Droga do.doc

Droga do „bycia z drugimi i dla drugich” prowadzi poprzez przeżycie własnej tożsamości i rozwijanie jej dzięki komunikacji, w różnej formie z innymi kulturami. Sprzyja temu postawa otwartości i dialogu, ciekawości poznawczej, tolerancji i altruizmu. Stąd potrzeba tworzenia takich programów wychowawczych w polskich szkołach, które gwarantują wychowanie w duchu niezbywalnych praw człowieka.

Twórcy reformy oświaty w Polsce zakładają, że szkoła powinna przygotować ucznia do życia zawodowego i społecznego oraz odpowiedzialnego korzystania z wolności. Uczeń usytuowany został w centrum działalności szkolnej, a jego wszechstronny rozwój stał się celem pracy pedagogicznej. Wszechstronność jego rozwoju jest równoznaczna z możliwością indywidualnego rozwijania i doskonalenia zdolności intelektualnych i talentów. W podstawie programowej kształcenia ogólnego odnajdujemy zapis mówiący o tym, że „edukacja szkolna polega na harmonijnej realizacji przez nauczyciela zadań w zakresie nauczania, kształcenia umiejętności i wychowania”. Rodzi to określone konsekwencje. Nauczanie, kształcenie umiejętności i wychowanie są wymiarami pracy każdego nauczyciela, a zadania z nich wynikające powinny się wzajemnie uzupełniać i równoważyć. Oznacza to, że nie można już mówić o wychowaniu jako o zadaniu dodatkowym, realizowanym obok przekazu wiedzy czy kształcenia umiejętności.

Aby w szkole mógł zaistnieć proces świadomego wychowania, muszą być spełnione co najmniej trzy warunki:

-         wychowanie musi być zintegrowane z przekazywaniem wiedzy i kształtowaniem umiejętności

-         musi istnieć spójność oddziaływań wychowawczych pomiędzy rodziną a szkołą, co w praktyce oznacza, między innymi, akceptację przez rodziców szkolnego programu wychowawczego

-         wychowanie należy oprzeć na wartościach (twórcy reformy proponują:  prawdę, dobro i piękno). Pozwolą one sprecyzować kierunek pracy wychowawczej, będą busolą w trakcie realizacji programu wychowawczego.

Wychowanie w szkole rozpoczyna się, gdy nauczyciel zastanawia się:

-         Jakiego człowieka chcę wychować?

-         W oparciu o jakie wartości?

-         Czy są one spójne z wartościami rodziców wychowanka?

-         Co jest dobre?

-         Co będzie sprzyjało wszechstronnemu rozwojowi dziecka?

-         Jakie sytuacje wychowawcze warto zaplanować?

-         Jakie doświadczenia z tych sytuacji zdobędą uczniowie?

Relacja między wychowawcą a wychowankiem jest sprawą priorytetową. Umiejętność nawiązania dialogu, spotkania - to baza wychowania, na podstawie której uczeń może budować relacje z innymi dorosłymi i rówieśnikami. Ramami tej relacji są: zbiór zasad regulujących życie w szkole, role, jakie pełnią poszczególni członkowie społeczności szkolnej, zadania wychowawcze tworzone w oparciu o cele wynikające ze wspólnych wartości, czyli – system wychowania, w wyniku którego powstanie szkolny program wychowawczy. Warto przy tym pamiętać, że pierwszym i najważniejszym środowiskiem, gdzie rozpoczyna się proces wychowania jest dom rodzinny. To tu, poszukuje się tego, co najważniejsze, tego, czym warto kierować się w życiu, tego, co stanowi ludzką tożsamość. Rodzice akceptując szkolny program wychowawczy – część swoich uprawnień przekazują instytucji, pod której opieką znajduje się dziecko.

Aby wychowanie było oparte o wspólne wartości nie ma innej drogi niż ta, że program wychowawczy szkoły jest tworzony i konstruowany przez rodziców, wychowawców i nauczycieli – wychowawców.

Program wychowawczy szkoły powinien być w zatem wypadkową [1]:

-         założeń przyjętych przez radę pedagogiczną w oparciu o potrzeby środowiska w sformułowanej wizji i misji szkoły, o wartości w nich zawarte (wychowanie formacyjne);

-         diagnozy potrzeb środowisk, bieżących problemów młodzieży i pomocy (działania opiekuńcze i profilaktyczne).

Obszary wychowania

Wychowanie jest rodzajem sztuki, w której tak ważne jest wyczucie potrzeby chwili, okoliczności, czasu, przy jednoczesnym nie traceniu z pola uwagi celów, ku którym zdążamy. Osiągnięcie założonych przez wychowawcę celów umożliwia jego postawa autentyzmu, akceptacji i empatii.

Warto zastanowić się nad tym, w jakich obszarach funkcjonowania szkoły mamy do czynienia z wychowaniem? Na pewno niektóre są uniwersalne i niezbędne dla planowania pracy wychowawczej w każdej szkole np. dydaktyka, praca wychowawców klasowych, współpraca z rodzicami, prawo szkolne, samorządność uczniów, zajęcia pozalekcyjne. Inne – mogą być szczególnie istotne z punktu widzenia danej szkoły, np. w szkole istniejącej w środowisku zamieszkiwanym przez mniejszości narodowe szczególnie istotne są np. projekty edukacyjne, projekty środowiskowe, w których szkoła bierze udział.

Ogólne i szczegółowe zadania wychowawcze wynikające z misji szkoły i z diagnozy potrzeb środowiska powinny być formułowane przez radę pedagogiczną we wszystkich wyodrębnionych obszarach. Proponujemy taki oto podział, chociaż namawiamy rady pedagogiczne do szukania i wyodrębniania takich obszarów, które w sposób istotny odnoszą się do danej szkoły i są jej swoistym wyróżnikiem.

·        DYDAKTYKA

·        PRACA WYCHOWAWCÓW KLASOWYCH

·        ZAJĘCIA POZALEKCYJNE

·        PROJEKTY EDUKACYJNE I WYCHOWAWCZE

·        OPIEKA I PROFILAKTYKA

·        TRADYCJE SZKOLNE

·        WSPÓŁPRACA Z RODZICAMI I ŚRODOWISKIEM LOKALNYM

·        SAMORZĄDNOŚĆ UCZNIOWSKA

Przeanalizujmy niektóre nich biorąc pod uwagę wartości określone w wizji i sformułowane w misji szkoły wychowującej do bycia „z drugimi i dla drugich”.

Dydaktyka

Każdy nauczyciel jest wychowawcą, czy tego chce, czy nie – w tym kontekście możemy mówić o planowanych i nieplanowanych, świadomych i nieświadomych działaniach wychowawczych. To, co się dzieje na lekcji za zamkniętymi drzwiami klas, sposób odpytywania, sposób oceniania, zwracania się do uczniów,  metodyka prowadzenia lekcji, stawianie wymagań i sposób ich egzekwowania – z całą pewnością wychowuje. Uczeń może uczyć się np. odpowiedzialności lub lekceważenia, odwagi w formułowaniu własnych opinii lub konformizmu, współpracy lub rywalizacji, szacunku dla drugiego człowieka lub nietolerancji. Przy doborze programów nauczania takich a nie innych, szczególnie ważne jest wzięcie pod uwagę wartości określonych w wizji i misji. Ma to istotne znaczenie np. na języku polskim, historii, wiedzy o społeczeństwie, geografii. Nie jest naszym zamiarem polecanie tych, czy innych programów nauczania. Na pewno treści wielu z nich pomagają nauczycielom kształtować postawy tolerancyjne i rozwijać dociekliwość poznawczą uczniów. Zachęcamy jedynie do świadomego wyboru takich programów i podręczników, które sprzyjają aktywności badawczej uczniów, a nie – poszerzają jedynie ich wiedzę akademicką. Stosowane przez nauczycieli metody pracy są narzędziem do realizacji określonych celów. Sprawność w posługiwaniu się tym narzędziem może i powinna być rozwijana, przede wszystkim, poprzez refleksję nad własną praktyką.

Jeżeli chcemy uczyć szacunku dla drugiego człowieka, jego tradycji, kultury, kształtować postawy otwartości i tolerancji, warto wybierać te, które koncentrują się na rozwijaniu wyobraźni, oddziałują na emocje, stwarzają okazję do działania np. współpraca w grupie, projekt, drama albo odnoszą się do rozwijania umiejętności krytycznego myślenia, analizowania, wartościowania i uogólniania zjawisk np. debata, dyskusja, studium przypadku. Warto podkreślić, że każda z tych metod wymaga otwartej komunikacji między osobami zaangażowanymi w proces nauczania. Dlatego też należy poświęcać odpowiednią ilość czasu na omówienie przebiegu realizacji zadania po jego zakończeniu. Oto przykład fragmentu lekcji dotyczącej stereotypów myślowych prowadzonej metodą dyskusji:

·        Poproś uczniów, aby zastanowili się, czy korzystają na co dzień ze stereotypów myślowych? Jeżeli tak, to czego i kogo one dotyczą? Od kogo je najczęściej słyszeli? Czy to są ich własne poglądy?

·        Podziel klasę na mniejsze grupy. Poproś, aby ich członkowie porozmawiali o stereotypach dotyczących: grup rasowych, grup narodowych, grup regionalnych, grup zawodowych, wyznawców religii, przedstawicieli warstw społecznych, osób z tzw. marginesu społecznego, grup wiekowych, grup związanych z płcią, kolorem włosów, stylem ubierania się itp.

·        Zachęć do zaprezentowania wyników dyskusji na forum w formie: plakatu, scenki sytuacyjnej, opowieści

·        Po prezentacji odpowiedzcie wspólnie na następujące pytania:

-         które z wymienionych grup spostrzegane są w uproszczony i zdeformowany sposób?

-         do jakich grup społecznych mogliby siebie zaliczyć uczestnicy zajęć?

-         czym są stereotypy?

·        Wprowadź definicję tego słowa:

stereotyp – wyraz pochodzący z języka greckiego, steoros – twardy, stężały, typos – wzorzec, odcisk

·        Porozmawiajcie o tym, co się działo podczas pracy w mniejszych grupach:

-         jak im się dyskutowało?

-         co ułatwiało dyskusję?

-         co utrudniało?

-         o czym warto pamiętać w przyszłości?

(Katarzyna Koszewska, Prawa człowieka a problemy uchodźców, materiały UNHCR)

Dzięki tej metodzie uczniowie mogą rozwijać takie umiejętności, jak: argumentowanie, zadawanie pytań, formułowanie wniosków, uczą się aktywnie słuchać, budują więzi międzyludzkie.

A oto fragment lekcji programu „Mój szkolny kolega z Afryki”, w której zastosowano metodę burzy mózgów:

„ Stosując metodę burzy mózgów zbierz i zapisz na dużym arkuszu papieru: Jakie obowiązki mają dzieci polskie? Na drugim arkuszu: Jakie obowiązki mają dzieci afrykańskie? Zaproś dzieci do krótkiej dyskusji na ten temat, poproś, żeby podzieliły się swoimi refleksjami na forum. Po dyskusji dokonaj podsumowania, zwróć uwagę na różnice.”

                                 ( Izabela Dacewicz, „Szkoła w Polsce a szkoła w Afryce”)

Metoda ta pozwala wydobyć wiele nieskrępowanych, wolnych od oceny pomysłów, rozwiązań jakiegoś problemu. Uczniowie uczą się nieoceniania i niekomentowania zdania innych, dzięki temu stają się bardziej otwarci na różnorodność.

Warto wspomnieć też o metodach rozwijających wyobraźnię dziecka.

Jedną z nich jest drama zastosowana w scenariuszu „Dzieci uchodźcy”. Uczniowie wczuwając się w sytuację drugiego człowieka ćwiczą empatię, starają się zrozumieć sytuację innych, boleśnie dotkniętych przez los.

„ Zaproś „aktorów” z pierwszej grupy do odegrania fragmentu opowieści. Zespół samodzielnie wybiera dla siebie określoną przestrzeń. W trakcie gry staraj się zapamiętać kolejność wypowiadanych zdań (lub słów). Będzie to potrzebne podczas zadawania pytań po zamarciu „aktorów” we wcześniej wymyślonych pozach. Podejdź do poszczególnych postaci, zadaj pytania i przeczytaj odpowiedzi z kartki trzymanej w ręku „aktora”.

A oto pytania do poszczególnych „aktorów”:

-         Co robisz?

-         Dlaczego to robisz?

-         Na kim się wzorujesz?

-         Co chcesz przez to osiągnąć?

-         Jaka jest twoja filozofia? W co wierzysz? /.../

Poproś uczestników zajęć o refleksje. Pozwól na swobodne wypowiedzi, nie przerywaj, nie oceniaj. Zadbaj o to, aby każdy mógł się wypowiedzieć.”

(Katarzyna Koszewska, „Dzieci uchodźcy”, „Zrozumieć innych...”, Wydawnictwa CODN, Warszawa 2001)

W młodszych klasach szkoły podstawowej wyobraźnię, a tym samym wrażliwość na problemy innych ludzi, można rozwijać w ten sposób:

„ Rozdaj papierowe talerze. Powiedz, aby każde dziecko narysowało na swoim talerzu linię dzielącą talerz na pół. Poproś dzieci, aby wycięły z kolorowego papieru swoje ulubione potrawy i przykleiły je do jednej części talerza. Rozdaj każdemu dziecku po kilka ziarenek ryżu i poproś o przyklejenie ich do drugiej części talerza.

Skomentuj to ćwiczenie. Tak wyglądają dysproporcje pomiędzy różnymi regionami świata w kwestii dostępu dzieci do pożywienia. Są takie miejsca na świecie, gdzie dzieci głodują. Pokaż je na globusie lub na mapie świata”

(Katarzyna Koszewska, „ Co dzieciom potrzebne jest do życia”, Poradnik Wychowawcy, Wydawnictwo RAABE)

Pracując w grupie nie jest łatwo stworzyć atmosferę sprzyjającą otwarciu się na drugiego człowieka. Warto zatem wspólnie uzgodnić takie reguły, które powodują, że ludzie czują się w grupie bezpiecznie, a ich proces uczenia się jest przez to efektywniejszy. Można to zrobić w ten sposób:

Podziel grupę na kilkuosobowe zespoły. W małych grupach uczestnicy zajęć zapisują na kartkach wspólnie uzgodnione zachowania, które według nich ułatwiają pracę w grupie i te, które ją utrudniają. Na forum dużej grupy na dużym arkuszu papieru poprzez naklejanie kartek sporządźcie wspólnie listę zachowań pożądanych i niepożądanych. Uporządkujcie kartki. Przyjmijcie każdy z punktów listy w drodze głosowania. Zostaw listę otwartą, być może w trakcie pracy grupowej pojawią się propozycje, nad którymi warto będzie głos