przesluchiwanie poznawcze dzieci.pdf

Teresa Jaśkiewicz-Obydzińska,

Ewa Wach

Instytut Ekspertyz Sądowych

Kraków

Przesłuchanie poznawcze dzieci

Przesłuchanie poznawcze jest metodą wspomagania pamięci poprzez usprawnienie pro-

cesu przypominania. Metoda ta wykorzystywana jest w czasie przsłuchiwania świad-

ków, również dzieci-świadków. Autorki opisują zasady dotyczące przesłuchania poznaw-

czego dzieci oraz fazy jego przebiegu.

Wprowadzenie

Przesłuchanie poznawcze, znane też

jako wywiad poznawczy ( Cognitive Inte-

rview ) jest metodą wspomagania pamięci

poprzez usprawnienie procesu przypo-

minania. Metoda ta została opracowana

w latach 1984–1985 przez psychologów

amerykańskich Ronalda Fischera i Edwar-

da Geiselmana. Prowadzili oni badania

nad procesami pamięci i w latach 80. XX

wieku opublikowali wiele prac na te-

mat wykorzystania wyników tych badań

w praktyce, w tym zwłaszcza dla celów

podniesienia efektywności przesłucha-

nia świadków.

Twórcy przesłuchania poznawczego

stwierdzają, że technika ta koncentruje się

na dwóch głównych problemach związa-

nych ze składaniem zeznań przez świad-

ków: procesach pamięci i procesach wza-

jemnego porozumiewania . Świadek musi

bowiem najpierw włożyć wiele wysiłku,

aby przypomnieć sobie szczegóły wydarze-

nia, a następnie przekazać te informacje

przesłuchującemu. Powodzenie przesłu-

chania zależy więc od obu tych procesów.

Podstawową zasadą obowiązującą

w przesłuchaniu poznawczym jest kiero-

wanie przeszukiwaniem pamięci. Zada-

niem przesłuchującego jest pomoc świad-

kowi w przypomnieniu sobie ważnych in-

formacji poprzez nakierowywanie go, za

pomocą odpowiednich pytań, na różne

obszary jego pamięci, w których mogą

być one zakodowane. Autorzy podkreśla-

ją też, że to świadek, a nie przesłuchujący,

ma stać się centralną postacią przesłu-

chania , bowiem to on posiada dostęp do

informacji. Rola przesłuchującego pole-

ga na wnioskowaniu, w jaki sposób infor-

macje zostały przez świadka zgromadzo-

ne oraz na delikatnym kierowaniu proce-

sami pamięciowymi świadka, towarzy-

szenie mu, podsuwanie strategii skutecz-

nego przeszukiwania pamięci.

Jaśkiewicz-Obydzińska, Wach / Przesłuchanie poznawcze dzieci

W celu umożliwienia świadkowi aktyw-

nego zaangażowania się w proces prze-

słuchania, przesłuchujący powinien dążyć

do stworzenia odpowiednich warunków,

w których świadek czułby się bezpiecznie.

Ponadto świadek powinien mieć poczu-

cie, że jest traktowany podmiotowo i in-

dywidualnie. Istotna jest więc tzw. perso-

nalizacja przesłuchania , czyli potrakto-

wanie świadka jako jednostki z niepowta-

rzalnym zespołem cech i możliwości.

W tym celu należy przed przystąpieniem

do przesłuchania zadbać o nawiązanie

dobrego kontaktu ze świadkiem, zaintere-

sować się jego samopoczuciem, aktualną

sytuacją osobistą. Powinno się umożliwić

świadkowi wyrażenie jego lęków i emocji

tak, aby nie musiał się już na nich kon-

centrować w trakcie odpamiętywania.

Drugim ważnym elementem przesłu-

chania jest efektywne przekazanie przez

świadka odpamiętanych informacji.

Problem może stanowić formułowanie

i przekazywanie informacji przez świad-

ka, jak też zrozumienie oraz zapisanie ich

przez przesłuchującego. Ponieważ w sy-

tuacji przesłuchania jest to system komu-

nikacji pomiędzy dwoma osobami, każda

z nich musi być świadoma potrzeb i moż-

liwości drugiej. Poprawa komunikacji

w przesłuchaniu poznawczym jest wyni-

kiem pomocy świadkowi w formułowa-

niu kompletnych i zrozumiałych wypowie-

dzi, pomocy przesłuchującemu w zrozu-

mieniu i zapisaniu wypowiedzi świadka,

a także zrozumieniu jego psychologicz-

nych potrzeb. (Fisher, Geiselman 1992).

Przesłuchanie poznawcze oparto na

dwóch prawach pamięci:

1) ślad pamięciowy składa się z kilku ele-

mentów, efektywność jego odtwarzania

jest więc ściśle związana z ilością nakła-

dających się na siebie elementów tego

śladu, a zatem ze złożonością zdarzenia;

2) istnieje kilka dróg odtwarzania zako-

dowanego w pamięci wydarzenia. A za-

tem informacja, której nie uzyska się

jednym sposobem, może być dostępna

przy pomocy innej metody.

Wychodząc z powyższych podstaw teo-

retycznych, autorzy opracowali dla celów

przesłuchania poznawczego cztery pod-

stawowe techniki odtwarzania śladów

pamięciowych wydarzeń. Dwie z nich ma-

ją na celu wzmocnienie efektywności od-

twarzania pokrywających się częściowo

elementów śladów pamięciowych zda-

rzenia, a dwie pozostałe dotyczą dróg

uzyskiwania informacji:

· Swobodna, pełna relacja uwzględniają-

ca nawet częściowe i – zdaniem świadka

– mało ważne informacje. Świadek ma

przedstawić wszystkie szczegóły wyda-

rzeń, jakie tylko sobie przypomni, nawet

jeśli będą mu się wydawać nieistotne,

niespójne, nie usystematyzowane.

· Odtworzenie kontekstu zdarzenia – po-

wtórne przeżycie sytuacji przestępstwa

w kontekście osobistym i środowisko-

wym, jaki miał miejsce w czasie zda-

rzenia. Można polecić świadkowi, aby

wyobraził sobie przeżyte zdarzenie, od-

twarzając szczegóły wydarzenia, stany

psychofizyczne własne i innych osób

w nim uczestniczących.

· Opis zdarzeń w różnym porządku chro-

nologicznym , np. od ostatniego zapa-

miętanego epizodu do epizodów po-

przedzających.

· Opis zdarzeń z perspektywy innej oso-

by , np. z perspektywy innego świadka,

sprawcy bądź ofiary przestępstwa.

Już pierwsze badania eksperymental-

ne, prowadzone przez Geiselmana i jego

współpracowników na studentach, po-

twierdzały skuteczność tej techniki prze-

słuchania. W porównaniu z przesłucha-

niem standardowym uzyskiwano od 20%

do 35% dodatkowych informacji przy

niezmienionej liczbie błędów i konfabula-

cji (Geiselman i in. 1986).

Geiselman i współpracownicy podjęli

też badania nad zastosowaniem przesłu-

chania poznawczego w stosunku do dzieci.

(Geiselman, Padilla 1988). Eksperyment

obejmował dzieci w wieku od 7 do 12 lat.

W przesłuchaniu poznawczym uzyskano

Jaśkiewicz-Obydzińska, Wach / Przesłuchanie poznawcze dzieci

o 21% więcej informacji niż w przesłucha-

niu standardowym przy tej samej liczbie

błędów i konfabulacji.

U dzieci jednak wystąpiło ogólnie więcej

błędów i konfabulacji niż u dorosłych, co na-

sunęło przypuszczenie, że powodem tego

mogło być niezrozumienie instrukcji doty-

czących poszczególnych technik. W związ-

ku z tym w następnych latach koncentrowa-

no się na dostosowaniu procedur przesłu-

chania do właściwości rozwojowych dzie-

ci. Stwierdzono, że najkorzystniejszą stra-

tegią przesłuchania dzieci wydaje się ogra-

niczenie do pytań otwartych, przynajmniej

na początku przesłuchania, a po uzyskaniu

zarysu zdarzenia przejście do pytań ukie-

runkowujących (Fisher, McCauley 1991).

W ciągu ostatnich 20 lat problematyka

przesłuchania poznawczego stała się in-

spiracją dla badań prowadzonych w wie-

lu krajach świata. W Europie największe

zainteresowanie wykazali psychologowie

z Wielkiej Brytanii, Niemiec i Hiszpanii.

Badacze sprawdzali wybrane elementy

tej techniki i częstotliwość ich stosowa-

nia, a także wpływ pewnych procesów

psychicznych na usprawnienie procesu

odpamiętywania.

Zastosowaniem tej techniki w stosun-

ku do dzieci zajmował się m.in. Gunter

Koehnken, który opracował szczegółową

procedurę stosowania przesłuchania po-

znawczego u dzieci – świadków prze-

stępstw. Obiecujące wyniki badań prowa-

dzonych przez psychologów w różnych

krajach oraz sygnały o przydatności sto-

sowania tej metody w praktyce zachęcają

do jej rozpowszechnienia.

Procedura przesłuchania poznawczego dzieci

Przedstawiona poniżej procedura opar-

ta jest na materiałach szkoleniowych, opra-

cowanych przez G. Koehnkena i udostęp-

nionych Instytutowi Ekspertyz Sądowych

w Krakowie w 1995 r.

Celem wywiadu poznawczego jest po-

moc przesłuchiwanemu dziecku w uspraw-

nieniu procesu wydobywania informa-

cji z pamięci, tzn. generowania odpamię-

tywanych szczegółów bez zwiększania

liczby szczegółów niedokładnych lub sfa-

brykowanych.

wiło bez przerwy i zadawać pytania po-

mocnicze tylko wtedy, kiedy jest to napraw-

dę konieczne. W związku z tym przesłuchu-

jący powinien zastosować się do poniż-

szych zaleceń:

· Siedź w sposób swobodny, skieruj się

ku dziecku.

· Wyrażaj przyjaźń i poparcie.

· Używaj często kontaktu wzrokowego,

lecz nie wpatruj się w dziecko.

· Mów powoli, używaj krótkich zdań,

stosuj pauzy między zdaniami.

· Często wyrażaj uwagę i zainteresowanie

poprzez kiwanie głową, mów „mhm”

itp., lecz nie używaj wyrażeń oceniają-

cych typu „dobrze”, „tak jest”.

· Chwal dziecko za jego wysiłek.

· Unikaj nagłych ruchów lub chaotycz-

nego stylu mowy.

· Nie przerywaj.

· Zezwalaj na przerwy.

· Okazuj cierpliwość.

Fazy przesłuchania poznawczego

Przesłuchanie poznawcze dziecka obej-

muje kilka faz. Celem pierwszej z nich jest

Ogólne wytyczne dotyczące zachowania się

osoby prowadzącej przesłuchanie (wywiad)

Rola przesłuchującego, podobnie jak

w przypadku dorosłych, polega na ułatwia-

niu wyszukiwania informacji z pamięci

dziecka. Należy pamiętać, że dziecko jest

główną osobą przesłuchania, gdyż to ono

posiada wszystkie interesujące przesłu-

chującego informacje. Przesłuchujący po-

winien więc dopasować sekwencję zada-

wania pytań do procesu wydobywania in-

formacji z pamięci świadka.

Koehnken zaleca, aby stymulować prze-

słuchiwane dziecko w ten sposób, aby mó-

Jaśkiewicz-Obydzińska, Wach / Przesłuchanie poznawcze dzieci

personalizacja przesłuchania i nawiąza-

nie dobrego kontaktu z dzieckiem. Rozpo-

czynając przesłuchanie należy więc powi-

tać dziecko, używając jego imienia, przed-

stawić się i nawiązać rozmowę na temat,

który nie będzie wiązał się z ewentualnym

konfliktem przeżywanym przez dziecko

(jakim mogą być np. problemy szkolne czy

kontakty z otoczeniem). Można więc roz-

począć od pytań dotyczących zaintereso-

wań dziecka czy ulubionych sposobów

spędzania wolnego czasu.

Następna faza obejmuje wyjaśnienie

celu przesłuchania . Osoba przesłuchująca

powinna wskazać dziecku potrzebę szcze-

gółowej informacji i wyjaśnić mu, że tylko

ono posiada wszystkie informacje. Warto

zaznaczyć, że zadanie nie będzie łatwe

i będzie wymagało od dziecka dużej kon-

centracji. Należy też zachęcić dziecko, aby

opisywało wszystko, co przyjdzie mu do gło-

wy, kiedy o tym pomyśli. Dotyczy to rów-

nież szczegółów, które mogą wydawać się

błahe lub powtarzają się. Warto też przy-

pomnieć dziecku, aby nie zgadywało i nie

wymyślało rzeczy, których nie pamięta.

Kolejne fazy przesłuchania wiążą się już

ze stosowaniem określonych technik wspo-

magania pamięci, z których pierwszą jest

rekonstrukcja kontekstu zdarzenia.

Kontekst może być odtworzony przez

bezpośrednią prośbę skierowaną do dziec-

ka, aby pomyślało o wszystkich środowi-

skowych i osobistych okolicznościach wy-

darzenia lub przez zadawanie konkret-

nych pytań, które zmuszą go do myślenia

o nim. Dla osiągnięcia efektów w tej fazie

przesłuchania pomocne może być prze-

strzeganie następujących zaleceń:

– poproszenie dziecka, aby uważnie słu-

chało instrukcji. Podkreślenie, że chce mu

się pomóc, aby przypomniało sobie wszyst-

ko, co się zdarzyło;

– dziecku należy dać wystarczająco du-

żo czasu, aby odtworzyło kontekst;

– pytania powinny być zadawane powoli,

należy celowo robić przerwy;

– zadawać pytania pojedynczo;

– poczekać, aż dziecko odtworzy kon-

tekst i dopiero potem kontynuować prze-

słuchanie.

Kolejną techniką, którą powinno się wy-

korzystać podczas przesłuchania dziecka

jest swobodna relacja. Jednym z celów tej

fazy jest ustalenie strategii dla części,

w której będą zadawane pytania. Warto

więc robić krótkie notatki i rejestrować

tematy, do których można wrócić przy

zadawaniu pytań.

Aby uzyskać swobodną narrację, należy

poprosić dziecko, aby opowiedziało, w spo-

sób narracyjny, swoje wspomnienia doty-

czące wydarzenia. Ważne jest, aby nie prze-

rywać dziecku w czasie jego swobodnej

narracji, nie zadawać też wtedy szczegóło-

wych pytań. Pomocną techniką może być

powtarzanie ostatniej wypowiedzi dziec-

ka swoimi własnymi słowami, bez doda-

wania żadnych szczegółów. Należy więc

używać techniki aktywnego słuchania.

Koehnken zwraca też uwagę na kilka

problemów praktycznych, które mogą

wystąpić w fazie swobodnej relacji i daje

wskazówki, jak osoba przesłuchująca po-

winna się zachować. Dziecko może np.

zatrzymać się w czasie swobodnej relacji,

nawet jeśli ma więcej do powiedzenia.

Należy wówczas okazać cierpliwość i za-

chować milczenie, nawet jeśli przerwy

w relacji są długie. Trzeba bowiem pa-

miętać, że jest to faza przed zadawaniem

pytań i cisza, jako środek do uzyskania

bardziej wypracowanych odpowiedzi,

jest szczególnie efektywna, jeśli po niej

następują pytania otwarte. Kiedy od-

nosi się wrażenie, że dziecko zakończyło

swoją narrację, nie należy od razu za-

dawać pytania, a raczej zachęcić dziecko,

aby przypomniało sobie więcej mówiąc:

„czy pamiętasz coś jeszcze?” – i odczekać

kilka sekund.

Kolejną fazę przesłuchania stanowi za-

dawanie pytań. Przystępując do niej nale-

ży wyjaśnić dziecku, że teraz będzie py-

tane o szczegóły związane z wydarzeniem.

Warto powiedzieć jeszcze raz, że dziec-

ko powinno opisać wszystko, co przyjdzie

Jaśkiewicz-Obydzińska, Wach / Przesłuchanie poznawcze dzieci

mu na myśl, a także przypomnieć, że nie

powinno zgadywać lub wymyślać. Moż-

na też podkreślić, że to może być trudne

zadanie, wymaga więc wysiłku i dużej

koncentracji.

W tym miejscu celowe wydaje się krót-

kie przypomnienie rodzajów stawianych

pytań, ich zalet i ograniczeń, a także ewen-

tualnych konsekwencji, jakie mogą mieć

dla odpowiedzi udzielanych przez dziecko.

· Pytania otwarte – pozwalają dziecku

sformułować bardziej wypracowaną

i szerszą odpowiedź (np. „jak wyglądał

nauczyciel?”). Przesłuchaniu należy na-

dać taką strukturę, aby większość in-

formacji uzyskać z narracyjnych odpo-

wiedzi dziecka na pytania otwarte.

· Pytania zamknięte – wywołują ściśle

określone odpowiedzi, składające się

z jednego słowa lub krótkiej frazy (np.

„jakiego koloru były jego spodnie?”).

Użycie pytań zamkniętych jest często

konieczne dla uzyskania pewnych in-

formacji. Ten typ pytań ma jednak sze-

reg wad i powinno się go unikać.

· Pytania ograniczonego wyboru – dostar-

czają ograniczonej liczby alternatyw,

z których dziecko musi wybrać właści-

wą odpowiedź. Należy zdecydowanie

unikać pytań tego typu, ponieważ istot-

nie ograniczają one ilość uzyskanych in-

formacji. Jeśli nie można ich uniknąć,

to w każdym razie pytanie te powinny

być jak najprostsze i koncentrować się

na jednej osobie lub przedmiocie.

· Pytania złożone – są to pytania, które

zawierają wiele pytań pomocniczych.

Dziecko często popełnia błędy, odpo-

wiadając na te pytania, ponieważ trud-

no jest je dziecku przyswoić i jedno-

cześnie przeszukiwać pamięć. Zamiast

zadawać pytania złożone, powinno za-

dawać się pytania proste, dając dziec-

ku czas na odpowiedź na każde z nich.

· Pytania złożone gramatycznie – są to py-

tania, które dziecku trudno zrozumieć,

i należy dzielić je na dwa lub trzy krótsze.

· Pytania naprowadzające – pośrednio

lub bezpośrednio sugerują odpowiedź

lub przedstawiają fakt nieznany osobie

przesłuchiwanej. Mogą więc wpływać

zarówno na to, co dziecko ma zakodo-

wane w pamięci, jak i na to, co dziecko

mówi, zatem należy ich za wszelką ce-

nę unikać.

Jako zasadę ogólną należy przyjąć, że

pytania powinny być tak sformułowane,

aby nie sugerowały dziecku odpowiedzi,

a przede wszystkim by były odpowiednie

do możliwości rozwojowych dziecka. Prze-

słuchanie poznawcze nie oznacza zada-

wania pytań wcześniej przygotowanych,

a wręcz przeciwnie – muszą być one na bie-

żąco dostosowywane do procesu wydoby-

wania informacji z pamięci.

Zadawanie pytań jest związane z akty-

wizowaniem obrazów wyobrażeniowych

u osoby przesłuchiwanej. Zadanie dziecku

pytania o jakiś element wydarzenia powo-

duje, że dziecko korzysta z obrazu wyobra-

żeniowego tego elementu i „wyczytuje” żą-

daną informację. Na przykład, jeśli prosi się,

aby opisało swojego nauczyciela, w świado-

mości dziecka powstanie jego obraz. Jeśli

następne pytanie dotyczy tego samego ob-

razu (np. jak był ubrany?) dziecko będzie

używać tego samego obrazu. Jeśli jednak

kolejne pytanie odnosi się do innego obrazu

(np. „kto jeszcze był w pokoju?”), pierw-

szy obraz zostaje porzucony, a dziecko two-

rzy nowy obraz, odpowiedni do pytania.

Każdy akt przywoływania nowego obrazu

przerywa proces przeszukiwania pamięci

i wymaga wysiłku umysłowego. W konse-

kwencji przeskakiwanie z jednego obrazu

na drugi poważnie ogranicza ilość infor-

macji, które dziecko sobie przypomina.

Koehnken wielokrotnie podkreśla, że

kluczem do udanego przesłuchania jest za-

dawanie pytań w takim porządku, aby zmi-

nimalizować liczbę momentów, w któ-

rych dziecko musi tworzyć obraz wyobra-

żeniowy. Kiedy taki obraz został już przy-

wołany, następne pytania powinny być

do niego dostosowane. Dopiero po wyczer-

paniu jego zawartości należy zadawać py-

tania aktywizujące następny obraz.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: