O. Mieczysław Łacek OSPPE
MOZAIKA DUCHOWOŚCI CHRZEŚCIJAŃSKIEJ
Zarys historii duchowości chrześcijańskiej
część II
Wczesne Średniowiecze
VI – X wiek
Narodziny chrześcijańskiej Europy
Wykłady prowadzone w latach 2001-2002 w Metropolitalnym Instytucie Życia Wewnętrznego przy Lwowskim Metropolitalnym Seminarium Duchownym w Brzuchowiczach k. Lwowa
LWÓW 2001
SPIS TREŚCI
Wstęp
Rozdział I. TŁO HISTORYCZNE, FILOZOFICZNE I RELIGIJNE DLA DUCHOWOŚCI WCZESNEGO ŚREDNIOWIECZA VI-X WIEK
3.1. Bogowie Germanów
3.2. Islam
Rozdział II. CHRZEŚCIJAŃSTWO VI-X WIEK
2.1. Wytyczenie dróg dla chrześcijańskiego średniowiecza
2.2. Papież Stefan II i układy z Frankami
2.3. Zerwanie między Rzymem a Konstantynopolem
2.4. „Saeculum obscurum” – upadek autorytetu papiestwa
3.1. Cesarz bizantyjski jako nauczyciel Kościoła
3.2. Spór o cześć obrazów
5.1. Afryka – prześladowania Kościoła w Królestwie Wandalów
5.2. Italia – Kościół w Królestwie Ostrogotów
5.3. Chrześcijaństwo w Wizygockiej Hiszpanii
5.4. Kościół w państwie Franków
5.5. Chrystianizacja Galii – działalność misyjna Kolumbana
5.6. Powtórna chrystianizacja Anglii
5.7. Św. Bonifacy – Apostoł Niemiec
5.8. Kościół w państwie Ottonów
5.9. Chrześcijaństwo na Morawach – działalność apostołów Słowian świętych Cyryla i Metodego
5.10. Kościół bułgarski
5.11. Narodowy Kościół na Rusi
5.12. Kościół za Mieszka I i Chrobrego w Polsce
7.1. Sztuka w służbie Kościoła
7.2. Kultura chrześcijańska
7.3. Szkoły kościelne
Rozdział III. „NIEPOSŁUSZNI BRACIA”
BIBLIOGRAFIA
WSTĘP
Próg wczesnego średniowiecza wyznaczały szczególne wydarzenia: przejście króla Chlodwiga z dynastii Merowingów na chrześcijaństwo, wzywającego w ciężkim położeniu Chrystusa, co szeroko otwarło bramy średniowiecza na chrześcijaństwo; przyjście plemion germańskich do chrześcijan na stare ziemie Cesarstwa Rzymskiego poddające się działaniu chrześcijaństwa, co przyczyniło się do splotu ze sobą elementów germańskich i antycznych, które były żywe w chrześcijaństwie; islam podbija świat, zniszczona zostaje kultura chrześcijańska na Bliskim Wschodzie; w północnej Afryce i na Półwyspie Iberyjskim. Na tej pożywce rozwinął się Kościół wczesnego średniowiecza.
Papież zyskuje także znaczenie polityczne. Powstaje wtedy Państwo Kościelne. Na Wschodzie w tym czasie chrześcijaństwo stało się wyznaniem państwowym, cesarskim. Rozwijają się zakony będąc pewnym antidotum na niegodne życie chrześcijan. Na Zachodzie powstaje kilka kościołów narodowych. Kształtuje się kultura i sztuka religijna. Tworzy się nowa cywilizacja europejska – mająca korzenie chrześcijańskie i kształtuje się nowa myśl1.
1 Por. Kronika chrześcijańska, Warszawa 1998, s. 75-77.
TŁO HISTORYCZNE, FILOZOFICZNE, RELIGIJNE DLA DUCHOWOŚCI WCZESNEGO ŚREDNIOWIECZA
VI – X WIEK
1. Tło historyczne (chronologicznie)
Powstanie państwa Franków:
Połowa III w. Pierwsze wzmianki w źródłach rzymskich o frankijskich związkach plemiennych.
482. Chlodwig obejmuje tron jako król Franków salickich po swoim ojcu Childeryku I. Zwycięstwa nad Syagriuszem (486/487), Alemanami (496/497) oraz Wizygotami (507) przynoszą Frankom hegemonię w Europie.
Ok. 498. Chlodwig przechodzi na wiarę chrześcijańską. Przyjmuje chrzest wraz z dworem w Reims, z rąk biskupa Reims św. Remigiusza.
511. Po śmierci Chlodwiga jego synowie: Childebert, Chlodomer, Chlotar I i Teoderyk dzielą między siebie państwo Franków.
531. W bitwie w pobliżu rzeki Unstrut Teoderyk i Chlotar podbijają królestwo Turyngów.
Od 558. Chlotar I ponownie jednoczy państwo Franków. Po jego śmierci państwo zostaje podzielone między jego 4 synów: Chariberta, Chilperyka, Guntrama oraz Sigiberta.
Przed 590. Biskup Grzegorz z Tours pisze Historię Franków najważniejsze źródło historyczne VI w.
614. Edyktem paryskim (Edictum Chlotharii) król Franków przystaje na ograniczenie swojej władzy. Zgodnie z zasadą indygenatu władca frankijski zobowiązuje się do wybierania urzędników królewskich spośród panów feudalnych z danego hrabstwa. W rdzennych krajach Franków zarząd dworem królewskim należał do majordamów (maior domus).
629. Majordam Pepin I zostaje doradcą króla Dagoberta I i twórcą potęgi rodu Arnulfingów/Karolingów.
Wraz ze śmiercią Dagoberta (639) zaczyna się upadek dynastii Merowingów.
689. Po wielu latach wojen między dzielnicami, Pepin II zostaje majordamem całego królestwa. Królowie z dynastii Merowingów nie mają już żadnych politycznych wpływów.
732. Karol Młot pokonuje arabów w bitwie pod Tours i Poitiers.
743. Childeryk III zostaje ostatnim z rodu Merowingów królem całego państwa Franków (do 751).
751. Pepin III Mały z rodu Karolingów, mając poparcie papieża, zostaje namaszczony w Soissons na króla Franków przez św. Bonifacego.
7 I 754. Pepin Mały i papież Stefan III spotykają się w zamku Ponthion. Papież prosi Pepina o obronę, ten zaś ślubuje wierność i obiecuje papieżowi tereny północnej Italii (Darowizna Pepina).
756. Pepin Mały pokonuje w północnej Italii króla Longobardów Aistufa darowuje Rzymowi zdobyte terytoria. Powstanie Państwa Kościelnego.
782. Karol Wielki rozkazuje stracić 4500 saskich zakładników z powodu trwających buntów.
785. Przywódcy saskiej szlachty, Widukind i Abbio, przyjmuje chrzest w cesarskim palatium w Attigny w obecności Karola Wielkiego.
25 XII 800. Papież Leon III koronuje króla Franków Karola Wielkiego na cesarza rzymskiego narodu niemieckiego.
28 I 814. Umiera Karol Wielki.
20 VI 840. Po śmierci Ludwika pobożnego tron obejmuje jego syn Lotar I.
25 VII 841. Bitwa pod Fontenoy, w której cesarz Lotar ponosi klęskę w starciu ze swoimi braćmi: Ludwikiem Niemieckim i Karolem Łysym.
843. Traktat w Verdum dzieli państwo Franków na część wschodnią i zachodnią.
29 IX 855. Po śmierci Lotara I jego państwo zostaje podzielone między synów. Cesarzem zostaje Lotar II, dotychczas król Italii.
875. Karol Łysy zostaje w Rzymie koronowany na cesarza.
28 IX 876. Po śmierci króla Ludwika Niemieckiego wschodnia część państwa Franków zostaje podzielona między jego synów. Karloman otrzymuje Bawarię o marchie południowo-wschodnie, Ludwik III Frankonię, Turyngię i Saksonię, a Karol III Gruby Alemanię.
II 881. Papież Jan VIII koronuje Karola Grubego na cesarza jako pierwszego władcę wschodnio-frankijskiego.
Europa
906. Najazd pogańskich Węgrów na Morawy.
910. W bitwie nad Lechowym Polu wojska Rzeszy pod wodzą króla Ludwika Dziecięcia ponoszą w starciu z Węgrami druzgoczącą klęskę.
919. Koronacja Henryka I na króla niemieckiego (do 936).
926. Henryk I otrzymuje od króla Górnej Burgundii, Rudolfa II „świętą włócznię”. Konstantyn, pierwszy chrześcijański cesarz rzymski, miał w niej umieścić gwóźdź z Krzyża Świętego.
936. Otton I zostaje królem Niemiec.
955. W bitwie na Lechowym Polu Otton odpiera atak Węgrów.
2 II 962. W Rzymie papież Jan XII koronuje Ottona I na cesarza rzymskiego narodu niemieckiego.
Państwo bizantyjskie
565. Umiera cesarz Justynianin I Wielki. Polecił on opracowanie pierwszego rzymskiego zbioru praw, Corpus Justinianum.
568. Najazd Longobardów na północną Italię. Ograniczają oni wpływ cesarza bizantyjskiego i jako ariańscy chrześcijanie nie uznają prymatu papieża.
Ok. 778. Darowizna Konstantyna, dokument przekazujący papieżowi władzę nad rozległymi terenami Italii. Został on uznany za falsyfikat dopiero w XV wieku.
842. W Konstantynopolu umiera cesarz Teofil, który zagroził wyznawcom kultu obrazów wygnaniem i śmiercią. Jego syn Michał III ostatecznie uzyskał akceptację dla kultu obrazów.
2. Tło filozoficzne (naukowe)
Po upadku kultury starożytnej, upłynęło parę stuleci niepokoju politycznego i braku większej refleksji umysłowej, zanim ok. IX wieku, w nowym środowisku na północnym zachodzie Europy zaczęła się budzić znowu myśl filozoficzna. Ta filozofia była ukształtowana w oparciu o religię. Teraz religia nie tylko była potrzebą dusz, ale stałą się także podstawą organizacji państwowej. W przeciwieństwie do patrystyki bywa nazywana s c h o l a s t y k ą. Jej początki sięgają IX wieku, a rozwój trwa do XIV wieku. Jest to filozofia opracowująca dogmaty, podczas gdy patrystyka ustalała dogmaty. Usiłuje się je wyjaśnić, wytłumaczyć, usystematyzować. Nie wszyscy teolodzy tego okresu byli też scholastykami. Nie byli nimi mistycy typu św. Bernarda, humaniści i filozofowie przyrody, jakich w XII wieku zgromadziła szkoła w Chartres.
Kultura średniowieczna nie rozwijała się równomiernie we wszystkich dziedzinach. Nie rozwijały się nauki szczegółowe. Ale w filozofii było inaczej. W żadnej epoce filozofia nie rozwijała się tak długo i konsekwentnie w jednym kierunku i nie doszła do tak zwartego i wykończonego systemu pojęć. Filozofia średniowieczna miała jednak charakter tradycyjny. Nie mogły jej zniszczyć doktryny relatywistyczne, materialistyczne, monistyczne, mechanistyczne, ani sensualistyczne. Filozofowie z czasem odrzucili panteizm na rzecz dualizmu, emanatyzm na rzecz kreacjonizmu, materializm na rzecz spirytualizmu, ale nadal toczył się spór idealizmu z realizmem, fideizm z racjonalizmem, aprioryzm z empiryzmem, dialektyka z mistyką, intelektualizm z woluntaryzmem.
Trzy okresy filozofii w średniowieczu: do XII w. włącznie - I okres: rozwijanie się i kształtowanie filozofii; XIII wiek - okres: klasyczny okres scholastyki, kształtowanie się systemów średniowiecznych; III okres – od XIV w.: okres krytyki średniowiecznej2.
Podczas wczesnego średniowiecza zbierano i ratowano dotychczasową naukę. Wydawano dzieła e n c y k l o p e d y c z n e – podsumowujące naukę. Encyklopedie zostawili trzej najsławniejsi pisarze Zachodu: Hiszpan Izydor z Sewilli (570-636), Anglik Będą Venerabilis (672-735), biskup moguncki Hraban Maur (776-856). Hraban Maur porządkuje naukę teologiczną o Trójcy Św., Piśmie św., synodach, świętach, sakramentach; naukę antropologiczną o naturze człowieka i o wszystkim co dotyczy życia i śmierci; naukę zoologiczną dotyczącą świata wężów, robaków, ptaków, pszczół; fizykę traktując o atomach, żywiołach, niebie, świetle, słońcu, księżycu, gwiazdach, powietrzu, chmurach, piorunach, błyskawicach, wiatrach, burzy, śniegu, lodzie i rosie; geografię, w której opisuję znane wówczas ziemie, kraje, miasta; historię filozofii, określa prawdziwą filozofię, pisze traktaty o geologii i mineralogii, o wagach, miarach i liczbach, o muzyce i medycynie, o gospodarstwie rolnym, o sztuce wojskowej i wodnej, o rzemiosłach i o pokarmach.
Pierwsze stulecia średniowiecza nie rozwijają nauki, umiano wtedy tylko „konserwować odziedziczone fragmenty dawnej nauki”3. Pierwszy rozkwit kultury umysłowej średniowiecza nastąpił na przełomie VIII i IX wieku za Karolingów, zwłaszcza za Karola Wielkiego, który na swoim dworze gromadził uczonych, zakładał szkoły, popierał naukę. Duszą ówczesnego ruchu umysłowego był Alkuin, ktoś w rodzaju dzisiejszego ministra oświaty na dworze Karola Wielkiego. Napisał on traktat teologiczny, etyczny, logiczny, psychologiczny. Od niego wywodzą swoją naukę tacy uczeni jak: Hraban Maur, Servatus Lupus, humanista Fredegisus, Paschasius Radbert, Gottschalk, który wzniecił spór o predestynację, a szczególnie Jan Szkot Eriugena (Eriugena – pochodzący z Erynu), twórca prądu panteistycznego.
Eriugena urodził się na początku IX wieku prawdopodobnie w Irlandii. Przebywał na dworze Karola Łysego. Był wielkim autorytetem naukowym swych czasów. Choć był człowiekiem świeckim, władze kościelne często odwoływała się do niego w prawach teologicznych, zwłaszcza w sporze o przeznaczenie (predestynację). Główne jego dzieła: De praedestinatione – o predestynacji, De divisione naturae – dzieło z metafizyki. System Eriugeny był neoplatoński, który został zapoczątkowany przez Plotyna, choć Eriugena nie znał pism Plotyna. Znał natomiast pisma greckich Ojców Kościoła: Grzegorza, Pseudo-Dionizego, Maksyma Wyznawcy. Znał także pisma Augustyna. Tak jak dawni ojcowie Wschodu twierdził, że między objawieniem Bożym a rozumem panuje zgoda. Pismo św. brał jednak nie dosłownie, ale alegorycznie, miał gnostycką koncepcję Pisma, dostosowując jego sens do wyniku rozumowania (odwrotnie niż w scholastyce). Jego koncepcja Boga w związku z takim sposobem rozumienia Pisma św. była następująca: właściwa natura Boga jest niepoznawalna, można najwyżej ustalić, czym Bóg nie jest, to co poznajemy z Boga, nie jest samą Jego naturą, lecz tylko Jego objawieniem (teofanie), Bóg jest ponad wszelkimi kategoriami, nie można więc powiedzieć, że Bóg jest substancją, że jest miłością, że działa. Pisał, że Bóg jest „niczym”, to znaczy że nic o Nim nie wiemy. Ale jednocześnie jest wszystkim, źródłem z którego świat powstaje. Tworząc świat, nie wychodzi poza siebie, daje to co w nim samym jest zawarte. Twórczość Boga to rozwijanie się, stawanie samego Boga. Stworzenie więc świata nie jest aktem woli Boga, lecz procesem koniecznym, bo nadmiar bytu i dobroci musiał być urzeczywistniony. System Eriugeny był więc emanacyjny (konieczny wytwór Bożego rozwoju) i panteistyczny (świat wywodzi się z Boga, Bóg jest istotą wszechrzeczy). Jego koncepcja stworzenia świata, to 4 typy emanacyjnego rozwoju:
1) natura tworząca, a nie stworzona to sam Bóg, pierwotny byt,
2) natura tworząca, a stworzona to zespół idei wyłoniony z Boga utożsamiony z Logosem Synem Bożym,
3) natura stworzona i nie tworząca to świat rzeczywisty: dalsza emanacja Boga (zrealizowanie idei),
4) natura nie stworzona i nie tworząca to Bóg jako kres wszechświata, identyczny z początkiem, bo świat ma powrócić do Boga.
Nie ma innego przedmiotu poznania poza Bogiem, bo nic nie istnieje poza Bogiem. Poznanie ma tę samą ewolucyjną naturę, co byt: rozwija się (szczeble poznania), od władz niższych do wyższych.
Odnośnie przeznaczenia Eriugena wyjaśnił, że potępienie nie może być rzeczą predestynacji, bo predestynacja jest wiedzą z góry przez Boga posiadaną, wiedza zaś może dotyczyć tylko tego co jest (grzech jest brakiem dobra, więc nie istnieje; śmierć jest brakiem życia, więc też nie istnieje). O tym, co nie istnieje, nie może być wiedzy i nie może także być predestynacji.
Filozofia Eriugeny jest emanacyjnym panteizmem nieróżniącym się w istocie od neoplatonizmu. Jest najbardziej neoplatońska ze wszystkich filozofii chrześcijańskich. W podstawach swych system Eriugeny był jednak obcy duchowi chrześcijańskiemu. Jego nauka o przeznaczeniu została potępiona przez papieża Leona IX, a ...
STUDENTKA26