Rośliny stosowane w schorzeniach reumatycznych

Autor:Dr n. farm. Przemysław Rokicki

Choroby reumatyczne potocznie zwane reumatyzmem stanowią grupę chorób charakteryzujących się przewlekłymi zmianami zapalnymi w obrębie tkanki łącznej, spowodowanymi najczęściej reakcją autoimmunologiczną.

 
Grupa chorób reumatycznych objawia się często zmianami chorobowymi w stawach i kościach, dając objawy bólowe i w skrajnych przypadkach ograniczenie ruchomości stawów, aż do całkowitego ich usztywnienia.

     Choroby reumatyczne podzielić możemy na zapalne oraz niezapalne. Do pierwszej grupy należą min: reumatoidalne zapalenie stawów, zesztywniające zapalenie stawów kręgosłupa oraz toczeń rumieniowaty. Wśród niezapalnych najczęściej spotykana jest choroba zwyrodnieniowa stawów. Chociaż podobnie jak artretyzm choroby reumatyczne dotyczą nieprawidłowości w funkcjonowaniu stawów nie należy mylić tych schorzeń. Dolegliwości reumatyczne dotyczą, bowiem tkanek miękkich: mięśni, ścięgien, nerwów.

     Ponieważ pod potoczną nazwą reumatyzmu kryje się wiele dolegliwości trudno jednoznacznie określić czynniki sprzyjające ich powstaniu. Z pewnością zdrowiu nie służy:

·                   zbyt duże obciążanie stawów

·                   częste marznięcie

·                   przebywanie w wilgotnym środowisku

·                   bagatelizowanie innych chorób, np. anginy

     W przypadku chorób wywołanych niewłaściwie skomponowaną dietą, alergenami mogą być te same składniki pokarmowe, które wywołują katar sienny czy astmę.

Objawy chorób reumatycznych

     Objawy chorób reumatycznych można podzielić na ogólne, czyli dotyczące całego organizmu oraz dolegliwość w obrębie poszczególnych narządów.

     Do pierwszej grupy zliczy można:

·                   utratę masy ciała

·                   gorączkę

·                   ogólne osłabienia

     W obrębie narządów zaobserwować można:
 

·                   ból i zniekształcenie stawów

·                   trudności w poruszaniu kończynami

Dolegliwości zwiastujące chorobę mogą być bardzo różne, np. bóle w okolicy kręgosłupa i kości biodrowej mogą być objawami zapalenia kręgosłupa. Reumatoidalne zapalenie stawów poprzedzają przykurcze palców dłoni spowodowane zmianami w obrębie stawów.

Choroby reumatyczne należą do najczęstszych dolegliwości. Postawienie diagnozy przez lekarza, dla pacjentów zgłaszających się z bardzo typowymi objawami chorób reumatycznych nie jest trudne. Dla pewności przeprowadza się jednak liczne badania, należą do nich: badanie rentgenowskie, tomografia komputerowa, USG. Pomoce jest też wykonanie badania krwi, gdyż zmianom reumatycznym często towarzyszy podwyższone OB, niedokrwistość i obniżony poziom białych krwinek. W krwi chorych na reumatoidalne zapalenie stawów stwierdza się również występowanie tzw. czynnika reumatycznego. Jest to przeciwciało wytworzone przeciwko własnej gammaglobulinie.

Leczenie

Leczenie chorób reumatycznych polega na łagodzeniu objawów. Ważnym elementem łagodzenia dolegliwości reumatycznych jest odpowiednia dieta. Do codziennego jadłospisu warto włączyć ryby morskie takie jak: tuńczyk, makrela, łosoś, które są cennym źródłem wielonasyconych kwasów tuszowych omega-3, korzystnie wpływających na funkcjonowanie mózgu i kondycję stawów. Ryby morskie zawierają też dobrze przyswajalne białko, wapń i potas. Działające przeciwzapalnie kwasy omega-3 występują też w oleju lnianym, orzechach włoskich i oliwnie z oliwek.

Dietę warto wzbogacić również o produkty zawierające kolagen, który regeneruje uszkodzone kości i stawy. Do najczęściej podawanych leków należą niesteroidowe środki przeciwzapalne, stosuje się też leki przeciwbólowe oraz spowalniające rozwój choroby. W leczeniu reumatoidalnego zapalenie stawów popularne są też preparaty zwierające sole złota.

W przypadkach, w których zmiana nawyków żywieniowych i zażywanie leków nie wystarczają konieczna jest interwencja chirurgiczna. W przywracaniu sprawności pomocna bywa też rehabilitacja. Stosowane powszechnie silnie działające preparaty syntetyczne dają jednak wiele skutków niepożądanych, dlatego leki roślinne stanowią doskonałą i bezpieczniejszą formę terapii wspomagającej. W leczeniu chorób reumatycznych stosuje się przede wszystkim zioła o właściwościach przeciwzapalnych i przeciwbólowych, a wśród nich najistotniejsze znaczenie mają surowce zawierające związki, które są pochodnymi kwasu salicylowego. Równie skuteczna może okazać się fitoterapia zewnętrzna. Polecane są środki rumieniące, wywołujące przekrwienie tkanek, uczucie ciepła i łagodzące ból. Do roślin wykazujących takie działanie należą: gorczyca biała, arnika górska, wiązówka błotna oraz wierzba biała.

W celu uniknięcia chorób reumatycznych należy prowadzić aktywny tryb życia, nie obciążać stawów. W okresie jesieni i zimny warto pamiętać o ubraniu adekwatnym do pogody. Jako, że zmiany reumatyczne mogą być powikłaniami po innych niedoleczonych chorobach np. anginie.

Gorczyca biała

Gorczyca biała (Sinapis alba), gorczyca jasna to pospolita przyprawowa roślina jednoroczna należąca do rodziny kapustowatych (Brassicaceae). Nazywana była też ognichą. Pochodzi z południowej Europy, ale w stanie zdziczałym występuje powszechnie, również w Polsce.

Łodyga gorczycy jest prosto wzniesiona, rozgałęziona i szorstko owłosiona, dochodzi do 0,6 metra wysokości. Liście są ogonkowe, naprzemianległe, słabo owłosione i wszystkie, włącznie z górnymi, pierzastodzielne, o działkach nierówno i tępo ząbkowanych. Kwiaty gorczycy są pachnące, złocistożółte, o czterech działkach kielicha i czterech płatkach korony ułożonych na krzyż oraz sześciu pręcików (cztery dłuższe i dwa krótsze) oraz jeden słupek. W czasie kwitnienia wierzchołek kwiatostanu przypomina baldachogrono i ma na obwodzie kwiaty w pełni rozwoju, a w środku kwiaty najmłodsze i pączki kwiatowe.

Gorczyca biała kwitnie od końca maja do początku sierpnia. Roślina miododajna. Owoce to krótkie okrągławe łuszczyny, mocno odchylone na zewnątrz i szorstko owłosione. Dojrzałe łuszczyny pękają, odsłaniając błoniastą przegrodę, do której po obu stronach są przymocowane nasiona. Są one okrągłe, koloru jasnożółtego, dojrzałe bardzo łatwo się osypują.

Surowcem zielarskim są nasiona gorczycy białej - Semen Sinapis albae (Semen Erucae). Zawierają protoalkaloid synapinę oraz glikozyd izotiocyjanianowy synalbinę (od 2 do 3%), który rozkłada się do glukozy, kwaśnego siarczanu potasu i izotiocyjanianu allilu, który jest podstawą olejku gorczycznego (Oleum Erucae), z nasion można otrzymać go od 20 do 30%.

Charakteryzuje się on ostrym, piekącym smakiem i zapachem, który pobudza wydzielanie soku żołądkowego i poprawia trawienie. Wodny wyciąg stosuje się w chorobach przewodu pokarmowego, nieżycie żołądka i jelit, zaparciach i niestrawności. Medycyna ludowa traktuje gorczycę białą jako ziele "promieniujące", dlatego zaleca przykładanie poduszek gorczycowych (woreczek wypełniony nasionami) do miejsc z bólami reumatycznymi i bolących stawów.

Arnika górska

Arnika górska (Arnica montana L.), kupalnik górski, pomórnik górski, tranek górski to gatunek rośliny z rodziny astrowatych. Występuje na terenach górskich i podgórskich niemal całej Europy. W Polsce występuje w Karpatach, Bieszczadach, Sudetach, na Pomorzu, Suwalszczyźnie i Śląsku.

Łodyga jest zielona, krótko omszona, prosta, osiąga 15-60 cm wysokości, wyrastająca z krótkiego kłącza. Na szczycie łodygi znajduje się jeden koszyczek i dwa po bokach. Liście są całobrzegie lub ząbkowane. Kwiaty są złotożółte lub pomarańczowożółte, zebrane w koszyczki o średnicy 6-8 cm. Dno koszyczka jest owłosione, zaś jego okrywa gruczołkowato owłosiona. Kwiaty środkowe rurkowate, obupłciowe, brzeżne nibyjęzyczkowe o trzech ząbkach. Roślina objęta ścisłą ochroną gatunkową. W Czerwonej księdze roślin i grzybów Polski jest umieszczona w grupie gatunków narażonych na wyginięcie.

Surowcem zielarskim są koszyczki arniki (Anthodium Arnicae) pozyskiwane z upraw. Arnika zawiera flawonoidy, laktony seskwiterpenowe (helenalina, dwuhydrohelenalina), trójterpeny, olejek eteryczny, irydoid, fenolokwasy wolne i związane, aminy oraz fitosterole.

Arnikę stosuje się zewnętrznie na krwiaki, stłuczenia, obrzęki pourazowe, oparzenia, ukąszenia owadów a także to płukania jamy ustnej. Koszyczki kwiatowe mają liczne substancje czynne o działaniu przeciwzapalnym, przeciwreumatycznym i antyseptycznym. Stosowana wewnętrznie wzmacnia i uszczelnia ściany naczyń krwionośnych, działa przeciwzakrzepowo oraz poprawia krążenie krwi. Okłady z naparów, odwarów i rozcieńczonej nalewki zmniejszają obrzęki i bolesność po urazach, stosuje się je również w przypadku krwiaków, skręceń, kontuzji, zwichnięć, dolegliwości reumatycznych mięśni i stawów.

Wiązówka błotna

Wiązówka błotna (Filipendula ulmaria) to gatunek byliny należący do rodziny różowatych. Jest gatunkiem eurosyberyjskim, występuje w strefie klimatu oceanicznego, od niżu aż po wysokie położenia górskie. W Polsce jest rośliną pospolitą, miejscami występuje bardzo licznie. Łodyga jest wzniesiona, prosta, naga i sztywna, górą rozgałęziająca się. Osiąga wysokość do 150 cm, łatwo łamie się. Liście wiązówki są przerywano nieparzysto-pierzaste, pofałdowane, posiadające półokrągłe, ząbkowane przylistki częściowo zrośnięte z łodygą. Listki główne są szerokojajowate, listek szczytowy jest znacznie większy, szeroki. U roślin rosnących w zbiorowisku muraw na niżu jest on zwykle dłoniasto trójklapowy, u roślin rosnących w wilgotnych lasach pięcioklapowy. Wszystkie listki są podwójnie ząbkowane, na górnej stronie ciemnozielone i nagie. Spodem są jaśniejsze, mniej lub bardziej filcowane. Kwiaty wiązówki są drobne, żółtobiałe, tworzą na wierzchołku łodygi dużą wierzchotkę dwuramienną. Owoc to spiralnie skręcona, brunatna, jednonasienna niełupka.

Surowcem zielarskim są kwiaty (Flos ulmariae) zawierają olejki eteryczne, flawonoidy, garbniki, kwasy organiczne, sole mineralne i glikozydy fenolowe (spireina, salicyna). Ma właściwości przeciwgorączkowe (dzięki zawartości salicyny), napotne, moczopędne i przeciwreumatyczne. Napar używany jest do leczenia przeziębień, chorób górnych dróg oddechowych, pomocniczo przy grypie i chorobach reumatycznych, zwykle w mieszance z innymi ziołami; czarnym bzem, korą wierzby, liśćmi brzozy.

Wierzba biała

Wierzba biała, wierzba srebrna, wierzba pospolita (Salix alba L.) to gatunek drzewa należący do rodziny wierzbowatych. Występuje w Europie i Azji. Nie występowała w Skandynawii, Irlandii i Szkocji, ale została tam sprowadzona i jest sadzona jako roślina ozdobna. W Polsce pospolita na całym terytorium.

Drzewo osiągające wysokość do 30 m. Korona szerokorozłożysta. Często w pniu starszych drzew występują spróchniałe dziuple. Drzewo szybko rosnące i dość krótkowieczne. Gałęzie giętkie. Kora wierzby jest szarobrunatna, popękana. Drewno bardzo miękkie i łatwo próchniejące. Roczne gałązki są cienkie, młode pędy i pączki są owłosione. Liście są wąskie, lancetowate o długości ok. 10 cm. Młode liście obustronnie jedwabiście owłosione, starsze tylko na spodniej stronie. Górna strona liści ciemnozielona, spodnia srebrzysta. Jest rośliną dwupienną, kwiaty zebrane w kwiatostany zwane kotkami, lub zwyczajowo baziami. Owoc to filcowato owłosiona szara torebka. Nasiona bardzo drobne z pęczkiem srebrnych włosków, rozsiewane przez wiatr.

Rośnie przede wszystkim w lasach łęgowych wzdłuż rzek, często tworząc tam wraz z topolami duże skupienia. Preferuje okresowo zalewane, piaszczyste gleby. Występuje również wzdłuż dróg, nad stawami. Często jest sadzona. Dochodzi w górach do wysokości ok. 800 m. n. p. m.

Wierzba biała jest rośliną lecznicza. Surowcem zielarskim jest kora (Cortex Salicis) zawiera flawonoidy, kwasy organiczne oraz glikozydy. Najważniejszym z nich jest glikozyd fenolowy – salicyna. Korę zbiera się z 2 – 3 letnich gałęzi wczesną wiosną, gdy ruszają soki i łatwo jest ją oddzielić od drewna.

Do celów leczniczych wykorzystywana może być również kora wierzby kruchej, wierzby purpurowej, wierzby pięciopręcikowej i wierzby wiciowej. Salicyna ma silne działanie przeciwzapalne, przeciwgorączkowe i ściągające. Wykorzystywana jest przy takich dolegliwościach i chorobach, jak: ból głowy, przeziębienie przebiegające z gorączką, różne choroby reumatyczne, miażdżyca. Obecnie już nie pozyskuje się do celów leczniczych kory wierzby, gdyż jest zastępowana syntetycznie produkowanym kwasem acetylosalicylowym. W medycynie ludowej wykorzystywano korę wierzby również do leczenia nerwobólów i jako środka ułatwiającego zasypianie i uspokajającego.

Okład z kwiatów arniki górskiej

Składniki:

Kwiaty arniki                         2,0

Woda                                 100,0

Kwiaty arniki zalewamy wrzątkiem. Odstawiamy na 10-15 min, a następnie przecedzamy. W ostudzonym naparze zanurzamy lnianą ściereczkę i przykładamy na bolące miejsca. Okłady należy pozostawić na ok. 2. godziny.

Napar z kwiatów wiązówki błotnej

Składniki:

Kwiaty wiązówki błotnej             30,0

Woda                                          400,0

Wysuszone i rozdrobnione kwiaty zalewamy gotującą wodą.

Odstawiamy na 15 min, po czym przecedzamy. Pijemy 1/2 szklanki 3 razy dziennie.

Napar z kory wierzby

Składniki:

Kora wierzby             5,0

Woda                      100,0

Wysuszoną i rozdrobnioną korę zalewamy gotującą wodą.

Odstawiamy na 20 min, po czym przecedzamy. Przy ostrych bólach przyjmujemy od 2,5 do 4,5 szklanki w dawkach podzielonych na cały dzień.