Funkcje i rola Narodowego Banku Polskiego w kontekście przystąpienia Polski do Unii.doc

Funkcje i rola Narodowego Banku Polskiego w  kontekście przystąpienia Polski do Unii Europejskiej

Wstęp

Rozdział I

Rola banku centralnego w gospodarce

1.1  Emisja pieniądza

1.2  Nadzór nad działalnością banków komercyjnych

1.3  Polityka pieniężno-kredytowa

1.3.1        Regulowanie podaży pieniądza

1.3.2        Bank państwa

2.      Narodowy Bank Polski

2.1  Rys historyczny

2.2  Podstawy prawne działania NBP – ustawa o Narodowym Banku Polskim

2.3  Struktura banku

2.4  Wpływ NBP na funkcjonowanie gospodarki

3.      System bankowy w Unii Europejskiej

3.1  Historia wybranych banków centralnych państw Unii Europejskiej

3.2  Zmiana sposobu funkcjonowania banków po przystąpieniu do UE

3.3  Europejski Bank Centralny

3.4  Unia monetarna

3.5  Efekty gospodarcze w krajach 15-tki po wprowadzeniu EURO

4.      NBP po przystąpieniu Polski do UE

4.1  Funkcje i rola NBP

4.2  Próba określenia korzyści i kosztów dla polskiego systemu bankowego i gospodarki

Wnioski

Wstęp

              Polska polityka monetarna okresu transformacji prowadzona przez Narodowy Bank Polski jest z punktu widzenia efektów dziedziną polityki gospodarczej jednocześnie najbardziej chwaloną jak i najsurowiej krytykowaną. Do podstawowych jej zasług można zaliczyć uzdrowienie i umocnienie podstaw długofalowego wzrostu gospodarki co związane jest ze stworzeniem sytemu stabilnego pieniądza. Zarzuty są przede wszystkim związane z przypisywaniem polityce monetarnej bezrobocia i zastoju gospodarki. W ostatnich kilku latach NBP realizuje misję dziejową, prowadząc działania zmierzające do włączenia kraju, możliwie szybko i bez większych zawirowań do obszaru wspólnego, europejskiego pieniądza.

              Traktat z Maastricht z 1992 r. ustanowił nie tylko wspólną walutę, ale również Europejski Bank Centralny (EBC). Bank ten jest odpowiedzialny za zarządzanie zasobami oraz stabilność euro i posiada wyłączność na emisję banknotów i monet. Jego podstawowe zadanie wiąże się z krytycznych krótkoterminowych stóp procentowych tak więc pośrednio decyduje o tempie wzrostu gospodarczego. Jednocześnie EBC jest filarem Europejskiego Systemu Banków Centralnych (ESCB), który obejmuje oprócz wspomnianego EBC banki centralne państw członkowskich. Do zasad ESCB należy formułowanie i wdrażanie zasad polityki walutowej Unii Europejskiej, przechowywanie rezerw zagranicznych państw członkowskich i zarządzanie nimi, wspieranie sprawnego funkcjonowania systemów płatniczych i wspomaganie prac odpowiednich władz krajowych w zakresie nadzorowania instytucji kredytowych i stabilności systemu finansowego. Po wstąpieniu do UE NBP wejdzie do EBC, natomiast po spełnieniu kryteriów konwergencji Polska przyjmie euro jako walutę narodową, a krajowy bank centralny znajdzie się w strukturach ESBC.

              Celem pracy jest analiza roli NBP po wejściu do UE poprzez uchwycenie nowych zadań jakie będzie miała do spełnienia ta instytucja oraz zidentyfikowanie korzyści i niekorzyści dla polskiej gospodarki związanych z przyjęciem priorytetów wspólnotowej polityki monetarnej. Cechą charakterystyczną współczesnych gospodarek rynkowych jest autonomiczność banku centralnego wobec poczynań rządu. Analiza polityki prowadzonej przez NBP po upadku socjalizmu umożliwi ocenę stopnia niezależności NBP od wpływów organów, które odpowiadają za politykę fiskalną. Nasuwa się również pytanie czy polityka monetarna realizowana do tej pory wspiera czy raczej hamuje rozwój polskiej gospodarki? Kolejny problem rozpatrywany w pracy dotyczy zakresu swobody jaki będzie posiadał krajowy bank centralny w zintegrowanej Europie. Jak już wcześniej wspomniano początkowo walutą narodową będzie złotówka, a dopiero po spełnieniu kryteriów konwergencji Polska wejdzie do strefy euro. Powstają więc pytania: Czy wysiłki organu odpowiedzialnego za politykę monetarną powinny zmierzać do jak najszybszego przyjęcia nowej waluty? Jakie zadania z tym związane będzie miał do wykonania NBP? Czy Polska skorzysta gospodarczo na przyjęciu euro za walutę narodową? Kto odniesie największe korzyści z nowej waluty i na czym będą one polegały?

              Praca składa się z 3 rozdziałów. W pierwszym wyszczególniono funkcje banku centralnego w gospodarce związane z nadzorem nad działalnością banków komercyjnych oraz ze sprawowaniem roli banku państwa (emisja pieniądza, kontrola podaży pieniądza, finansowanie deficytu sektora publicznego). Następnie została ukazana historia bankowości centralnej na ziemiach polskich począwszy od roku 1828, kiedy to pod zaborem rosyjskim utworzono Bank Polski. W dalszej części omówiona została Ustawa o Narodowym Banku Polskim, gdzie zwrócono uwagę przede wszystkim na strukturę NBP, jego zadania i fundusze. Rozdział kończy przegląd działalności NBP od momentu początku transformacji polskiej gospodarki do dnia dzisiejszego.

              Kolejny rozdział dotyczy bankowości centralnej krajów Unii Europejskiej. Najpierw zostały scharakteryzowane banki centralne Austrii, Belgii i Hiszpanii. Przedstawiona została ich historia i obecny kształt. Europejski Bank Centralny, jego struktura i zadania zostały przedstawione w kolejnej części. Następnie poddano analizie przyczyny, które legły u podstaw utworzenia Unii Gospodarczej i Walutowej, a także opisano Europejski System Walutowy. Szczegółowo zaprezentowana została trzyetapowa droga jaką przeszły państwa unijne dążące do stworzenia Wspólnego Rynku. Uwzględniono przy tym procesy, które przyczyniły się do powstania nowej waluty euro. Rzutowały one na zmiany jakie nastąpiły w funkcjonowaniu systemów bankowych państw, które z czasem weszły do strefy euro. Przyjęcie nowej waluty było warunkowane spodziewanymi efektami gospodarczymi. Uwzględnione je i scharakteryzowano w ostatniej części rozdziału.

              Rozdział trzeci nawiązuje do kryteriów zbieżności jakie Polska musi wypełnić, aby wejść do strefy euro. Związane są one z prowadzeniem polityki antyinflacyjnej, włączeniem złotego do Europejskiego Mechanizmu Kursowego, upłynnieniem złotego oraz obniżaniem poziomu deficytu budżetowego i długu publicznego. W dalszej kolejności została wskazana rola NBP jako banku centralnego państwa należącego do Unii. Na podstawie nowych uwarunkowań w jakich znalazła polska gospodarka wraz z sektorem bankowym, w tym bankiem centralnym po wejściu do struktur unijnych dokonano identyfikacji korzyści i niekorzyści. Całość pracy zamykają wnioski.

1.     Rola banku centralnego w gospodarce

Obecnie w każdym kraju, bez względu na jego wielkość istnieje bank centralny. Spełnia on dwie podstawowe funkcje. Jest bankiem banków i bankiem państwa. Jako bank banków jest bankierem dla banków komercyjnych, dzięki czemu zapewnia sprawne funkcjonowanie całego systemu bankowego, Jako bank państwa sprawuje kontrolę nad podażą pieniądza i finansuje deficyt budżetu państwa.

1.1.  Nadzór nad działalnością banków komercyjnych

Bank centralny spełniając funkcję banku banków organizuje system rozliczeń pieniężnych, prowadzi bieżące rozrachunki międzybankowe i aktywnie uczestniczy w międzybankowym rynku pieniężnym. Jest też odpowiedzialny za stabilność i bezpieczeństwo całego systemu bankowego. Sprawuje kontrolę nad działalnością banków komercyjnych, a w szczególności nad przestrzeganiem przepisów prawa bankowego. Poza funkcjami nadzorczymi bank centralny pełni w stosunku do banków komercyjnych także funkcje regulacyjne, które mają na celu zapewnienie bezpieczeństwa banków i zgromadzonych w nich wkładów pieniężnych oraz zachowanie płynności w systemie bankowym. Występuje w tej funkcji również jako kredytodawca ostatniej instancji. W przypadku wystąpienia przejściowych kłopotów z płynnością bank komercyjny może otrzymać od banku centralnego pomoc finansową, albo w formie kredytu redyskontowego albo kredytu lombardowego. Bank centralny kształtuje też potencjał kredytowy banków operacyjnych poprzez odpowiednie instrumenty pieniężne:

a)      stopę rezerw obowiązkowych,

b)     politykę redyskontową,

c)      politykę lombardową,

d)     politykę kursową.

Stopa rezerw obowiązkowych jest to minimalna relacja rezerw gotówkowych do wkładów, jaką muszą utrzymywać banki komercyjne na mocy decyzji banku centralnego (lub też w postaci innych, ściśle określonych aktywów, jak np. gotówka w kasach banków). Podwyższenie stopy rezerw obowiązkowych wywołuje następujące efekty w sektorze bankowym:

-        ogranicza możliwości ekspansji kredytowej banków,

-        obniża potencjalne zyski banków komercyjnych ze względu na obniżenie rozmiarów kredytu,

-        mobilizuje banki komercyjne do ściągania wierzytelności od dłużników,

-        zachęca banki komercyjne do sprzedaży papierów wartościowych, w celu uzupełnienia rezerw obowiązkowych

Polityka redyskontowa - polega na refinansowaniu banków tj. udzielanie kredytów przez bank centralny poprzez:

-        redyskonto weksli – wykupywanie weksli złożonych w bankach handlowych,

-        kredyt pod zastaw papierów wartościowych.

Polityka ta prowadzona jest za pomocą określonych instrumentów. Są to:

-        stopa redyskontowa, która określa cenę, jaką bank centralny pobiera za usługę polegającą na odkupieniu od banków komercyjnych w zamian za gotówkę wierzytelności prywatnych przed ich spłatą.

-        kontyngenty redyskonta oddziaływujące na podaż pieniądza.

-        wymagania jakościowe w stosunku do materiału wekslowego tzn. podpisywanie weksla przez trzy osoby, ważność maksymalnie 90, charakter weksla handlowego[1].

Polityka lombardowa polega na tym, że udzielany jest kredyt lombardowy, który jest wykorzystywany do finansowania banków, jeżeli powstaje wyjątkowo trudna sytuacja na rynku pieniężnym. Spłata jego następuje w ciągu trzech miesięcy. Od 26.06.2003 r. kredyt lombardowy w Polsce jest oprocentowany na poziomie 6,75%.

Polityka kursowa polega na ustalaniu kursów walut podstawowych z tzw. koszyka walut (euro, dolar USD, funt brytyjski, frank szwajcarski). Obecnie banki komercyjne mogą zawierać umowy walutowe w granicach +- 7% w stosunku do kursów ustalonych przez NBP (w tym przypadku) [2], [3].

1.2.  Bank państwa

1.2.1.      Emisja pieniądza

Bank emisyjny jest jedyną instytucją mającą wyłączne prawo emitowania znaków pieniężnych, będących prawnym środkiem płatniczym w kraju. Wyjątkiem jest tu system bankowy Stanów Zjednoczonych, w których prawo do emisji jednolitej waluty (dolara) ma 12 Rejonowych Banków Rezerwy Federalnej (System Rezerwy Federalnej). Bank centralny określa wielkość emisji oraz moment wprowadzenia pieniądza gotówkowego do obiegu, za którego płynność odpowiada. Dzięki emisji pieniądza jest zawsze wypłacalny. Jeżeli poniesie straty, to i tak będzie mógł w pełni zaspokajać roszczenia posiadaczy wkładów. Ponadto organizuje on obieg pieniężny i reguluje ilość pieniądza w obiegu[4].

1.2.2.      Regulowanie podaży pieniądza

Rezerwa obowiązkowa pełniła w przeszłości co najmniej kilka funkcji. Była instrumentem ostrożnościowym, zabezpieczającym wypłacalność banków wobec ich klientów, jak i rodzajem podatku, pozwalającym na generowanie zysku przez bank centralny. Funkcje te nie mają obecnie większego znaczenia, jako że konkurencja między bankami funkcjonującymi w różnych krajach wymusiła znaczące redukcje stóp rezerwy oraz systemowe rekompensaty kosztów ponoszonych przez banki z tytułu jej utrzymywania. Banki obciążone wyższą stopą rezerwy mogą przeznaczyć mniejszą część przyjmowanych depozytów na udzielane kredyty. Aby zrekompensować ten ubytek zmuszone są do utrzymania większej różnicy między oprocentowaniem kredytów i depozytów, a więc oferują niższe oprocentowanie depozytów lub wyższe kredytów niż konkurenci obciążeni niższą rezerwą obowiązkową. Z tego powodu część banków centralnych nie tylko znacząco obniżyła w ostatnich latach stopy rezerwy, ale wręcz zrezygnowała z tego instrumentu.

W Polsce od 31.10.003 r. obowiązuje stopa rezerwy obowiązkowej na poziomie 3,5%. Różnice pomiędzy oprocentowaniem kredytów i wkładów dla ludności w bankach komercyjnych dochodzą do ponad 10%. W niekorzystnej sytuacji są klienci, dla których cena kredytu w porównaniu do jej poziomu w krajach Unii jest wysoka. Na przykład oprocentowanie lokat terminowych na rachunkach oszczędnościowych i oszczędnościowo-rozliczeniowych przy zmiennej stopie procentowej na okres 24 miesięcy dla kwoty poniżej 10.000 złotych, od 10.000 do 49.999 i powyżej 50.000 w listopadzie 2003 r. w PKO BP S.A. wynosiło odpowiednio 3,10; 3,45 i 4,20%. Natomiast kredyty gotówkowe do 24 miesięcy przy zmiennej stopie procentowej były oprocentowane w tym samym okresie na 16%[5].

Jednym ze sposobów eliminacji obciążeń systemu bankowego z tytułu wykorzystywania rezerwy obowiązkowej jest jej oprocentowanie na poziomie rynkowym. Rozwiązanie takie przyjął np. Europejski Bank Centralny (EBC) - stopa rezerwy wynosi 2% a środki utrzymywane do wysokości rezerwy wymaganej są oprocentowane na poziomie oprocentowania głównych operacji refinansujących. Oznacza to, że pożyczenie w EBC środków na utrzymanie rezerwy obowiązkowej jest w zasadzie neutralne dla wyniku finansowego banków. Dzięki stosowaniu tego instrumentu bank centralny kreuje jednak popyt na pieniądz banku centralnego, zmuszając banki do pożyczania środków po wyznaczonej przez siebie cenie. Pozwala to na wzmocnienie kontroli banku centralnego nad rynkowymi stopami procentowymi.

Uśredniona rezerwa obowiązkowa pomaga także stabilizować te stopy na pożądanym przez bank centralny poziomie. Jest tak dlatego, że banki maksymalizując zysk dążą do utrzymania stanu środków na swoich rachunkach w banku centralnym na optymalnym poziomie - nie mniej niż wynosi rezerwa wymagana (gdyż nieutrzymanie rezerwy łączy się na ogół z dolegliwymi sankcjami ze strony banku centralnego) i nie więcej, gdyż nieoprocentowane środki generują stratę alternatywną (mogłyby zostać zainwestowane w aktywa przynoszące dochód). Dlatego banki są bardzo wrażliwe na niewielkie zmiany płynności, co powoduje znaczne wahania stóp procentowych. Uśrednienie rezerwy oznacza, że wymagany poziom środków powinien zostać utrzymany średnio w okresie, a nie każdego dnia, co redukuje znacząco presję na stopy procentowe w okresie utrzymywania. Stabilizująca funkcja rezerwy obowiązkowej ma istotne znaczenie, gdyż wspomaga działania banku centralnego zmierzające do utrzymania rynkowych stóp procentowych na poziomie spójnym z realizowaną polityką pieniężną. Banki centralne pozbawione tego instrumentu są z reguły zmuszone do bardzo częstych interwencji w ramach operacji otwartego rynku, celem eliminacji niewielkich nawet wahań płynności. Dlatego też, np. Bank Anglii interweniuje na rynku pieniężnym kilka razy w ciągu dnia, podczas gdy Eurosystem - poza całkowicie wyjątkowymi sytuacjami - prowadzi regularne, cotygodniowe operacje według z góry ustalonego kalendarza[6].

Stopa redyskontowa jest stopą procentową pobieraną przez bank centralny od pożyczek udzielanych bankom komercyjnym pod zastaw poprzednio przez nie zdyskontowanych weksli lub innych papierów wartościowych. Często w literaturze używa się zamiennie pojęć „stopa dyskontowa” i „stopa redyskontowa”. Stopa dyskontowa jest stopą procentową, według której banki komercyjne skupują weksle handlowe od swoich klientów przed terminem ich płatności. Przy redyskoncie weksli od 26.06.2003 r. stosuje się w Polsce stopę 5,75%.

Wysokość stopy redyskontowej wpływa na wielkość pożyczek zaciąganych przez banki komercyjne w banku centralnym. Koszt kredytu rośnie, gdy następuje wzrost stopy redyskontowej. W efekcie następuje spadek rezerw banków komercyjnych i zostaje ograniczona ich działalność kredytowa. Natomiast, gdy stopa redyskontowa jest obniżana spada koszt kredytu, banki komercyjne sprzedają większą liczbę weksli bankowi centralnemu, wzrastają rezerwy banków komercyjnych i rozszerzana jest działalność kredytowa[7].

W tabeli 1 przedstawiono kształtowanie się podstawowych stóp procentowych w Polsce w latach 1989-2003.

Tabela 1. Podstawowe stopy procentowe NBP