ZMIANY ZNACZENIOWE WYRAZÓW (ROZSZERZENIE, ZAWĘŻENIE, PRZESUNIĘCIEM AŻ W)

Charakter przeobrażeń semantycznych:

A. całkowity - pierwotne znaczenie zanika, a utrwala się znaczenie wtórne B. częściowy - stabilizacja znaczenia wtórnego nie osłabia żywotności znaczenia pierwotnego (znaczenia współistnieją w ramach jednego wyrazu, który staje się jednostką polisemiczną)

Homonimia (z danym brzmieniem wiążą się treści genetycznie sobie obce):

a) heterogeniczna/etymologiczna (trzeba znać etymologię, aby wiedzieć, że nie ma żadnego związku między analizowanymi wyrazami, a jest to jedynie przypadek, że brzmią tak samo)

np. wędzić 'konserwować dymem’ i 'łowić ryby' (od drugiego znaczenia dziś mamy: zwędzić 'ukraść’)

b) słowotwórcza

np. cielny 'od krowy cielnej’ i 'od ciała’,

opakować od 'zawinąć w osłonę’’ i „przeinaczać, przekręcać’ (dziś mówi się: na opak),

rzeczny 'związany z rzeką’ i 'związany z rzeczą’,

rzeczka 'mała rzeka’, 'mała rzecz’

odmówić 'nie wyrazić zgody, 'udzielić odpowiedzi’

obradować 'odbywać obrady’, 'ucieszyć’

przezroczysty 'od przejrzeć, przezierać’ i 'następujący w co drugim roku’

Niezależna derywacia - wielokrotne powołanie do życia tej samej struktury słowotwórczej,

w odmiennych środowiskach i w różnych okresach rozwoju języka, np. chłodnik 'zupa

z botwinki na zimno’, 'chłodna alejka, altana’,

badylarz w myślistwie: 'łoś - byk’, ogólnie 'podmiejski ogrodnik’

białka - staropolskie i średniopolskie 'kobieta’ lub 'biała bułka’ i współczesne 'biała

wiewiórka’

l

homonimia, czy polisemia?

Polisemia, gdyż niezależnie od istotnych różnic odnośności realnej wyrazu, dadzą się one podporządkować jednemu znaczeniu ogólnemu, które wyznacza jego struktura, np. chłodnik 'zupa z botwinki na zimno', 'chłodna alejka, altana',

Homonimia, gdyż kolejne zastosowania wyrazu są całkowicie odmienne pod wzgl. semantycznym,

np. kamienica 'budynek mieszkalny’, 'kamieniołom', ciemniak 'człowiek niewykształcony, niekulturalny', 'osoba ociemniała, ślepiec'

Charakterystycznym przykładem niezależnej derywacji są formacje z sufiksem -nik, występujące we współczesnej polszczyźnie, z których duża część był już raz wyzyskana w niezależnej od obecnego znaczenia funkcji semantycznej. Np. odpowiednik dziś jest w zw. z formą 'odpowiadać, zgadzać się z czymś' kiedyś oznaczał

'buntownik, wróg, przeciwnik, odpowiadający w sposób wrogi

pośrednik kiedyś oznaczał 'punkt położony w środku' lub 'człowieka chwiejnego, o niezdecydowanym stanowisku', dziś: 'osoba ułatwiająca kontakty dwóch kontrahentów' pamiętnik kiedyś oznaczał 'człowieka pamiętającego, naocznego świadka, kronikarza', dziś to 'indywidualne zapiski przeżyć'.

Produktami niezależnej derywacji są też często formacje z sufiksami -/ca, -/ca, -ec: Np. męczennica 'kobieta męczona' 'miejsce kaźni', różaniec 'przyrząd do modlitwy', 'ogród różany'

Zmiany treści

Zawężenie znaczenia (specjalizacja):

Ograniczenie treści leksemu - pierwotna (genetyczna) treść szersza ulega zawężeniu w historii stosowania leksemu.

chromota - kiedyś: 'kalectwo w ogóle'; później: 'ciężkie kalectwo nogi, kulenie' pochwa i poszwa - najpierw wyrazy synonimiczne oznaczające 'to, co pokrywa, pokrycie'; później zróżnicowały się, stabilizując w znaczeniach: 'futerał na broń' i 'pokrowiec płócienny na pościel'

podeszwa - kiedyś oznaczała: 'spód stopy’, 'spód obuwia’, fundament, podstawa budynku’;

dziś ostatnie znaczenie zostało wyeliminowane

szarak - kiedyś: 'zając’,, ale i 'każdy samiec koloru szarego’; dziś ostatnie znaczenie zostało

wyeliminowane

złodziej - osoba 'co złość działa (również kradnie, ale nie tylko)’; dziś tylko: 'osoba

zabierająca cudzą rzecz’

rękojeść - kiedyś: 'część przedmiotu (wszelkiego) specjalnie wykonana po to, by służyła do

jego trzymania, uchwyt’; dziś: 'nazwa uchwytu broni, np. szabli, szpady’

rycina - do XVI w. była używana jako 'nazwa rzeźby w ogóle’; dziś: 'dzieło sztuki

reprodukowane z rzeźbionej płyty’

gromada - kiedyś: 'wielka ilość, mnóstwo czegoś, kupa, stos’; dziś: 'przygodne skupisko ludzi’

gwara- kiedyś: 'zdolność, umiejętność mówienia, mowa’; dziś: 'mowa ludu’

nagroda - kiedyś: 'zapłata, wynagrodzenie w ogóle’; dziś: 'premia, wyróżnienie pieniężne’

bydło - kiedyś: 'majątek, podstawa bytu’; dziś: 'zwierzęta domowe - krowy, cielęta, woły’

jarzyna - kiedyś: 'zasiew wiosenny, zboże jare’; dziś: 'roślina ogrodowa, warzywo’

nierząd- kiedyś: 'brak rządu, niedowład w zarządzaniu czymś’; dziś: 'prostytucja’

Rozszerzenie znaczenia /generalizacial:

Jedna z cech semantycznych składających się na znaczenie wyrazu podlega zatarciu i automatycznie zwiększa się liczba przedmiotów, które można nazwać tym samym wyrazem.

piwnica - kiedyś: 'pomieszczenie do przechowywania piwa’; następnie 'pomieszczenie do

przechowywania różnej żywności’

strawa - kiedyś: 'uczta pogrzebowa’; dziś 'posiłek’

niewiasta - kiedyś: 'synowa’; później: 'kobieta’

pieniądz - kiedyś: 'drobna moneta miedziana’; dziś: 'środek płatniczy w ogóle’

rok - kiedyś: 'termin sądowy, czas pomiędzy jednym posiedzeniem, a drugim’; dziś: 'okres

dwunastu miesięcy’

rodzaj - kiedyś również: 'ród, pokolenie, płeć’; dziś tylko: 'typ, gatunek’

słuszny- kiedyś: 'zasługujący na słuchanie’; dziś: 'zasługujący na aprobatę’

Paragon - kiedyś: 'nazwa niemieckiej rodziny, produkującej bloczki do automatów

kasowych’; dziś: 'pokwitowanie zakupu’

Przesuniecie (przeniesienie) znaczenia (metaforyzacia, metonimizacja);

Jest swego rodzaju odpowiedzią zasobu leksykalnego na komunikacyjne potrzeby użytkowników języka, przejawiające się m.in. w zapotrzebowaniu na nowe określenia. Jest to jeden z najczęściej reprezentowanych typów zmian znaczeniowych leksemów, opierający się na mechanizmie przesuwania się centrum znaczeniowego leksemu. Prowadzi to do stopniowego zacierania się centrum podstawowego znaczenia pierwotnego i wchodzenia na to miejsce wtórnego .znaczenia p ery f e rycz n ego. W konsekwencji tego przeniesienia, mającego podstawy w kategorii podobieństwa, następuje metaforyzacja i utrwalenie się nowego znaczenia.

Sposoby:

-                      metonimia

-                      metafora

-                      przesunięcie dominanty znaczeniowej

przystojny- kiedyś: 'taki, który komuś przystoi, stosowny’ ; dziś: 'ładny, atrakcyjny'

sklep- kiedyś: 'pomieszczenie do przechowywania żywności'; dziś: 'punkt sprzedaży'

żona - kiedyś: 'kobieta'; dziś: 'małżonka'

wojsko - kiedyś: 'tłum, gromada, wielka masa'; dziś: 'armia'

kaganiec - kiedyś: 'żelazny koszyk, w którym przechowywano żar' lub 'abażur od lampy';

dziś: 'ochronna siatka zakładana na pysk zwierzęcia'

guzik, guziczek-kiedyś: 'mała narośl na ciele ludzkim'; dziś: 'rodzaj zapięcia'

kiosk - kiedyś: 'altanka' lub 'sklepik z tytoniem'; dziś: 'mały punkt sprzedażowy, zwykle

z prasą'

dukać - kiedyś: 'kumkać (odgłos wydawany przez żaby)'; dziś: 'nieudolnie się wypowiadać,

źle czytać'

piszczel - kiedyś: 'piszczałka'; potem: 'różne przedmioty wydrążone lub puste w środku';

dziś: 'kość goleni'

bezduszny- kiedyś: 'martw/; dziś: 'pozbawiony życzliwości'

cecha - kiedyś: 'nazwa znamienia wypalanego przez właściciela na skórze zwierzęcia'; dziś:

'właściwość'

poklask - kiedyś: 'fizyczna czynność klaskania'; dziś: 'uznanie, aplauz, niekoniecznie

okazywane fizycznie'

bolączka - kiedyś: 'miejsce, które boli (ew. wrzód)'; dziś: 'trudność, zmartwienie'

brak - kiedyś (z niem.): 'wybór’ , 'to, co zostało wybrane jako najlepsza część czegoś’ ; dziś:

'coś wyeliminowanego z powodu złej jakości’

księżyc - kiedyś: 'syn księcia’ , 'młody pan’ ; dziś: 'satelita Ziemi’

postęp - kiedyś: 'o chodzie, postępowanie’ ; dziś: 'ciąg zmian, zmierzających ku coraz

doskonalszemu’

jasełka - kiedyś: 'figurki obrazujące narodzenie Chrystusa w stajence’ ; dziś: 'widowisko na

temat narodzenia Chrystusa’

cieką wy -kiedyś: 'szybko biegający’, potem: 'szybko upływający’ ; dziś: 'interesujący’

bezcenny-kiedyś: 'bez wartości, nic nie wart’ ; dziś: 'drogocenny, kosztowny’

Zmiany wartości stylistycznej wyrazów:

- polepszenie (melioracja)

- pogorszenie (degradacja)