O. Mieczysław Łacek OSPPE

Z DUCHOWOŚCI

OJCÓW PUSTYNI

Wydanie II

Jasna Góra 2002

Spis treści:

Wykaz skrótów

Wprowadzenie

I. PUSTELNICY

  A. PUSTELNICY EGIPSCY

    1. Wyprawa na Pustynię Egipską św. Rufina z Akwilei (394)

    2. Badania O. Bazylego Degórskiego, paulina

    3. Pustelnicy z Pustyni Nitryjskiej

    4. Wędrowni pustelnicy (pustelnicy bez pustelni)

    5. Matki pustyni

    6. Pustynni rodzice

  B. PUSTELNICY PALESTYŃSCY

  C. PUSTELNICY SYRYJSCY

    1. Syryjscy pisarze ascetyczni

    2. Sylwetki syryjskich pustelników

  D. PUSTELNICTWO BIZANTYJSKIE

    1. Podstawy

    2. Z Góry Olimp do konstantynopolskiego Studios

    3. Inne miejsca, inne czasy

    4. Góra Atos

    5. Hezychazm

    6. Bizantyjscy słupnicy

  E. PUSTELNICTWO ROSYJSKIE

    1. Początki: monastycyzm kijowski

    2. Północna Tebaida

    3. Rosyjski hezychazm

    4. Renesans filokaliczny

II. DUCHOWOŚĆ OJCÓW PUSTYNI

  A. SAMOTNOŚĆ

  B. MILCZENIE

  C. SZUKANIE BOGA

    1.  Spotkanie z Bogiem poprzez modlitwę

      a) Miejsca i czas spotkania z Bogiem

      b) Sposoby modlitwy

      c) Postawy modlitewne

      d) Wartość modlitwy

    2. Spotkanie z Bogiem poprzez przyrodę

  D. PUSTYNIA MIEJSCEM WALKI ZE ZŁEM W SOBIE I Z SZATANEM ZAKOŃCZENIE

BIBLIOGRAFIA

Wprowadzenie

    Pierwsze wyraźniejsze oznaki życia pustelniczego można odnaleźć w Indiach. Podobno dwa tysiące lat przed narodzeniem Chrystusa w Indiach byli mężczyźni, którzy zaszywali się w lasach, by szukać Absolutu i by nawiązać z Nim kontakt. Świat nie miał dla nich znaczenia. Był złudzeniem. Oni mieli się zająć wyzwoleniem wewnętrznym. „Ich celem jest wyjście z piekielnego kręgu stwarzanego przez kolejne wcielenia”1. Wielu żonatych mężczyzn po narodzeniu się wnuka, za poradą guru (mistrza) także udawało się na odludzie lub stawało się wędrownymi mnichami „wyrzekającymi się”. Istniało przekonanie w niektórych krajach, np. w Tajlandii, że każdy powinien być przez jakiś czas pustelnikiem2.

    W islamie istniał ruch zwany sufizmem. Nazwa pochodzi od wełnianego ubrania (suf) noszonego przez ascetów żyjących zazwyczaj samotnie. Praktykowali oni wstrzemięźliwość, poświęcali się ćwiczeniom duchowym, całkowicie oddawali się Bogu, chcieli żyć w Jego obecności i oddawać Mu czysty kult. Niestrudzenie powtarzali modlitwy i litanie3.

    Ruch eremicki towarzyszy Kościołowi od samego początku (greckie: eremia znaczy pustynia). Pustelnicy rekrutowali się ze wszystkich warstw społecznych.

    Od końca III wieku po narodzeniu Chrystusa od anachoretów zaludniła się pustynia egipska (pustynie na skraju Górnego i Dolnego Egiptu), później pustkowia Syrii, Małej Azji i Europy4.

    W IV w. ruch eremicki pojawia się we Włoszech i na sąsiadujących wyspach. Ok. roku 360 św. Marcin z Tours zakłada wioskę pustelniczą w Marmoutier dla 80 osób (kapłanów i świeckich). Następne pustelnie powstały w Galicji, w Prowansji, zwłaszcza na wyspach Lerynu, a także w Irlandii, Szkocji i Walii. Często eremici z Wysp Brytyjskich jako „pielgrzymi dla Boga” udawali się na kontynent, by tutaj zakładać eremy, podejmując jednocześnie działalność apostolską.

    Powrót eremityzmu obserwujemy w średniowiecznym Bizancjum, które miało swe źródło w ruchu obrazoburczym, który spowodował migrację mnichów na Athos (XI w.). Praktykowano tu życie pustelnicze zbiorowo w tzw. skitach, a także indywidualnie w niezależnych pustelniach (kaliwi), czy też w jaskiniach skalnych Świętej Góry Athos, gdzie podjęto na nowo ideę hezychazmu – uzyskanie stanu zupełnego wyciszenia i pokoju (przeżywanie samotności wewnętrznej).

    W tym czasie (XI w.) następuje rozkwit życia pustelniczego i na zachodzie Europy, zwłaszcza na granicy Francji i Niemiec. W górach, lasach, grotach, na wyspach powstają pojedyncze pustelnie usytuowane na polanach, w pobliżu źródła wody, oddzielone często głęboką fosą chroniącą przed dzikimi zwierzętami. Powstają wtedy zakony pustelnicze Kamedułów we Włoszech, Kartuzów we Francji i w XIII w. Paulinów na Węgrzech (z pustelników z Niziny Węgierskiej). W Czechach pustelnik Prokop założył wspólnotę eremicką opartą na regule św. Benedykta. W Polsce znamy m.in. Pięciu Braci Polskich, kamedułów żyjących na terenach dzisiejszej Wielkopolski, którzy ponieśli śmierć męczeńską. Inni to Andrzej Świerad i Benedykt, zamieszkujący okolice opactwa św. Hipolita w Zabor.

    W XV i XVI wieku Ruś przemierzali pustelnicy tzw. starcy. Pod koniec XVIII wieku taki sposób życia odnowił św. Paisjusz Wieliczkowski (+1794). Inni to Serafin z Sarowa (+1833) i Ambroży z Optimia Kozielskiego (+1892).

    W obecnych czasach odżywa ruch eremicki. Pustelnie zaczynają organizować m.in. karmelici, Wspólnota św. Jana Chrzciciela na wyspie Vancouver pod kierownictwem Jacqes’sa Winadiego i inni. Kościół katolicki, prawosławny i anglikański podkreśla wielką rolę eremityzmu w budowaniu ekumenicznej jedności Kościoła.

    Autorzy piszący o życiu pustelników mówili o różnych motywach pójścia na pustynię5.

1) Poszukiwanie raju na ziemi:

    „O pustynio – woła św. Hieronim – kwitnąca kwiatami Chrystusa! O samotności rodząca kamienie, z których w Objawieniu [św. Jana] buduje się miasto wielkiego króla […] Jak długo – pyta przyjaciela – będą cię przytłaczać cienie dachów? Jak długo będzie cię zamykać więzienie zadymionych miast? Wierz mi, nigdzie nie widzę tyle świateł, co tu6.

 2) Ucieczka od świata

    Pustelnik uciekał od świata, bo czuł potrzebę zabezpieczenia się przed jego propozycjami, przed złem tego świata. Szukał ciszy poza miastem, by usłyszeć głos Boga.

    Abba Marek rzekł do Abba Arseniusza: „Dlaczego od nas uciekasz?” Starzec mu odpowiedział: „Bóg widzi, że was kocham. Ale nie potrafię przebywać naraz z Bogiem i z ludźmi. Wszystkie tysiące i miriady zastępów niebieskich mają tylko jedną wolę; ludzie mają wiele pragnień: nie potrafią zostawić Boga, a przyjść do ludzi7.

    Pustynia usuwa wszystko co przeszkadza w wewnętrznej jedności z Bogiem.

 3) Walka z namiętnościami

    Pustynia narzuca powstrzymywanie się od jedzenia i picia, sprzyja umartwianiu i sprzeciwia się potrzebom związanym z przyjemnościami i wygodami. Na pustyni człowiek uwalnia się od sił, które ciągną go w dół. Uczy samodyscypliny i wyrzeczenia.

 4) Protest wobec instytucjonalnego Kościoła

    Niektórzy autorzy twierdzą, że pójście na pustynię było protestem wobec przystosowania się Kościoła do otaczającego świata, że jest opozycją do społeczeństwa, jego norm, instytucji i instytucjonalizacji Kościoła (A. D. Knock). Równocześnie jest to protest przeciwko złu panoszącemu się w Kościele (panoszące się herezje, arianie, którzy zmonopolizowali biskupstwa):

    Odrzucono ze wzgardą dogmaty Ojców – pisze Bazyli – za nic ma się apostolską tradycję, wymysły nowatorów panoszą się po Kościołach. Nie o Bogu ludzie już rozprawiają, ale popisują się w matactwach. Mądrość tego świata zajmuje pierwsze miejsce, sponiewierana jest chwała Krzyża. Wygania się pasterzy, a ich miejsce zajmują okrutne wilki, rwąc w strzępy owczarnie Chrystusa. Domy modlitwy opuszczone przez gromadzących się w nich dotąd, pustkowia zaś pełne udręczonych8.

    Kościół hierarchiczny nie żył dawnymi ideałami: biskupi walczyli o bogatsze biskupstwa, posiadali swoje dwory, „powiększali frędzle w swoich szatach”, „mieszkali w wielopokojowych domach z rzeźbionymi drzwiami i malowanymi szafami” (H. Workman). Ucieczka od takiego zinstytucjonalizowania Kościoła była jednocześnie protestem jak i działaniem pozytywnym, ukazującym inne wartości (A. V. G. Allen).

    5) Czy to może tchórzostwo?

    Wiele osób uciekło na pustynię przed prześladowaniami. Czuli się słabi i bali się, że pod wpływem tortur zaprą się Boga. Bali się też tego, że świat ich zmieni na gorszych....