Tradycja jagiellońska a Oboz Narodowy.pdf

Artykuły

TradycjajagiellońskaapolskiObózNarodowywXXwieku

Marek Jan Chodakiewicz

Wojciech Muszyński

apolskiObózNarodowywXXwieku 1

Polski Obóz Narodowy był ruchem politycznym stawiającym sobie za cel

obronę stale unowocześnianej spuścizny kulturowej, społecznej i politycznej, wypra-

cowanej przez pokolenia Polaków. W tej wizji Polacy byli tymi, którzy identyikowa-

li się z polskością objawiającą się w rozmaitych kształtach i formach (państwowych

i pozapaństwowych) na przestrzeni dziejów, choć niezmiennie opartą o wartości

transcendentalne. Odwrotnie niż wiele innych nacjonalizmów, przypadek polski

charakteryzował się uznaniem prymatu religii chrześcijańskiej nad ideą narodową.

Ograniczało to radykalizm polskiego nacjonalizmu i zapewniało więzy z tradycją

polską. Najistotniejszym jego elementem był pierwiastek duchowy, nadający mu

charakter chrześcijański. Dominacja charakteru chrześcijańskiego gwarantowała, że

rozmaite nowinki, w tym przede wszystkim rasizm, były eliminowane, albo przy-

najmniej nie wychodziły poza sfery werbalne w głównym nurcie idei. Duchowość

nacjonalizmu polskiego charakteryzowała się generalnie tym, że każdy – niezależnie

od pochodzenia – mógł zostać Polakiem, czuć się nim i być za takowego uznany.

Warunkiem była identyikacja z tradycją polską wyrażaną w chrześcijańskiej formie.

Jednocześnie odejście od tradycyjnego rozumienia polskości oznaczało – w oczach

narodowców (oraz konserwatystów i innych) – dobrowolne zrzeczenie się funkcji

strażnika tradycji narodowej, a więc wyrzeczenie się polskości niezależnie od po-

chodzenia etnicznego.

PolskaiPolacy

Największą i najważniejszą próbą dla światopoglądu polskich narodowców

była II wojna światowa. Jak zachowali się narodowcy wobec zawieruchy dziejowej,

która przyniosła do Polski z zewnątrz narodowosocjalistyczną i komunistyczną re-

wolucję? Gremialnie i bez wahania stanęli do obrony niepodległości. Jednocześnie

liczyli na to, że wolna Polska, którą wywalczą, będzie oparta na ideałach, które wy-

znawali. W okresie od 1939 r. do lat 1948–1950 właściwie wszystkie narodowe środo-

wiska, grupy, organizacje i partie przeszły ewolucję ideową. Druga wojna światowa

Tradycjajagiellońska

Artykuły

i jej dalekosiężne skutki spowodowały przewartościowanie wielu przedwojennych

postulatów (np. tzw. kwestii żydowskiej) oraz marginalizację innych (np. walki z sa-

nacją). Na czoło wysunęły się dużo bardziej palące zagadnienia: ocalenie biologicz-

nej i kulturalnej substancji narodu.

Naczelny postulat narodowców w okresie 1939–1949 można wyrazić naj-

prościej sloganem: „Polska dla Polaków!” Co to znaczy? W interpretacji propagandy-

stów komunistycznych i lewicowych w ogóle, hasło to miało świadczyć o ksenofobii,

nietolerancji, prymitywizmie i rzekomym genetycznie zakodowanym zbrodniczym

i rasistowskim charakterze programu endecji. Stwierdzamy jednak, że taka interpre-

tacja hasła „Polska dla Polaków!” jest w świetle teorii i praktyki nieuprawniona. To

spłycanie skomplikowanego zjawiska. A co z badaniami semantycznymi, opisem

współczesnej kultury politycznej, kontekstem historycznym? Wszystkie te czynniki

– i wiele innych – implikują przecież znaczenie i wydźwięk sloganów propagando-

wych. Jest rzeczą oczywistą, że w sytuacjach ekstremalnych zaostrza się retoryka

polityczna, w tym i propaganda. W okresie stabilizacji i prosperity łagodnieją poli-

tyczne namiętności i obyczaje, a wraz z nimi również retoryka.

Gdy Polska była pod zaborami: rosyjskim, pruskim i austriackim; gdy rzą-

dzili nią obcy najeźdźcy; gdy wreszcie znalazła się pod okupacją niemiecką i sowie-

cką, to jak inaczej można było w krótki i pozytywny sposób wyrazić dążenia wol-

nościowe i niepodległościowe? Hasło „Polska dla Polaków!” oddawało te pragnienia

najlepiej. Chodziło przecież o to, aby w polskiej ojczyźnie gospodarowali, ci którzy

tu od wieków mieszkali, czyli Polacy.

Kto zdaniem narodowców był Polakiem? Krytycy endecji twierdzą, że cho-

dzi o wąską, integrystyczną, etniczną, „rasową” deinicję Polaka. Ponieważ jednak

mówimy tutaj o semantyce narodowców, to powinniśmy stosować ich deinicję, ro-

zumieć słowo „Polak”, tak jak oni je rozumieli. Pojęcie to odnoszono do etnicznego

pochodzenia, ale nie tylko; było ono tytułem honorowym, komplementem, miało

wydźwięk mityczny, szlachetny, wspaniały. Dla narodowców, w momencie, gdy Po-

lak zdradzał sprawę narodową, przestawał być Polakiem. Stawał się zdrajcą, jurgieltni-

kiem, targowiczaninem, a więc nie-Polakiem. Dlatego też Volksdeutsche i komuniści,

bez względu na to, czy urodzili się w Polsce i wychowali w polskiej kulturze, odrzu-

ciwszy ją i zdradziwszy ojczyznę przestawali być Polakami. Gdy narodowcy mówili

czy pisali o kimś „Polak” – było to wyrazem uznania nie tyle dla jego etniczności, co

postawy etycznej wyrażającej się dobrowolną służbą dla polskości i sprawy narodo-

wej. Najcelniej ujął to przywódca Narodowej Demokracji, Roman Dmowski:

Jestem Polakiem – to słowo w głębszym rozumieniu wiele znaczy.

Jestem nim nie dlatego tylko, że mówię po polsku, że inni mówiący

TradycjajagiellońskaapolskiObózNarodowywXXwieku

tym samym językiem są mi duchowo bliżsi i bardziej dla mnie zro-

zumiali, ale także dlatego, że obok sfery życia osobistego, indywidu-

alnego znam zbiorowe życie narodu, którego jestem cząstką, że obok

swoich spraw i interesów osobistych mam sprawy narodowe, interesy

Polski jako całości, interesy najwyższe, dla których należy poświęcić

to, czego dla osobistych spraw poświęcać nie wolno […].

Jestem Polakiem – więc mam obowiązki polskie: są one tym większe

i tym silniej się do nich poczuwam, im wyższy przedstawiam typ

człowieka. 2

Polak to katolik – endecy często używali tego hasła w swojej propagandzie.

Jednak analiza dokumentów wskazuje, że byli otwarci także na inne wyznania i ak-

ceptowali jako pełnych Polaków polskich protestantów (np. na Śląsku Cieszyńskim

in toto ), muzułmanów (Tatarów na Podlasiu i Wileńszczyźnie), Ormian (w Mało-

polsce Wschodniej), czy unitów (grekokatolików na Chełmszczyźnie). Narodowcy

mieli w swoich szeregach działaczy wyznania ewangelickiego, a nawet katolików

pochodzenia żydowskiego. Wykluczali jednak możliwość, że Polakami mogliby się

stać wyznawcy judaizmu. Były więc granice akceptacji „Innego”.

Hasło „Polak-katolik” wpisywało się znakomicie w inny mit – o Polsce

piastowskiej. Wynikało z niego, że Polacy-katolicy mieli mieszkać w jednolitej et-

nicznie Polsce, tak jak za Piastów. Ale przecież, pomijając brak historycznego uza-

sadnienia tego twierdzenia w odniesieniu do wczesnopiastowskiej Polski 3 , należy

dokonać rozróżnienia między propagandą a rzeczywistością, w jakiej Narodowa

Demokracja wykuwała swój program.

Po powstaniu styczniowym, w atmosferze powszechnego marazmu politycz-

nego, wielu Polaków uważało sen o wolności za mrzonkę. Tylko nieliczni marzyciele

szukali rozwiązań, na których mogliby oprzeć swój polityczny program odbudo-

wy ojczyzny. Konserwatyści doszukiwali się przyczyn upadku Polski w polskich

wadach narodowych, krytykując szlacheckie elity; romantycy winili wszystkich,

tylko nie Polaków, stale podkreślając moralną czystość sprawy Polski; pozytywiści

skoncentrowali się na działalności gospodarczej, na pracy u podstaw; socjaliści zaś

deterministycznie oczekiwali rewolucji, czyli wybuchu gniewu klasowego uświado-

mionych mas proletariatu miast i wsi. Każda z tych orientacji poszukiwała źródła

moralnej siły do przyszłej walki politycznej.

Narodowcy – tak jak inni – też szukali źródła potęgi. Kiełkujący ruch naro-

dowy rozglądał się za pozytywnymi przykładami z dziejów Polski, na których móg-

łby oprzeć swój program. Endecy szukali źródła polskości i znaleźli je w etniczności

Polaków, ich odrębności i wierze. Najwyraźniej narodowcy zrozumieli, że nadeszła

doba polityki masowej. Masy zaczęły się liczyć i było jasne, że jeśli narodowcy nie

Artykuły

zorganizują ludu i nie pomogą masom stać się Polakami, to socjaliści i inni dema-

godzy przerobią je na swoją modłę. Co więcej, państwa zaborcze, a Prusy i Rosja

w szczególności, prześcigały się w brutalnej kampanii germanizacyjnej i rusyika-

cyjnej swoich polskich poddanych. Tak czy inaczej, lud polski zostałby stracony dla

sprawy polskiej; tak rozumowali narodowcy.

Pamiętajmy też o kontekście ogólnoeuropejskim. Narodowcy doskonale

zdawali sobie sprawę, że najpotężniejsze państwa zachodniej Europy, od czasu re-

wolucji we Francji w 1789 r., zaczęły się organizować w oparciu o paradygmat et-

nicznego nacjonalizmu. W tym czasie państwo francuskie przekuwało „chłopów we

Francuzów” 4 , Wielka Brytania oparła się o „Anglików” (nawet jeśli byli Szkotami,

Irlandczykami czy Walijczykami), w Niemczech pruski model nacjonalizmu służył

pangermanom jako paradygmat uniikacyjny, a we Włoszech północ zjednoczyła

się z południem, narzucając swój styl i władzę, bez względu na poważne różnice

kulturowe i lingwistyczne. Także na terenie dawnej Rzeczpospolitej budziły się kon-

kurencyjne nacjonalizmy: ukraiński (unicki i prawosławny), białoruski (prawosław-

ny), żydowski (mojżeszowy), łotewski (ewangelicki) i litewski (katolicki). Ci, którzy

nie zostali objęci przez nacjonalizm polski, zostali zagospodarowani przez inne na-

cjonalizmy. A w nich nie było miejsca na „Innego”. Były to bowiem nacjonalizmy

integralne, będące negacją spuścizny Rzeczpospolitej Obojga Narodów. W tym ro-

zumieniu hasło „Polak-katolik” było też odpowiedzią na integryzm nacjonalizmów

mniejszości narodowych Polski i było zgodne z europejskim duchem czasu.

Co najważniejsze, slogan ten jednoczył Polaków ze wszystkich zaborów.

Odwołując się do tradycji I Rzeczypospolitej, był reakcją na nacjonalizmy zaborców

i mniejszości narodowych. Ponadto hasło to było krzykiem bezbronnych: pozbawio-

nych państwa, podbitych, zniewolonych, prześladowanych, upokarzanych, konisko-

wanych, rugowanych, rusyikowanych, germanizowanych, wieszanych na stokach

Cytadeli i wywożonych na Sybir. Polaków prześladowali obcy: głównie prawosławni

Rosjanie i protestanccy Niemcy. Potem był GUŁag i Konzentrationslager , Katyń, Palmi-

ry, Piaśnica, Ponary i wołyńskie rzezie, Oświęcim i Kołyma, Mokotów i Wronki, a ka-

tami byli pogańscy narodowi socjaliści niemieccy, ukraińscy nacjonaliści oraz sowiec-

cy komuniści i ich tubylczy zwolennicy: Volksdeutsche i komuniści miejscowi oraz inni

kolaboranci. W tym kontekście jasne jest, że przez niemal wiek „Polak-katolik” było

hasłem oiar, które miały dość bycia bezbronnymi. Chciały się bronić, znaleźć źródło

siły, którym stali się zwykli ludzie, często początkowo nieświadomi swojej polskości. 5

Elitailud

Już pod koniec XIX w. zauważono, że w epoce masowej polityki potęga

leży w jądrze polskości, w ludzie polskim, który pod wodzą endeków miał stać się

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: