Zeszyty_Majdanka_Tom_XXIV_Odszyfrowane_radiotelegramy.pdf

ZESZYTY MAJDANKA

2008, t. XXIV

TOMASZ KRANZ, ROBERT KUWAŁEK, BEATA SIWEK-CIUPAK

Odszyfrowane radiotelegramy ze stanami dziennymi

obozu koncentracyjnego na Majdanku

(styczeń 1942 – styczeń 1943 r.)

Podczas II wojny światowej brytyjski wywiad wojskowy prowadził regularny de-

kryptaż niemieckich szyfrogramów przekazywanych drogą radiową. Możliwość

odczytywania zaszyfrowanych depesz radiowych kryptolodzy z ośrodka w Bletch-

ley Park zawdzięczali w znacznej mierze polskim matematykom, którzy złamali

kody niemieckiej maszyny szyfrującej Enigmy, oraz wywiadowi polskiemu, który

w 1939 r. przekazał aliantom jej duplikat. Brytyjczycy przechwycili i odszyfrowali

wiele tajnych wiadomości przesyłanych przez formacje wojskowe i policyjne

III Rzeszy. W ten sposób poznali także treść radiotelegramów instytucji nadzo-

rowanych bezpośrednio przez Heinricha Himmlera, w tym m.in. niemieckich

władz policyjnych w Generalnym Gubernatorstwie1.

Mimo że przechwycone przez brytyjski ośrodek kryptologiczny komunikaty

zawierają bardzo cenne informacje nie tylko na temat przebiegu działań wojen-

nych, ale również działalności różnego szczebla placówek SS i policji, zaczęto je

odtajniać dopiero w 1997 r. Obecnie są one przechowywane w National Archives

w Kew (dawnym Public Record O ce)2.

Wśród rozszyfrowanych radiotelegramów znajduje się także tajna korespon-

dencja administracji obozów koncentracyjnych z ich centralą – Inspektoratem

Obozów Koncentracyjnych w Oranienburgu ( Inspektion der Konzentrationslager

– IKL). Najważniejszą jej część stanowi ponad 2 000 meldunków z dziennymi

stanami liczbowymi siedmiu obozów: Dachau, Mauthausen, Buchenwaldu, Flos-

senbürga, Auschwitz, Niederhagen i Majdanka oraz fragmentaryczne zapiski

1 S. Tyas, Brytyjska Intelligence Service: odszyfrowane wiadomości radiowe z Generalnego

Gubernatorstwa , [w:] Akcja Reinhardt. Zagłada Żydów w Generalnym Gubernatorstwie , pod red.

D. Libionki, Warszawa 2004, s. 261–266.

2 National Archives, Kew, HW 16.

201

Tomasz Kranz, Robert Kuwałek, Beata Siwek-Ciupak

dotyczące Stutthofu. Odkodowane meldunki zostały sporządzone na maszynie

do pisania (z wyjątkiem Stutthofu) i zestawione chronologicznie, oddzielnie

dla każdego obozu. Obejmują one okres od początku stycznia 1942 r. do końca

stycznia 1943 r. Nie wszystkie zapisy są kompletne, a najwięcej luk jest, nie-

stety, w stanach obozu koncentracyjnego w Lublinie. Nie wiadomo, czym były

spowodowane te opuszczenia, ale najprawdopodobniej nadane w tych dniach

radiotelegramy nie zostały przechwycone. Nie udało się też wyjaśnić, dlaczego

w omawianych aktach brakuje meldunków pozostałych, działających w tym

czasie obozów koncentracyjnych: Arbeitsdorfu, Sachsenhausen, Ravensbrück,

Neuengamme, Groß-Rosen i Natzweiler3.

Uzyskane z nasłuchu radiowego statystyki obozu koncentracyjnego w Lublinie

spisano na 17 arkuszach w formacie A 4, z tego 13 dotyczy obozu męskiego, a 4 obo-

zu kobiecego. Każdy arkusz zawiera stany z jednego miesiąca. Liczby pogrupowane

są w rubrykach, które nie mają nagłówków ani innych oznaczeń, ale porównanie

tych zestawień ze źródłami historycznymi innej proweniencji pozwala ustalić, czego

one dotyczą. Interpretację danych utrudniają niekiedy brakujące cyfry i pomyłki

spowodowane albo błędami nasłuchu, albo literówkami w maszynopisie. Najwięcej

meldunków brakuje w styczniu, kwietniu, maju i czerwcu. Niemal kompletne są

natomiast zapisy z ostatniego kwartału 1942 r. i stycznia 1943 r.

Od stycznia do połowy czerwca 1942 r. administracja Majdanka przekazy-

wała drogą radiową następujące dane: 1) Stan obozu rano; 2) Przybyło ( Zugang );

3) Ubyło ( Abgang ); 4) Stan obozu wieczorem; 5) Liczba więźniów żydowskich;

6) Liczba więźniów polskich; 7) Kategoria nieznana; 8) Liczba jeńców sowieckich.

W połowie czerwca nastąpiła zmiana nadawania. Meldunki zawierały odtąd

następujące pozycje: 1) Stan obozu; 2) Przybyło; 3) Ubyło; 4) Liczba więźniów

niemieckich z Rzeczy ( reichsdeutsche Hä linge ); 5) Liczba więźniów żydowskich;

6) Liczba więźniów polskich; 7) Liczba jeńców sowieckich. W październiku

1942 r. powstał na Majdanku obóz koncentracyjny dla kobiet. Odnoszące się do

niego dane pogrupowane były początkowo w pięciu szpaltach: 1) Stan obozu;

2) Przybyło; 3) Ubyło; 4) Liczba więźniarek żydowskich; 5) Liczba więźniarek

polskich. W dniu 14 grudnia, po przybyciu z Buchenwaldu 13 niemieckich kapo,

doszła rubryka ze stanem więźniarek z Rzeszy ( reichsdeutsche Frauen ). Zamiesz-

czone w meldunkach obozu męskiego i kobiecego dane dotyczyły stanów i zmian

z poprzedniego dnia.

3 Zob. J.-E. Schulte, London war informiert. KZ-Expansion und Judenverfolgung. Entschlüsselte

KZ-Stärkemeldungen vom Januar 1942 bis zum Januar 1943 in den britischen National Archives in

Kew , [w:] Hitlers Kommissare. Sondergewalten in der nationalsozialistischen Diktatur . Hrsg. von

R. Hachtmann und W. Süß, Göttingen 2006, s. 210–215.

202

Odszyfrowane radiotelegramy ze stanami dziennymi Majdanka…

Do momentu zmiany sposobu przekazywania stanów dziennych w czerw-

cu 1942 r. więźniowie z Rzeszy nie byli oddzielnie wymieniani. Uwzględniano

ich zaś w stanach ogólnych. Zaznaczyć należy, że rubryka ta obejmowała nie

tylko Niemców, ale również osoby innej narodowości. W pierwszych miesią-

cach funkcjonowania Majdanka do stanu liczebnego tej grupy włączano m.in.

polskich i czeskich lekarzy-więźniów, a w późniejszym okresie także więźniów

politycznych i aspołecznych pochodzących z krajów zachodnioeuropejskich. Do

połowy czerwca 1942 r. w meldunkach dziennych podawano liczbę jeńców sowie-

ckich, ale nie doliczano jej do stanu obozu. Do końca stycznia 1943 r. w grupie

tej uwzględniani byli też sowieccy więźniowie cywilni, których miesiąc później

zaczęto wykazywać oddzielnie4.

W lutym 1943 r. obozy koncentracyjne zaprzestały przesyłania raportów

drogą radiową i krótko potem rozwiązano centralę radiotelegra czną w obozie

na Majdanku5. Odtąd stany obozu oraz inne komunikaty przekazywane były

dalekopisem. Sprawę tę regulowało zarządzenie IKL ze stycznia 1943 r., w którym

czytamy: „Pierwszego każdego miesiąca należy tutaj zgłaszać dalekopisem, po raz

pierwszy 1.2.1943 r., liczbę więźniów osadzonych, liczbę więźniów zwolnionych

i liczbę więźniów zmarłych (z podziałem na kategorie), wykazując stan na koniec

poprzedniego miesiąca”6.

Wraz z rozwojem funkcjonalnym Majdanka i osadzaniem w nim więźniów

rozmaitych kategorii i różnych narodowości zmianie ulegała także struktura

meldunków. Z ocalałych fragmentarycznie stanów dziennych obozu męskiego

wynika, że w lutym 1943 r. doszła, jak już wspomniano, rubryka z sowieckimi

robotnikami cywilnymi ( SU Ziv.-Arbeiter ), zaś spośród Polaków wydzielono

kategorię B-verd . (przypuszczalnie od der Bandentätigkeit verdächtig ), do której

zaliczano osoby aresztowane w odwet za wspieranie oddziałów partyzanckich.

4 Na koniec stycznia 1943 r. wykazano 129 jeńców, a 15 lutego w raporcie obozowym odnotowano

60 jeńców (SU Kr.) oraz 59 więźniów cywilnych (SU Ziv.). Zob. Archiwum Państwowego Muzeum na

Majdanku (dalej APMM), Archiwum administracji obozu koncentracyjnego w Lublinie 1941–1944

(dalej KL Lublin), sygn. I c 2, vol. 2, Stany liczbowe więźniów obozu męskiego 1943.

5 Stację radiową ( Funkhaus ) urządzono w budynku murowanym, który znajdował się na terenie

ogrodów warzywnych, w północno-zachodniej części obozu. Jej kierownikiem był SS-Oberscharfüh-

rer Ludwig Pfe erlein, któremu podlegało początkowo czterech, a później pięciu funkcjonariuszy.

Centrala radiotelegra czna Majdanka nie tylko utrzymywała ruch radiowy z IKL, ale pośredniczyła

również w przekazywaniu rozkazów z Berlina do oddziałów SS na Wschodzie. Meldunki ze stanami

nadawała codziennie, z wyjątkiem niedziel, o godz. 8 rano, jako ostatnia ze wszystkich obozów.

Zob. Bundesarchiv Außenstelle Ludwigsburg (dalej BAL), Barch, B 162/407-AR-Z 297/60, Zeznanie

Ludwiga Pfe erleina, t. 26, k. 5342–5347.

6 Cyt. za: T. Kranz, Zur Erfassung der Hä lingssterblichkeit im Konzentrationslager Lublin ,

Lublin 2007, s. 29–30.

203

Tomasz Kranz, Robert Kuwałek, Beata Siwek-Ciupak

Od kwietnia w meldunkach obozu męskiego wykazywano również Ukraińców,

natomiast w stanach obozu dla kobiet więźniarki sowieckie. 21 maja 1943 r.

zaczął funkcjonować lazaret dla sowieckich jeńców-inwalidów, których również

uwzględniano w meldunkach, a przez kilka miesięcy (do końca listopada 1943 r.)

doliczano nawet do ogólnego stanu obozu. W grudniu 1943 r. w meldunkach

obozu męskiego pojawiła się jeszcze kategoria „uwięzieni zapobiegawczo” ( Si-

cherungsverwahrte – PSV lub SV), obejmująca więźniów kryminalnych, których

po odbyciu kary więzienia osadzano w obozach koncentracyjnych. Wysyłane

dalekopisem meldunki pozwalały śledzić na bieżąco zapełnienie i uktuację

w obozie, podawano w nich bowiem łączny stan więźniów w dniu poprzednim,

liczbę przybyłych i ubyłych tego dnia oraz liczebność obozu w dniu sporządzania

meldunku7.

Więcej szczegółowych informacji zawierały natomiast raporty obozowe

( Schutzha lagerrapporte ) i sprawozdania okresowe wysyłane do władz cen-

tralnych: Głównego Urzędu Gospodarczo-Administracyjnego ( Wirtscha s-

-Verwaltungshauptamt – WVHA) i Głównego Urzędu Bezpieczeństwa Rzeszy

( Reichssicherheitshauptamt – RSHA). Stan Reichsdeutschów (RD) podawano

z rozbiciem na następujące kategorie: polityczni, recydywiści polityczni, dezerterzy

z Wehrmachtu (SAW), kryminalni (BV) i aspołeczni (ASO, AZR). Oddzielnie

ewidencjonowano też Polaków ujętych w charakterze zakładników, Czechów, ba-

daczy Pisma Świętego ( Bibelforscher ), uczestników ruchu oporu z Francji i krajów

Beneluksu aresztowanych na podstawie rozkazu Adolfa Hitlera z 10 lipca 1941 r.

w ramach akcji zwanej „Noc i mgła” („Nacht und Nebel” – NN), homoseksua-

listów i wreszcie osoby, które w czasie hiszpańskiej wojny domowej walczyły po

stronie sił republikańskich ( Rotspanier )8.

Więźniów poszczególnych kategorii dzielono jeszcze na grupy narodowościo-

we. Procedurę tę opisał Jerzy Kwiatkowski, który przez kilka miesięcy pracował

w głównej kancelarii obozu: „Do stanu liczbowego z poprzedniego dnia dodaje

się nowo przybyłych, a potem odejmuje ubytek, przy czym zmarli, zwolnieni

7 APMM, Zbiór foto- i kserokopii dokumentów (dalej Fotokopie), sygn. XIX-595, Meldunki

o dziennych stanach liczbowych w obozie na Majdanku za okres od 1 kwietnia do 16 czerwca 1943 r.;

ibidem, sygn. I a 2, Dzienne meldunki o stanach liczbowych więźniów przesłane przez komendan-

turę KL i FKL do WVHA Amtsgruppe D, 1–31.12.1943. Zob. także Z. Leszczyńska, Stany liczbowe

więźniów obozu koncentracyjnego na Majdanku , „Zeszyty Majdanka”, t. VII (1973), s. 5–34.

8 J. Marszałek, Majdanek – obóz koncentracyjny w Lublinie . Wyd. II, Warszawa 1987, s. 70–71;

T. Kranz, Ewidencja zgonów i śmiertelność więźniów KL Lublin , „Zeszyty Majdanka”, t. XXIII (2005),

s. 10–11. Na temat kategorii więźniarskich występujących w niemieckich obozach koncentracyjnych

zob. A. Eberle, Hä lingskategorien und Kennzeichnungen , [w:] Der Ort des Terrors. Geschichte der

nationalsozialistischen Konzentrationslager . Hrsg. von W. Benz und B. Distel, Bd. 1, München 2005,

s. 91–109.

204

Odszyfrowane radiotelegramy ze stanami dziennymi Majdanka…

i rozstrzelani ( exekutiert ) wymieniani są imiennie. Przy odchodzących trans-

portach dołącza się listę transportową jako alegat, a odejmuje zbiorowo, np.: 307

Sch ( Schutzhä linge ) – w tym 15 RD ( Reichsdeutsch ), 254 P ( Polaków ), 20 Fr

( Francuzów ), 17 It ( Włochów ); dalej 18 BV ( Berufsverbrecher ) – w tym 15 RD i 3

Ts c h ( Czechów ); 104 J ( Żydów ) – w tym 4 RD i 100 P, itd. Ogólny stan więźniów

wykazywany w Stärkemeldung musi się zgadzać z liczbą więźniów stwierdzoną

przy apelu na poszczególnych polach.”9

Ścisłość statystyk obozowych ilustruje także jeden z raportów obozu w Bu-

chenwaldzie. Zawiera on następujące pozycje: 1. Stan w dniu; 2. Przybyło – w tym

a) nowo osadzeni, b) przeniesieni z innych obozów, c) schwytani; 3. Ubyło – w tym

a) zwolnienia, b) zgony naturalne, nienaturalne, egzekucje, c) przeniesienia do

innych obozów, d) zbiegli; 4. Stan w dniu. Wszystkie zmiany odnotowywano

w obrębie poszczególnych grup narodowościowych (ogółem wymienionych jest

26 narodowości i tzw. bezpaństwowcy) oraz w 13 kategoriach więźniarskich, do

których zaliczano również Żydów i Cyganów10.

Odszyfrowane meldunki radiowe ze stanami liczbowymi Majdanka mają

istotne znaczenie dla badań nad jego dziejami. Przypomnieć należy, że z kancelarii

tego obozu nie przetrwały niemal żadne dokumenty ze statystykami dziennymi

z 1942 r.11 Wartość poznawczą omawianego źródła zwiększa dodatkowo fakt, że

umożliwia ono – mimo dużych luk – prześledzenie ewolucji zaludnienia obo-

zu, określenie w wielu przypadkach wielkości kierowanych tutaj transportów

oraz liczby zgonów wśród więźniów objętych ewidencją. Jego przydatność do

pogłębienia wiedzy o tych zagadnieniach potwierdziła analiza przeprowadzona

przez autorów niniejszego opracowania. Podane w meldunkach liczby zostały

zwery kowane w oparciu o dostępną bazę źródłową i ustalenia historiogra i.

Szczegółowe wyniki badań zamieszczono w przypisach tekstowych, którymi

opatrzono edytowany dokument.

Ogólnie rzecz biorąc, analiza wykazała, że liczby zawarte w radiotelegramach

są zgodne z dostępnymi źródłami i rezultatami najnowszych badań. Największą

9 J. Kwiatkowski, 485 dni na Majdanku , Lublin 1966, s. 209.

10 APMM, Obce registratury, sygn. VI-28, Schutzha lager-Rapport des KL Buchenwald.

Stand am 30. XII 1944. Raport sporządzono na standardowym formularzu, który przypuszczalnie

stosowany był także w innych obozach. Do Buchenwaldu zachowało się stosunkowo dużo doku-

mentów zawierających informacje o liczebności więźniów. Zob. H. Stein, Funktionswandel des

Konzentrationslagers Buchenwald im Spiegel der Lagerstatistiken , [w:] Die nationalsozialistischen

Konzentrationslager. Entwicklung und Struktur . Hrsg. von U. Herbert, K. Orth und Ch. Dieckmann,

Göttingen 1998, Bd. I, s. 167–192.

11 Nieco informacji o liczebności więźniów w 1942 roku zawierają fragmentaryczne dane biura

przydziału pracy. Zob APMM, KL Lublin, sygn. I c 6, vol. 1, 2, 3. Raporty dzienne o zatrudnieniu

więźniów.

205

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: