Abu Roasch (Rawasch, Roash)
Historia i charakterystyka stanowiska
Jest to najdalej na północ wysunięta część nekropoli memfickiej, leży 8 km na północ od Gizy, na obrzeżach Kairu, w okolicy obecnej wioski Abu Roasz, od której stanowisko wzięło nazwę. Stanowisko leży na wschodnim krańcu wzniesienia, jest dobrze widoczne. Nekropola królewska znajduje się w najwyższym punkcie okolicy. Jest to przede wszystkim kompleks grobowy Dżedefre (Radżedefa) – następcy Chufu (Cheopsa); IV dynastia. Bliżej Doliny usytuowane są nekropole prywatne (archaiczne i SP); na północ od kompleksu rozsiane są różne obiekty, niezbyt dobrze rozpoznane. Pierwsze wykopaliska prowadził tu Petrie (1880-82), później działali tu Chassinat i Montet. Od 1995 roku działa tu misja francusko-szwajcarska z polecenia Uniwersytetu w Genewie (www.unige.ch). Piramida Dżedefre (Sechedi-Dżedefre) nie jest najstarszym obiektem na tym terenie, ale jest najlepiej udokumentowana. Weiss i Haring odnotowali obecność budowli, na zachód od kompleksu królewskiego znajduje się mastaba nie badana wykopaliskowo. Rampa (droga procesyjna) biegła na północny wschód. Tereny te badał Lepsius – odnotował ceglaną konstrukcję, którą oznaczył jako piramidę nr I, namierzył także (lecz błędnie) piramidę satelitarną Dżedefre oraz fragment muru obwodowego. Ekspedycja Lepsiusa wykonała plany i rysunki piramidy. Dolna świątynia nie została do tej pory namierzona (prawdopodobnie znajduje się pod obecną zabudową wioski Abu Roasz). Rampa biegnie na północny wschód ze względu na ukształtowanie powierzchni – ma prawie 2 km długości, brak pozostałości nadbudowy na rampie (w latach 30. jeszcze były widoczne). Według najnowszych badań stwierdzono, iż kompleks został ukończony i funkcjonował. W czasach rzymskich służył jako źródło budulca oraz był wykorzystywany jako rodzaj fortu. Ma dość niekonwencjonalny plan: świątynia grobowa o nietypowym planie (od wschodu), obok niej szyb na barkę – otoczone były wewnętrznym nieregularnym murem; zewnętrzny mur to regularny prostokąt.
Piramida grobowa Dżedefre
Piramida główna była zbliżona wielkością do późniejszej piramidy Menkaure (Mykerinosa), miała 68 m wysokości i podstawę o boku około 106 m. Przy budowie jako fragment rdzenia wykorzystano naturalne skalne wzniesienie. W kilku miejscach wzdłuż obwodu zachowały się oryginalne bloki licówki z czerwonego granitu. Warstwy płaszcza kładziono nachylając je ku środkowi dla większej stabilności budowli (technologia budowy piramid z III dynastii), natomiast wewnętrzne pomieszczenia konstruowano na dnie głębokich pitów (szybów, wykopów), następnie zaś wypełniano pozostałe miejsce rumoszem skalnym (technologia budowy pomieszczeń wewnętrznych z IV dynastii). Pochyły pasaż biegł od północy do wnętrza piramidy i łączył się z poprzecznym szybem na osi budowli – wewnątrz skonstruowano pomieszczenia. Pasaż miał 50 m długości, na jego ścianach odkryto graffiti z imionami Dżedefre – budował piramidę już od początku swojego panowania. Pasaż prowadzi do centralnego szybu o planie prostokąta – 21x9 m / 20 m głębokości. W zachodniej części tego, co kiedyś musiało być komorą grobową jest widoczne wyraźne zagłębienie w posadzce, w którym był umieszczony sarkofag. Przypuszcza się, iż w komorze grobowej istniał trójwarstwowy namiotowy strop, jednak nie ma już po nim śladu. Brak również jakichkolwiek fragmentów sarkofagu. We wschodniej części poprzecznego pitu musiało zapewne istnieć coś w rodzaju przedsionka lub pomieszczenia magazynowego.
Zespół budowli kultowych
Od wschodu do piramidy właściwej przylega zespół budowli kultowych. W planie dość chaotyczny, pospiesznie budowany (zewnętrzne mury kamienne, ceglane ściany działowe). Chassinat pierwszy zidentyfikował pozostałości świątyni grobowej oraz jamę na barkę. Głównym elementem świątyni był rozległy dziedziniec (A), będący odpowiednikiem kaplicy z niszami, znaleziono wapienne bloki posadzki. Ważne są także pomieszczenia związane z produkcją i przetwarzaniem produktów związanych z kultem (B), gdzie mieściły się min. rzeźnie zwierząt ofiarnych. Kapłani zakwaterowani byli w niewielkich pomieszczeniach mieszkalnych dla personelu (C), mieszczących jedynie minimalne wyposażenie. Pomieszczenia przyległe od wschodu do dziedzińca (D) pełniły funkcje kaplic pomocniczych (prawdopodobnie rodzinnych) – posiadały strop wsparty na trzech kolumnach (zachowały się wapienne bazy, kolumny prawdopodobnie były drewniane). Jama na barkę na południu (E) to jeden z najwyraźniej widocznych elementów kompleksu (znaleziono tam fragmenty posągów Dżedefre: głowę z czerwonego kwarcytu, Dżedefre z żoną, posąg skryby – syna Dżedefre, kobiecego sfinksa – wszystkie obecnie w Luwrze). Główne pomieszczenie kultowe (F) znajduje się bezpośrednio na południe od dziedzińca – trudno bliżej zrekonstruować statuarię, prawdopodobnie tam lub na dziedzińcu była umieszczona stela ślepych wrót.
Piramida satelitarna
Zlokalizowano piramidę satelitarną przy południowo-wschodnim narożniku kompleksu (typowe umieszczenie), nie tam gdzie Lepsius oznaczył piramidę nr III (być może był to grobowiec królowej). Piramida satelitarna miała bok o długości 10,5 m, a wewnętrzne pomieszczenia były dostępne przez szyb zlokalizowany przy północnym boku. Obrabowana już w starożytności była użyta jako miejsce pochówku. Była smuklejsza niż piramida królewska. W szybie wejściowym znaleziono fragmenty rozbitego kwarcytowego sarkofagu, alabastrową misę z imieniem horusowym Dżedefre oraz zamkniętą kanopę, stylistycznie podobne do znalezisk z grobowca Hetepheres; została użyta jako miejsce pochówku żony Dżedefre, a córki Chufu – Meresanch II lub Chentetki.
Piramida ceglana Lepsius I
Był to skalny rdzeń obudowany cegłami mułowymi, okoliczna ludność rozbierała ją, by pozyskać dobrej jakości cegły dla celów budowlanych. Obecnie leży w granicach wioski. Była badana w połowie lat 80., obecnie z ceglanej obudowy nie zostało nic, a zagłębienia we wzniesieniu są wykorzystywane jako śmietnik. Według Swelima są to pozostałości niedokończonej piramidy schodkowej z czasów III dynastii z prowadzącym od północy do wnętrza szybem. Całe wzgórze jest poszatkowane niewielkimi komorami grobowymi (NP, Okres Późny, okres rzymski). Miało być to założenie podobne do piramidy schodkowej. Już na początku XX wieku nie było śladu ceglanych struktur, znaleziono tylko późne grobowce.
Nekropole prywatne
Znajdują się pomiędzy kompleksem królewskim a obszarem uprawy – najstarsza jest nekropola N (najbliższa Dolinie), znajduje się na wzniesieniu (rodzaj półwyspu). Była badana na początku XX wieku przez Monteta. Wykorzystywana w okresie archaicznym przez elitę – grobowce podobne do tych z Sakkary: rezalitowane ściany, drogie wyposażenie, importy kananejskie; pomiędzy nimi powstawały grobowce ze SP. Wewnętrzne pomieszczenia były kute w skale, a częściowo konstruowane w nadbudowie. Niektóre mastaby posiadały grobowce towarzyszące (subsidiary graves). Na podstawie znalezisk pieczęci nekropolę datuje się na czasy Dena. Obiekty wyposażenia były bardzo wysokiej jakości: pionki do gry, naczynia ceramiczne i kamienne, narzędzia miedziane. Grobowce SP – grobowiec Sabusu (szefa kapłanów kultu Dżedefre), mastaba nr XV, częściowo kamienna z kamiennymi ślepymi wrotami. Nekropola archaiczna obejmuje także południową część wypiętrzenia, nie jest całkowicie przebadana – są to skromne grobowce z czasów Dena.
Nekropole południowe – na południe od nekropoli N; skromne pochówki archaiczne, często tylko jamy bez nadbudów, nienaruszone minimalne wyposażenie. W kilku przypadkach zachowały się minimalne nadbudowy ceglane (być może była to nekropola rzemieślników). Część grobowców pochodzi z późniejszego okresu (ŚP), inne poprzez układ ciał datowane są na NP, część jest być może późniejsza (datowane przez ceramikę i skarabeusze z falistym wzorem na bazie). Nekropola 400 jest datowana na czasy Aha (rzemieślnicy) – nieco bogatsze wyposażenie, czasem dwa pomieszczenia, naczynia ceramiczne i kamienne. Mastaba 700 – kapłan Maatre z czasów V dynastii.
Nekropola F – najistotniejsza (SP), użytkowana także później, niestety zdewastowana (przez chrześcijan), grobowce z V i VI dynastii, teren intensywnie użytkowany, grobowce wielokrotnie rozbudowywane, w całości zbadana tylko północna część. Część obszaru mogła być nekropolą dostojników Dżedefre (część południowa). Mastaba F37 – kamienno-ceglana, anonimowa, ceglana kaplica częściowo wbudowana w kamienny masyw (według kształtu kaplicy datowana na IV dynastię). Mastaba F19 z części północnej – w obrębie pozostałości zachowały się fragmenty wysokiej klasy reliefów, anonimowa. Mastaba F15 – Nikau-Dżedefre (nosił tytuł Syna Królewskiego), skromna konstrukcja o nietypowym planie. Nekropola F związana jest z kompleksem Dżedefre – północna część dla synów, południowa dla dostojników; jest to bliższe piramidzie wzniesienie – jest to cmentarz rodzinny, jednakże nietypowo daleko oddalony od kompleksu królewskiego.
Nekropola późna – na północ od nekropoli F, słabo zbadana, użytkowana od NP, liczne struktury o różnej formie, nie dają się dobrze datować. We wschodniej części tego terenu znajdują się co najmniej dwa grobowce z NP, wykute w skalnym zboczu (według Chassinata), znaleziono tam fragmenty staropaństwowych ślepych wrót i ceramiki – być może była tam wcześniej nekropola ze SP. Podobne grobowce widnieją po drugiej stronie wzniesienia.
Struktury północne
Po północnej stronie Gebel al-Madawarah wykuto galerie skalne podobne do tych z Sakkary – być może były one związane bardziej z Letopolis, niż z nekropolą memficką – znaleziono tam kamienny blok z imieniem Nektanebo II. Galerie te były bardzo rozbudowane. Nie wiadomo do czego służyły.
Bezpośrednio na północ od piramidy, w Wadi Qaren zlokalizowano nekropolę z Okresu Późnego (być może okres saicki, ptolemejski lub rzymski). Niestety brak jest dokładnych badań i publikacji na ten temat. Podobnie po drugiej stronie wadi odkryto niezidentyfikowane grobowce, tak samo sytuacja wygląda w starożytnym kamieniołomie.
Na granicy pól uprawnych widnieją ruiny koptyjskiego klasztoru.
Pobliski fort – zlokalizowano tylko południowo-wschodnią część ceglanego muru obwodowego (4,5 m grubości / 2 m wysokości) oraz ceglany masyw wewnątrz obudowany wokół skalnego występu (do wysokości 4 m). Uważa się, że są to pozostałości fortu (być może ŚP). Swelim uważa to za pozostałość kompleksu grobowego z czasów III dynastii. Brak podstaw do datowania, gdyż nie prowadzono tu żadnych grubszych prac.
archeologia_srodziemnomorska