawą teorię uczenia się

i motywacji opublikowano już w 1943 roku przez Clar-

ka L. Hulla [3]. Zgodnie z tą teorią popęd oznacza

ogólny stan aktywujący (jest funkcją czysto dyna-

miczną) w odróżnieniu od nawyku ( habit ), który jest

mechanizmem asocjacyjnym o charakterze silnie ukie-

runkowującym. Popędy są determinowane potrzeba-

mi, które są wzbudzane w stanach braku lub zakłóce-

nia równowagi organizmu (rozumianej ogólnie jako

homeostaza) [3, 4].

mentalnych, wzmocnienie ( reinforcement ) jest mecha-

nizmem, który nasila i utrwala zachowania zmierzają-

ce do osiągnięcia końcowego ogniwa w tym łańcu-

chu, jakim jest, wspomniane wcześniej, zachowanie

apetytywne oraz działanie spełniające (konsumacyj-

ne) [5]. Zachowanie konsumacyjne polega, ogólnie

mówiąc, na użyciu czy wykorzystaniu zdobytej nagro-

dy. Pojęcie to pochodzi od łacińskiego consummare

— spełnić, czego nie należy mylić ze słowem consu-

mere — spożywać. W istocie spełnianie nie musi po-

legać tylko na spożywaniu „nagrody”. Może być nim

na przykład akt seksualny, ale też (w wypadku działa-

nia wyzwolonego popędem awersyjnym) uzyskanie

lepszej sytuacji w efekcie uniknięcia jakiegoś zagroże-

nia. Wzmocnienie może być pozytywne, wzmacniają-

ce reakcje apetytywne, a więc może działać jako czyn-

nik nagradzający, który organizm pragnie pozyskać

(można je określić jako sygnał zwiększający prawdo-

podobieństwo reakcji). Może być też wzmocnieniem

negatywnym, a więc bodźcem, którego organizm stara

się unikać lub mu zapobiegać. W tym wypadku wzmac-

niane jest zachowanie (reakcja) powodujące uniknięcie

przykrego bodźca, sytuacji lub stanu organizmu. Naj-

bardziej spektakularnym przykładem wzmocnienia po-

zytywnego jest reakcja instrumentalnego samodrażnie-

nia mózgu (o czym dalej), a wzmocnienia negatywne-

go — przyjęcie kolejnej dawki leku w celu zahamowa-

nia objawów zespołu abstynencyjnego.

Wzmocnienie zatem nie zawsze musi być, w sensie

odczucia subiektywnego, nagrodą, natomiast można

stwierdzić, że nagroda zawsze jest wzmocnieniem.

Wzmocnienie nie zawsze jest jednoznaczne

z nagrodą, natomiast nagroda zawsze ma wła-

ściwości wzmocnienia.

Substancje uzależniające mogą działać na zasadzie

wzmocnienia pozytywnego, wywołując na przykład stan

dobrego samopoczucia (euforii), ale także zmniejsza-

jąc doznania awersyjne (np. lęk, dysforię), a więc dzia-

łając na zasadzie wzmocnienia negatywnego. Istnieją

dowody przemawiające za tym, że oba typy wzmoc-

nienia występują równocześnie lub w pewnej sekwen-

cji w procesie prowadzącym do uzależnienia. Podczas

używania środka uzależniającego, który w początko-

wej fazie działa jako wzmocnienie pozytywne, rozwi-

jają się procesy przeciwstawne (patrz dalej). Ujawniają

się one szczególnie w okresach odstawienia ( withdra-

wal) , którego negatywne skutki organizm musi tłumić

i kompensować dalszym przyjmowaniem leku.

Pojęcie wzmocnienia odnosi się w zasadzie do zacho-

wań związanych z czynnościami odruchowymi (paw-

łowowskimi lub instrumentalnymi), podczas gdy po-

Pojęcie wzmocnienia i nagrody

Zasadniczym procesem leżącym u podstaw uczenia

i powiązanych z nim procesów behawioralnych jest

wzmocnienie i utrwalenie reakcji zmierzających do

osiągnięcia czynników i sytuacji korzystnych dla orga-

nizmu. W kategoriach behawioralnych, a ściślej instru-

www.psychiatria.viamedica.pl

Wzmocnienie nie zawsze jest jednoznaczne

z nagrodą, natomiast nagroda zawsze ma wła-

Wojciech Kostowski, Uzależnienia: podstawowe pojęcia i teorie

jęcie nagrody odnosi się do natury apetytywnej

(a w kategoriach subiektywnych — hedonistycznej)

danego bodźca [6]. Badacze analizujący te zjawiska

w laboratoriach neurofizjologicznych zakładają, choć

chyba z nadmiernym uproszczeniem, że samopoda-

wanie instrumentalne (a więc uzyskiwanie przez zwie-

rzęta laboratoryjne nagrody w wyniku wykonania okre-

ślonej czynności, np. naciskania na dźwignię) odnosi

się bezpośrednio do działania wzmacniającego, pod-

czas gdy działanie nagradzające w sensie subiektyw-

nego odczucia przejawia się raczej na przykład w te-

ście warunkowej preferencji miejsca, w którym zwie-

rzę wybiera miejsce, gdzie doznaje działania substan-

cji wywołującej pozytywne działanie, takiej jak na przy-

kład atrakcyjny pokarm, ale też narkotyk [7].

Mechanizm wzmocnienia, stwierdzanego na przykład

w procesie warunkowania instrumentalnego, nie zo-

stał dotychczas dostatecznie poznany. Jedna z naj-

starszych teorii, proponowana przez Edwarda L. Thorn-

dike’a [5] postuluje, że w wyniku tak zwanego prawa

efektu zastosowanie nagrody po wykonaniu przez

zwierzę reakcji instrumentalnej zwiększa prawdopo-

dobieństwo wystąpienia w przyszłości tej samej reak-

cji w podobnych okolicznościach. Jest to właściwie

klasyczna, przyjęta także obecnie, definicja wzmoc-

nienia, nie wyjaśnia jednak jego fizjologicznej natury.

Dokładniej sprawę stara się wyjaśnić teoria zapropo-

nowana przez Clarka L. Hulla [3], zgodnie z którą

wzmocnienie wynika z osłabienia (redukcji) popędu

w momencie reakcji konsumacyjnej (co zostało najle-

piej prześledzone na modelu odruchów eksperymen-

talnych wzmacnianych pokarmem). Teoria redukcji

popędu była modyfikowana na różne sposoby i pod

wieloma względami jest interesująca jako przydatna

w analizowaniu i wyjaśnianiu zjawiska uzależnienia.

Można bowiem na przykład założyć, że upośledzenie

mechanizmu redukcji popędu (w wyniku jego zaspo-

kojenia) zaburza proces kontroli zachowania apety-

tywnego. Problem ten zostanie omówiony w dalszej

części artykułu.

Wspomniana teoria redukcji popędu ma także słabe

punkty, nie wyjaśnia na przykład, że w pewnych sytu-

acjach popęd nie zmniejsza się, lecz przeciwnie, nasi-

la, jak to ma miejsce w wypadku instrumentalnych

odruchów opartych na popędzie ciekawości [5]. Wie-

le faktów wyjaśnia lepiej (chociaż także w niezupełnie

zadowalający sposób) teoria hedonistyczna przyjmu-

jąca, że mechanizm wzmocnienia polega na dostar-

czaniu, w wyniku reakcji instrumentalnej, bodźców

o przyjemnym, pozytywnym w sensie emocjonalnym

zabarwieniu. Przykładem może być szybkie opanowa-

nie przez szczury reakcji instrumentalnych wzmacnia-

nych substancją o atrakcyjnych walorach smakowych,

nawet takich, które są pozbawione wartości odżyw-

czych, na przykład roztworem sacharyny [5].

Zjawisko sensytyzacji

Sensytyzacja jest fascynującym i pod wieloma wzglę-

dami zagadkowym fenomenem, który zdaniem wielu

badaczy może mieć bardzo istotny związek z proce-

sem uzależnienia. Stwierdza się ją szczególnie w beha-

wioralnych zwierzęcych modelach laboratoryjnych, jed-

nak pewne jej cechy mogą się także pojawiać u ludzi

(patrz dalej). Nie jest zwykłym zjawiskiem farmakolo-

gicznym, ponieważ podlega silnej modulacji przez inne

czynniki, zwłaszcza sygnały kontekstowe kojarzone

z lekiem. Na podstawie tego zjawiska niektórzy bada-

cze starają się wyjaśnić naturę uzależnień. Dotyczy to

zwłaszcza omówionej w dalszej części artykułu teorii

„sensytyzacji zachęt” Robinsona i Berridge’a [8–12].

W przeciwieństwie do tolerancji, sensytyzacja polega

na stopniowym narastaniu niektórych działań leków.

Pojawia się w wyniku wielokrotnego, lecz przerywanego

podawania leku (tolerancja polegająca na stopniowym

osłabieniu działań leku rozwija się podczas podawania

ciągłego) i dotyczy zwłaszcza aktywacji ruchowej wy-

woływanej przez środki psychostymulujące, takie jak

amfetamina, kokaina, metylfenidat, a także przez fency-

klidynę, nikotynę, morfinę i alkohol [8, 11, 13]. Związek

sensytyzacji z uzależnieniami wynika między innymi

z przekonania, że przynajmniej do pewnego stopnia ak-

tywacja motoryczna ma związek ze wzmacniającym i na-

gradzającym działaniem leków i że za obydwa zjawiska

mogą być odpowiedzialne te same układy neuronalne

[14]. Drugą cechą sensytyzacji, która przemawia za jej

związkiem z uzależnieniami, jest niezwykła trwałość; raz

wykształcona, może się utrzymywać przez wiele miesię-

cy lub nawet lat, podobnie jak kompulsyjne zachowania

powstałe w procesie uzależnienia [11].

Sensytyzację, podobnie jak zjawisko uzależnie-

nia,

cechują niezwykła trwałość i indywidualne

wahania.

Znaczenie sensytyzacji w działaniu wzmacniającym ilu-

struje doświadczenie, w którym wykazano nasilenie

tego działania kokainy u zwierząt, którym wcześniej

podawano ten narkotyk w sposób (przerywany, nie

ciągły), który wywołuje sensytyzację [15].

Należy podkreślić, że sensytyzację można wywołać

u zwierząt nie tylko w wyniku podawania leku przez eks-

perymentatora, lecz także w procesie czynnego, moty-

wowanego „samopodawania” ( drug self-administration )

[16]. Warto dodać, że podobnie jak rozwój uzależnie-

nia, sensytyzacja podlega silnym wahaniom indywidual-

www.psychiatria.viamedica.pl

Sensytyzację, podobnie jak zjawisko uzależnie-

nia,

nia, cechują niezwykła trwałość i indywidualne

cechują niezwykła trwałość i indywidualne

nia,

cechują niezwykła trwałość i indywidualne

Psychiatria 2005, tom 2, nr 2

nym. U niektórych zwierząt wytwarza się bardzo łatwo,

inne są na nią mniej lub bardziej oporne [8].

Jak wspomniano, sensytyzacja nie jest wyłącznie zja-

wiskiem farmakologicznym, lecz w dużej mierze zale-

ży od działania sygnałów płynących z otoczenia oraz

od mechanizmu uczenia. Przykładem może być sen-

sytyzacja specyficznie związana z kontekstem. Jeśli na

przykład testowanie zachowania zwierzęcia ma miej-

sce w innym otoczeniu, niż to, w którym otrzymywa-

ło ono wcześniej wielokrotnie lek w celu wytworzenia

sensytyzacji, to często jej skutek się nie ujawnia, mimo

że jej rozwój niewątpliwie musiał mieć miejsce [17, 18].

Sensytyzacja ujawnia się zatem zwłaszcza w tym oto-

czeniu i przy udziale tych sygnałów z niego docierają-

cych, które towarzyszyły wcześniejszemu podawaniu

leków i zostały z nim skojarzone [19]. Wyjątek może

stanowić uzyskanie sensytyzacji przy zastosowaniu

bardzo dużych dawek amfetaminy czy kokainy [19].

Interesujące jest, że sensytyzację można wywołać na-

wet u zwierząt znajdujących się w narkozie (uśpieniu

ogólnym). Jest zatem prawdopodobne, że jakkolwiek

kontekst i wynikające z niego asocjacje (warunkowa-

nie pawłowowskie) nie są absolutnie niezbędne do

wytworzenia sensytyzacji, to jej ekspresja staje się

szczególnie wyraźna przy udziale kontekstu i sygna-

łów warunkowych [19], które najwyraźniej sprzyjają

sensytyzacji. Można też podejrzewać, że ta cecha sen-

sytyzacji (o ile przyjąć jej znaczenie w mechanizmie

uzależnień) odgrywa ważną rolę w głodzie narkoty-

kowym ( craving ) i nawrotach [9–11].

( ventral striatum ) oraz powiązanych z nim struktur koro-

wych oraz podkorowych w rozwoju zaburzeń behawio-

ralnych charakteryzujących uzależnienie.

U podstaw sensytyzacji leżą niewątpliwie zmiany neuro-

adaptacyjne, dotychczas jednak nie udało się w zado-

walającym stopniu zidentyfikować neuronalnych i mo-

lekularnych korelatów długotrwałych zmian behawio-

ralnych. Przykład stanowić mogą: redukcja wrażliwości

autoreceptorów, obniżenie stężenia białek regulacyjnych

G i , a zwłaszcza wzrost ekspresji receptorów glutami-

nianergicznych AMPA na neuronach dopaminergicz-

nych w obrębie brzusznej nakrywki śródmózgowia (VTA,

ventral tegmental area ) i wzrost ekspresji podjednostek

GLUR1 (AMPA) i NMDAR1, co powoduje zwiększenie

podstawowej aktywności neuronów [13, 23].

Układ nagrody a dopamina

Bardziej szczegółowe omówienie tego rozległego za-

gadnienia wykracza znacznie poza ramy niniejszego

opracowania. W tym miejscu zostaną podane więc

tylko niektóre najważniejsze poznane dotychczas fak-

ty, pomocne w omawianiu poszczególnych koncepcji

uzależnień.

Badania nad układem nagrody zostały zapoczątko-

wane w 1954 roku odkryciem zjawiska elektrycznego

samodrażnienia mózgu (ICSS, intracranial self-stimu-

lation ) przez Oldsa i Milnera [24]. Konsekwencją po-

znania tej metody badawczej było wprowadzenie in-

nych technik, takich jak instrumentalne dożylne sa-

mopodawanie leków ( intravenous self-administration)

[25] i instrumentalne różnicowanie sygnału leku ( drug

discrimination stimulus) [26]. Okazało się, że większość

środków uzależniających (morfina, opioidy, amfeta-

mina, kokaina, etanol, nikotyna) obniża próg ICSS.

Należy podkreślić, że na to działanie narkotyków nie roz-

wija się tolerancja [27]. Znaczenie dopaminy i endogen-

nych opioidów w mechanizmie nagradzającym ujawniły

badania wskazujące, że antagoniści dopaminy (np. pi-

mozyd, haloperidol, chloropromazyna) podwyższają

próg samodrażnienia oraz blokują wspomniane działa-

nie morfiny lub kokainy. Z kolei antagoniści opioidowi

(nalokson) hamują wpływ amfetaminy i kokainy, co do-

wodzi znaczenia układu opioidowego w odczuwaniu

nagród [27]. Należy dodać, że w okresie odstawienia

nikotyny, po długim czasie jej stosowania występuje

wyraźny wzrost progu ICSS [28]. Dowodzi to osłabienia

funkcji układu nagrody, co tłumaczy dysforię i anhedo-

nię pojawiające się w zespole odstawienia [29].

Sensytyzacja jest silnie związana z kontekstem

i sygnałami warunkowymi.

Liczne dowody doświadczalne wskazują, że sensyty-

zacja procesów behawioralnych wiąże się z procesa-

mi neuroadaptacyjnymi zachodzącymi w układzie

dopaminergicznym mezolimbicznym i mezokorowym

(określanym częściej wspólnym pojęciem układu me-

zokorowo-limbicznego, mesocorticolimbic system )

[11, 20]. Faktowi temu większość badaczy przypisuje

wielkie znaczenie, utożsamiając tego typu neuroadap-

tacje ze zmianami w układzie nagrody. Znaczenie ucze-

nia asocjacyjnego, zwłaszcza powiązanego z neuro-

transmisją dopaminergiczną (i sensytyzacją uwalnia-

nia dopaminy w tym układzie), w procesie rozwoju

uzależnień podkreśla Di Chiara [21, 22]. Fenomen sen-

sytyzacji w mechanizmie uzależnienia na pierwszy plan

wysuwają także Robinson i Berridge [9] w teorii „sen-

sytyzacji zachęt” (patrz dalej). Znaczenie układu me-

zokorowo-limbicznego w tym zjawisku pozostaje

w centrum zainteresowań badaczy, szczególnie w aspek-

cie badań nad rolą tak zwanego brzusznego prążkowia

) środka uza-

leżniającego dochodzi do osłabienia funkcji

withdrawal ) środka uza-

) środka uza-

leżniającego dochodzi do osłabienia funkcji

układu nagrody.

www.psychiatria.viamedica.pl

Sensytyzacja jest silnie związana z kontekstem

Podczas odstawienia (

Podczas odstawienia ( withdrawal

withdrawal

Podczas odstawienia (

withdrawal

) środka uza-

leżniającego dochodzi do osłabienia funkcji

układu nagrody.

Wojciech Kostowski, Uzależnienia: podstawowe pojęcia i teorie

Większość substancji uzależniających nasila uwalnia-

nie dopaminy z neuronów, zwłaszcza układu mezo-

limbiczno-korowego, a także układu nigrostriatalne-

go. Uwalnianie dopaminy następuje jednak także pod-

czas działania bodźców o charakterze negatywnym

(chociaż wg niektórych badaczy w mniejszym stopniu

niż bodźców apetytywnych, nagradzających) [30]. Ma

także związek z oddziaływaniem bodźców nowych,

niespodziewanych oraz z wpływem sygnałów warun-

kowych zwiastujących nagrodę [21, 22, 31, 32]. Jeże-

li zapowiadane sygnałem warunkowym wzmocnienie

nie następuje, uwalnianie dopaminy maleje, co może

przyczynowo wiązać się z odczuciem negatywnym

i anhedonią, charakterystyczną dla okresu odstawienia

[32]. O ile na przykład neurony obszaru VTA (lecz tak-

że istoty czarnej części zbitej) reagują aktywacją na

niesygnalizowane (nieprzewidziane) bodźce nagradza-

jące, to następnie, w miarę rozwoju asocjacji sygnał–

nagroda, reakcja ta „przenosi się” na bodźce warun-

kowe. Dopamina może zatem pełnić funkcję swojego

rodzaju sygnału uczenia i sygnału ewentualnego błę-

du, odgrywając istotną rolę w rozpoznawaniu i ucze-

niu się wartości motywacyjnej różnych bodźców.

motywacyjnego, stając się wzmocnieniami wtórnymi

(warunkowymi). W tym znaczeniu działanie dopami-

ny odnosi się bezpośrednio do zjawisk motywacyjnych,

które mogą być nakierowane na zdobycie nagrody

[35]. Na podstawie tego założenia skonstruowano

niektóre koncepcje uzależnień, zwłaszcza omówioną

w dalszej części artykułu teorię Di Chiary [21, 22].

Rola dopaminy w mechanizmie uzależnienia stale

pozostaje w centrum zainteresowania badaczy. Neu-

rony dopaminergiczne układu mezolimbiczno-koro-

wego, w świetle obecnego stanu wiedzy, odgrywają

istotną rolę nie tylko w aktywacji motorycznej i, być

może, w subiektywnym odczuwaniu przyjemności, lecz

także w czynnościach wyższego rzędu, włączając pro-

cesy poznawcze [36].

Pytanie: „dopamina: nagroda czy motywacja” jest

obecnie przedmiotem zainteresowania i dyskusji, cho-

ciaż w okresie ostatnich kilkunastu lat badania zaczy-

nają się koncentrować na motywacyjnej roli dopami-

ny. Warto przypomnieć, że rozważania o jej roli

w uzależnieniach początkowo skupiały się na proce-

sie aktywacji motorycznej. Wise i Bozarth [14] pod-

kreślali, że wspólną cechą środków uzależniających jest

ich zdolność wywoływania aktywności psychomoto-

rycznej i że ta właściwość ma ścisły związek z działa-

niem pozytywnie wzmacniającym tych substancji.

Autorem pierwszych sugestii na temat wyjątkowej roli

dopaminy w działaniu bodźców nagradzających był

Wise [37, 38], który wykazał hamujący wpływ neuro-

leptyków na odruchy instrumentalne wzmacniane

naturalnymi nagrodami (a także wspomniany wcze-

śniej wpływ neuroleptyków na próg elektrycznego sa-

modrażnienia mózgu). Wkrótce jednak zrewidował

swój pogląd, gdy okazało się, że neuroleptyki hamują

działanie wzmocnień warunkowych (wtórnych) [39].

Skierowało to z kolei zainteresowanie badaczy na rolę

dopaminy w procesach motywacyjnych oraz uczenia

asocjacyjnego [35], co znalazło później odbicie zarów-

no w teorii „sensytyzacji zachęt” [9], jak i w teorii „za-

burzenia uczenia asocjacyjnego” [21, 22], omówio-

nych w dalszej części artykułu.

oo-

-korowego reagują aktywacją na nagrody

oo-

-korowego reagują aktywacją na nagrody

wcześniej niezapowiadane, następnie reakcja

ta przenosi się na sygnały warunkowe.

Należy jednak dodać, że wiele badań podaje w wąt-

pliwość bezpośrednią rolę dopaminy w subiektywnym

odczuwaniu bodźców o zabarwieniu pozytywnym,

choć problem ten jest wciąż badany i pozostaje nadal

otwarty. Na przykład środki hamujące neurotransmi-

sję dopaminergiczną, a także uszkodzenie za pomocą

neurotoksyny (6-hydroksydopaminy) neuronów do-

paminergicznych w mózgu, nie wpływają na subiek-

tywne odczuwanie atrakcyjnych słodkich pokarmów.

Podobnie, podanie antagonistów receptorów dopa-

minergicznych (zarówno D-1, jak i D-2) nie wpływa

na wielkość spożycia pokarmów, jednak osłabia re-

akcje związane ze stanem motywacyjnym głodu [33].

Jednak z drugiej strony, środki hamujące układ do-

paminergiczny podwyższają próg elektrycznego sa-

modrażnienia mózgu, co może świadczyć o zmniej-

szeniu wrażliwości układu nagrody (o czym była

mowa wcześniej).

Coraz powszechniej akceptuje się także, wspomnianą

poprzednio, koncepcję, zgodnie z którą dopamina

odgrywa szczególną rolę w procesie asocjacji bodź-

ców pierwotnie obojętnych z bodźcami wzmacniają-

cymi (niekoniecznie nagradzającymi) [34]. W wyniku

tego procesu bodźce obojętne nabierają znaczenia

Dopamina: nagroda czy motywacja?

Istnieje wiele dowodów, że środki uzależniające nasi-

lają uwalnianie dopaminy w pewnych strukturach

mózgu, w tym w docelowych strukturach neuronów

układu mezolimbiczno-korowego (zwłaszcza w jądrze

półleżącym) [31]. Zagadnienia te będą poruszone da-

lej, w świetle obecnej wiedzy wiadomo jednak, że pro-

blem jest bardziej złożony i nie można go ograniczać

tylko do zjawiska aktywacji i uwalniania dopaminy.

Mechanizm aktywujący pozostaje jednak ważny choć-

www.psychiatria.viamedica.pl

Neurony dopaminergiczne układu mezolimbiczn

Neurony dopaminergiczne układu mezolimbiczno-

-korowego reagują aktywacją na nagrody

wcześniej niezapowiadane, następnie reakcja

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: